بخشی از مقاله
بررسی الگوهای فضایی در خانه های قاجاری تبریز
چکیده
خانه های به جای مانده از دوره ی قاجار به عنوان معماری خلق فضا و خلاقیت فضایی شناخته می شود و از این نظر در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به دوره ی پیشین خود قرار می گیردشهر. تبریز با دارا بودن آثار فراوان و متنوع معماریِ بهجای-مانده از دورهی قاجار، اهمیت ویژهای در مطالعات معماری ایرانی دارد. در این میان، خانه های قاجاری تبریز به جهت دارا بودن مولفههای معماری منحصر به فرد و تنوع الگوهای فضایی آنها از یکسو و غنای تزیینات وابسته بدان از سوی دیگر، اهمیتی افزونتر را دارا میباشند. در پژوهش حاضر سعی بر آن بوده است تا در کنار طبقهبندی الگوهای مختلف خانه های این دوره ، سلسله مراتب فضایی و عناصر معماری بهکاررفته در ساختمان آنها نیز مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. تجزیه و تحلیل یافتهها به شیوهی توصیفی- تحلیلی انجام گرفته و نتیجهی حاصل از آن نشان میدهد که ارزشهای فضایی خانه های عهد قاجار (همچون دیگر بناهای همعصرشان)، فارغ از تزیین و عناصر شکلدهندهی آن، نسبت به دورههای قبلتر دستخوش تغییرات چشمگیری شده است. و توجه به این مهم در طرح های مرمتی و بازسازی چنین فضاهایی یاری دهنده طراحان خواهد بود
واژگان کلیدی: معماری مسکونی، خانه ، تبریز، قاجار، فضاهای معماری
مقدمه
هنر در هر دورهای تجلیگاه اندیشهها، باورها و عقاید، آداب و سنن و به طور خلاصه فرهنگ یک قوم و ملت است که از جهان-بینی آن قوم نشأت میگیرد. بنابراین با بررسی آثار هنری یک ملت در یک دوره تاریخی خاص، میتوان به اطلاعات ارزشمندی در خصوص فرهنگ و ریشههای ترقی یا افول آن پی برد. هنر دوران قاجار نیز بازتابدهندهی بخش عمدهای از ویژگیهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این دورهی تاریخی است. (زابلینژاد 1387، ص(157 آنچه در معماری دوران قاجار شاهد آن هستیم، ظهور اشکال فرنگی در جوار فرمهای بومی است که برای معرفی نتیجه این همراهی معمولاً از واژهی »التقاط« استفاده میشود. لکن اگر این پیوند بین هنر غرب و ایران را به دیدهمثبت بنگریم، حاصل، هنری بینابین است که از همراهی گوهرِهنرِ شرق با هنرهای جدید غربی پدید آمده است. ارتباط تجاری، سیاسی و نظامی با غرب از دوران صفویه آغاز شده بود و در دوره قاجار با ایجاد امنیت و ثبات نسبی در کشور، پس از نزدیک به یک قرن هرج و مرج و عدم ثبات در دورههای زند و افشار، این ارتباط گسترش یافت. ماحصل این ارتباط ظهور تجددخواهی و ورود هرچه بیشتر عناصر فرهنگی بیگانه به جامعه ایران آن روز بود. (زابلینژاد 1387، ص(157
اما ساختمانهایی که در آندوره ساخته شدهاند، به لحاظ نحوهی استفاده و نوع عناصر مورد استفاده، به پنج گروه تقسیم می-گردند: -1 ساختمانهای مذهبی-2 قصرها، کاخ و کوشک-3 خانه های مسکونی-4 عملکردهای جدید و ساختمانهای عمومی-5 دیوارهها و بدنههای شهری شهر تبریز به عنوان پایتخت دوم و یکی از مهمترین مراکز تصمیمگیریهای کشور در این دوره، بهترین بناها و آثار را با ماهیت و شکل بومی و معماری سنتی و با توجه به ویژگیهای اقلیمی و شرایط جغرافیایی در بطن خود قراردادهاست.
روش تحقیق
در پژوهش حاضر سعی شده تا با انتخاب خانه هایی از دوره های اوایل قاجار (تا نیمههای پادشاهی ناصرالدین شاه)، دوره میانه و اواخر قاجار (تا اوایل پهلوی) و انجام مطالعات میدانی و کتابخانه ای پیرامون بناهای منتخب نقش فضا و الگوهای طراحی معماری مسکونی به روشی تحلیلی - توصیفی بررسی گردد.
