بخشی از مقاله
چکیده
محیط و رفتار آنقدر به یکدیگر وابسته اند که نمی توان آنها را از هم تفکیک کرد. چراکه نه تنها محیط بر رفتار انسانی تاثیرگذار است، همچنین نمی توان رفتار را مستقل از رابطه درونی آن با محیط درک و تعریف کرد. از این رو به نظر می رسد درک رفتار انسانی در محیط کالبدی زندگی از جمله در شهرهای معاصر -که مورد توجه معماران، شهرسازان و برنامه ریزان شهری است- باید بر پایه توجه به فرآیند ادراکی آن توسطانسانِ امروز انجام گیرد؛ زیرا در این صورت می تواند در پاسخ به نیازهای انسان معاصر در گام نخست موجب ارتقاء بهداشت روان جامعه گردد و در گام های بعدی به پیوند به حیطه معنا بیانجامد و اسباب خودشکوفایی فردی را فراهم آورد. این مقاله در پی یافتن بهترین پاسخ روانی و رفتاری برای کاربران بناها برای پیشگیری از ایجاد تنش در آنها و همچنین تطابق روانی کاربر در محیط ساخته شده است.؛ و همچنین مباحثی در مورد ارتباط بین رفتار انسان و محیط کالبدی و اهمیت شناخت این ارتباط برای مقاصد طراحی بویژه در معماری، به دلیل ایجاد یک چارچوب کلی برای تحلیل رابطه انسان با محیط ارائه شده است.
واژه های کلیدی: ادراک محیطی، روانشناسی، فضا، نظریه ها، نیازهای انسانی.
مقدمه
با افول نهضت معماری مدرن و وارد کردن انتقاداتی به طراحان، این نهضت در کاربرد ناقص مدل انسانی، رشته ای به نام "روانشناسی محیط" تأسیس شد. محیط یکسری رابطه بین اشیاء با اشیاء، اشیاء با انسان و انسان با انسان است. روانشناسی محیط را می توان یک شاخه علمی بین رشته ای تصور کرد که روابط متقابل بین محیط فیزیکی و رفتار انسان را مطالعه می نماید. توجه به روابط متقابل بین این دو عنصر - محیط/ رفتار - ، از بخشی از سخنرانی مشهور وینستون چرچیل گرفته شده است، مبنی بر اینکه "ما بناهایمان را می سازیم و پس از آنها، بناهایمان ما را می سازند". کم کم با نظریات فروید، مقوله روح و روان نیز در موضوع شناخت مطرح شد و امروزه نظریه های جدیدتری مورد بحث است. به گفته ی "گرامان" در روانشناسی سنتی به ابعاد محیطی- فرهنگی توجه کافی نشده و این مسأله موجب پیدایش رشته روانشناسی محیط یا اکولوژی شده است.
اهمیت روانشناسی محیط در ساماندهی نکات طراحی فضاها باتوجه به نیازهای رفتاری و روانی افراد و رعایت حریم شخصی و اصل احترام به کاربران بناها، ارتقای کیفیت معنوی و مادی فضاها، رعایت سلسله مراتب کمال بشریت در آنها و بهره برداری مناسب از منابع انرژی و مطابقت با محیط است. محیط اطراف تأثیر عمیقی بر کارها دارد. خلق و خوی، فتار و حتی سلامت جسمی و روحی تحت تأثیر درونداد حسی است که دائماٌ از محیط دریافت می شود - مک اندرو، . - 71 :1387 محیط و رفتار آنقدر به یکدیگر وابسته اند که به راحتی نمی توان آنها را از یکدیگر تفکیک کرد. در روانشناسی محیطی تأکید بر این موضوع است که چگونه رفتار، احساسات و حس تندرستی انسان تحت تأثیر محیط فیزیکی قرار می گیرد - همان، . - 2
در روانشناسی محیط رفتار در تعامل با ابعاد فیزیکی- معماری یا نمادیِ محیط مورد بررسی قرار می گیرد - مرتضوی، . - 5 :1380 توجه به مطالعه انسان و رفتارهای او در مقرهای رفتاری، ابتدا به وسیله راجر بارکر - borker, 1968 - ارائه شد. بنا به نظر کریک، روانشناسی محیطی مطالعه روانشناختی رفتار انسان به گونه ای است که به زندگی روزمره او در محیط کالبدی مرتبط باشد . - kraik, 1970 - سانفلد، محیط را به عنوان سلسله مراتبی تعریف می کند که فرد در آن مرکز محسوب شده و توسط محیط رفتاری، محیط ادراکی، محیط عملی و محیط جغرافیایی احاطه شده است . - cited in porteous, 1977 - این مقاله در نهایت در نظر دارد با بررسی نظریه های علم روانشناسی محیط، به نحوه پیدایش علم روانشناسی محیطی در رابطه با طراحی کالبدی بپردازد.