کلیاتی در مورد معماری دوره ی قاجار
تاریخ فرهنگ و هنر هر قوم، زنجیره ای است به هم بافته و تابیده در بستر زمان که با بررسی هر حلقه از این زنجیره ها ناگزیر از بررسی دیگر زنجیره ها هم باید بهره برد. آنچه مسلم است زوال و افول حکومت صفویان،حیات سیاسی و اجتماعی ایران را دستخوش تحولات و دگرگونی های متعدد و زودگذر نمود.پایه گذاری سلسله قاجار سرانجام این آشفتگی ها بود. آقا محمد خان قاجار بنیان گذار سلسله ی قاجار و فتحعلی شاه قاجار در زمان پادشاهی خود وضعیت سیاسی اقتصادی ایران را در ثبات نسبی نگه داشتند. لکن باوجود این ثبات نظام زیستی جامعه دستخوش تحولاتی بنیادین بود. عوامل شکل ذهنده نظام زیستی قاجار که عمدتاً عوامل بیرونی بوده و خاستگاه جهانی دارند، در موضعی فراگیر و همه جانبه نظام سنتی را دستخوش تحولاتی نمود و به تبع آن نظام اقتصادی، سیاسی، و تولیدی را دگرگون کرد. شهرهایی چون تبریز و تهران به جهت اهمیت سیاسی- تجاری، نیازها، ارزشها و سلسله مراتب جدید فضایی و شهری را طلب کردند. علاوه بر بناهای مذهبی و حکومتی، عمده ساخت و سازها در این دوره به علت افزایش جمعیت شهرنشین معطوف به ایجاد خانه برای مهاجرین و تازهواردین بودبه طوری که متخصصان معماری این دوره را معماری خانه سازی و خانه های مسکونی نامیدهاند.
آثار برجای مانده از دوره ی قاجار نشانگر آن است که هنر و فن معماری و شهرسازی این دوره با توجه به شرایط حاکم بر زمان خود در سه شیوه ی سنتی، التقاطی و فرنگی شکل گرفته است. (بمانیان ، شهیدی و اسمعیلی مرندی،1387؛(88 هرچند سیروسبک هنر معماری این دوره با توجه به شرایط نو سیاسی و اجتماعی حاکم بر ایران و همچنین تحولات تعیین کننده ی تاریخی جهان چون انقلاب فرانسه و جنگ جهانی اول تغییر جهت می دهد و در شیوه ای نو که متأثر از معماری اروپایی و روسیه می باشد قدم می گذارد اما ریشه ی فرم ها و عناصر کالبدی این دوره را می توان در معماری دوران صفوی و تیموری یافت. (ساریخانی،1384 ؛(4 درواقع می توان گفت برخلاف تحولات فرهنگی و اقتصادی ایجاد شده در این دوره، معماری و شهرسازی در برابر این تحولات مقاومتی دیرپا داشته و با کندی و متانت بیشتری تحت تأثیر قرار می گیرد و این دوره به عنوان معماری خلق فضا و خلاقیت فضایی شناخته می شود و از این نظر در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به دوره ی پیشین خود قرار می گیرد.(عرصه، 1372؛(4
فضاهای مسکونی
خانه ای سنتی تبریز بافتی درونگرا دارد و غالباً فضاهای اصلی به بیرون مشرف نشده و نور و تهویه آن از حیاط تامین میشود. بخش اصلی خانه در بیشتر موارد در جبهه شمالی حیاط قرار دارد و به این ترتیب در زمستان از نور آفتاب به خوبی استفاده می-شود. اکثر این خانه ها به صورت یک بلوک دوطبقه با زیرزمین طراحی شده اند. برخی از خانه ها یک طبقه و بعضی از آنها دو طبقه است. بسیاری از خانه های یک یا دو طبقه ، یک طبقه زیرزمین نیز دارند که در بعضی از واحدهای مسکونی بزرگ یا متوسط ، حوض خانه ای در طبقه مزبور طراحی و ساخته شده است که در ترکیب با فضاهای مجاور ، محیط مناسبی برای استراحت ، زندگی و گذران اوقات فراغت ، به ویژه در گذشته ، به شمار میآمده است(سلطان زاده،89،.(1376
در بسیاری از موارد طبقه زیرزمین به طور متوسط در حدود یک متر بالاتر از سطح حیاط قرار میگرفت تا نورگیری و تهویه فضای آن به سادگی صورت پذیرد.
فضاهای خانه های سنتی بر اساس یک الگوی کاملا ایرانی در سطح افقی و عمودی نظم می گیرد و بر اساس یک سلسله مراتب ،دسترسی از یک حوزه عمومی به یک حوزه خصوصی صورت می پذیرد.سردرورودی-هشتی-دالان و حیاط،ردیف سلسه مراتب فضاهایی است که دسترسی را به اندرون خانه ممکن می سازد( بانی مسعود.،1388 ،.(168
خانه های قاجاری
معماری خانه های مسکونی در دوره ی قاجار به سه بخش کلی دورهی اوایل قاجار، دوره میانه و اواخر قاجار قابل تقسیم است که تغییرات مربوط به هر دوره در فضاها بررسی شده است
جهت ساخت خانه ها: جهت گیری بنا در هر سه دوره اغلب رو به جنوب بوده است تا فضاهای اصلی (طنبی، کله ای ،حوضخانه و اتاق نشیمن)از نور مساعد جنوب در فصول مختلف سال استفاده کنند.
همسایگی ها: در هر سه دوره اکثر خانه هااز سه جبهه دارای همسایگی بوده و تنها از یک جبهه به معبر محدودند که ورودی خانه نیز از این معبر تامین می شود. علت این امر قرارگیری این خانه ها در بافت فشرده و متراکم شهر است.لکن استثناهایی در اواخر قاجار همچون خانه ی حیدرزاده دیده میشود که تنها از جهت غربی دارای همسایگی بوده واز سه جهت محدود به معبر است.
ورودی: خانه ها در تمامی دوره ها دارای سردر ورودی با تزئینات کاربندی یا آجر کاری می باشد(خانه سلماسی).در بعضی از این خانه ها ورود به هشتی با واسطه صورت می پذیرد که این واسطه را فضای سردر ورودی تشکیل می دهد. این فضا مخصوص نشستن یا استراحت بوده است. شکل ورودی نیز اغلب هندسی و متقارن بوده است.
هشتی: هشتی در خانه های ایرانی از فضاهای اصلی به شمار می-رود و اغلب شکل کلی آن هشت ضلعی بوده است.هشتی واسط بین سردر ورودی و فضای درونی(حیاط یا اندرونی خانه )است. در اواسط قاجار شکل آن به صورت هشت ضلعی (خانه مجتهدی) یا چهار ضلعی (خانه های حاج شیخ و مشروطیت)دیده می شود. در خانه مجتهدی، هشتی در میانه خانه استقرار یافته و دو ضلع آن، از طریق دو دالان مجزا به اندرونی و بیرونی خانه دسترسی دارد. هشتی در اواخر قاجار همانند هشتی ها در اواسط قاجار است با این تفاوت که در خانه ساوجبلاغی پس از هشتی یک سکوی صفه مانند قرار گرفته که واسط میان حیاط و هشتی است. به نظر می رسد در اواخر این دوره حضور هشتی کم رنگ تر شده و به عنوان فضای اصلی کاربرد نداشته است.
طنبی: طنبی اصلی ترین فضا در سازماندهی خانه بوده است. در اوایل قاجار این فضا در امتداد محور اصلی بنا در طبقه همکف و در جبهه شمالی قرار دارد که اغلب یک ایوان سرتاسری در جنوب آن قرار می گیردکه از دو فضای جانبی آن به صورت انباری و گنجه(خانه گنجه ای زاده شمالی)و یا پله ورودی به کله ای(خانه سلماسی)استفاده می شده است. در این دوره طنبی ها دارای تزئینات متنوع در دیوار و سقف می باشند که این تزئینات به صورت نقاشی دیواری(خانه سلماسی) یا طاق نمای گچی(خانه گنجه ای زاده شمالی)بوده است.در دیوارها شومینه های نقاشی شده نیز وجود دارد(خانه سلماسی). طنبی ها در صورت وجود کله