انسان، رفتار، محیط
انسان با توجه به نیازها، ارزش ها و هدف های خود محیط را دگرگون می کند و به طور متقابل تحت تأثیر محیط دگرگون شده قرار می گیرد، بویژه فن آوری پیشرفته موجب می گردد تأثیر انسان بر محیط شدت و سرعت یابد . برخی این دگرگونی سریع محیط را مخرب و موجب انحلال در نظام زیست محیطی انسان - محیط می دانند و بر این نکته تأکید دارند که هر نوع دگرگونی اساسی و عمیق در محیط طبیعی، باید با توجه به تأثیر بلند مدت آن بر انسان و پیش بینی نتایج مثبت و منفی آن انجام گیرد. دگرگونی سریع محیط از ویژگی های بنیادی دوران اخیر است. هر روز شهرها و محله ها و بناهای جدید ساخته می شود. این گونه موقعیت های کالبدی برخی الگوهای رفتاری و نقش های اجتماعی نوینی را بر ساکنان خود تحمیل می کنند؛ یا برخی الگوها و معیارهای رفتاری را تقویت و برخی دیگر را تضعیف می نمایند و به طور خلاصه جهت و ابعاد جدیدی به رفتار ساکنان خود می بخشند - مرتضوی، . - 2 :1380
ادراک فرآیندی است که در مرکز هرگونه رفتار محیطی قرار می گیرد، زیرا منبع تمام اطلاعات محیطی است. ادراک چیزی مثل احساس کردن نیست، بلکه در نتیجه تصفیه پردازش انجام شده به وسیله فرد صورت می گیرد - مک اندرو، . - 36 :1387برای شکل گیری مبانی نظری معماری و چارچوب های طراحی، به مدلی از نیازهای انسان نیاز است تا پیچیدگی های رفتار آدمی را به گونهای نظام مند توضیح دهد - مطلبی، . - 61 :1380 در این راستا لازم است نیازهای روانی و کالبدی به نحوی صحیح شناخته شوند. نیازهای کالبدی انسان با توجه به عملکرد بنا توسط طراحان و با شناخت ضوابط، استانداردها و عملکردهای مشابه قابل تحقق است، اما در حوزه نیازهای روانی، طراح باید مدلی روانشناختی از نیازهای انسان را مبنای فعالیت خود قرار دهد.
در واقع از آنجا که مبنای شکل گیری رفتارها، نیازهای انسانی است - لنگ، - 25 : 1384 لازم است با شناخت درست این نیازها و ایجاد عوامل انگیزشی در سطوح مختلف، به ترویج و اشاعه رفتارهای پایدار از سمت کاربران پرداخته شود. این سطوح هم در فرآیند طراحی معماری توسط طراح و هم در زمان بهره برداری توسط کاربران قابل مطالعه و بررسی است.معماران و طراحان شهری امروزه توجه ویژه ای به شناخت روان شناسانه رفتارهای انسانی دارند. زیرا این گونه رفتارها با محیط کالبدی ارتباط تنگاتنگی دارد. روانشناسان محیطی خود را ملزم به پژوهش در رفتار انسان در محیط روزمره اش ساخته اند تا بتوانند تاثیرات محیط کالبدی را به گونه ای مستقیم و یا غیرمستقیم بر رفتار انسان بررسی نماید.
اگرچه بیش از چند دهه از احساس نیاز و همکاری روان شناسان و طراحان در شاخه های گوناگونی چون معماری، طراحی شهری، طراحی منظر، طراحی صنعتی و غیره نمی گذرد، اما اکنون در بسیاری از مدارس معماری دنیا این دانش در جدول دروس آنها جایگاه ویژه ای یافته است - مطلبی، . - 1380محیط پیرامون اشاره به جنبه های ناپیدایی دارد. این عوامل ویژگی های ثابت محیطی هستند که ممکن است هشیارانه ادراک نشوند. محیط اطراف تاثیر عمیقی بر کارها دارد. خلق و خوی، رفتار و حتی سلامت جسمی و روحی تحت تاثیر درونداد حسی است که دائما از محیط دریافت می شود - مک اندرو، . - 71 :1387
ماهیت روان شناسی محیطی
روان شناسی محیطی زیرمجموعه ای از علوم رفتاری است. علوم رفتاری علاوه بر روان شناسی شامل دانش هایی چون انسان شناسی، جامعه شناسی و حتی علوم سیاسی و اقتصاد است. به این دلیل است که تعدادی از پژوهشگران مطالعه انسان در محیط را در قالب الگوی مطالعه زیست محیط-رفتار بیشتر ترجیح می دهند. اما در هرحال، روان شناسی محیطی به عنوان شاخه ای از روان شناسی که معماران نیز سهم عمده ای در ارائه و توسعه آن داشته اند به مطالعه رفتارهای انسان در رابطه با سکونتگاه هایش می پردازد و لذا در این مقاله می توان روان شناسی محیطی و علوم رفتاری را به جای یکدیگر به کار برد. این دانش نوین به نام های دیگری مانند "ارتباط های انسان-محیط"، "جامعه شناسی محیطی" و "بوم شناسی انسانی" نیز شناخته می شود. بنابر نظر "کریک" - Craik,1970 - روان شناسی محیطی مطالعه روان شناختی رفتار انسان به گونه ای است که به زندگی روزمره او در محیط کالبدی مرتبط باشد. لذا روان شناسی محیطی به مطالعه تجربه فردی و جمعی مردم از مکان ها نیز که از نوع رفتارهای بنیادین انسان می باشد، علاقه مند است.
علل ایجاد و توسعه روان شناسی محیطی
طراحان و پژوهشگران زیست محیطی در دهه شصت میلادی در آمریکا انگیزه های بسیاری در جهت همکاری با یکدیگر برای ایجاد سکونتگاه های مناسب زندگی مردم احساس کردند. عدم توجه به نیازهای فیزیولوژیک، ایمنی و روانی مردم در طراحی و ساخت فضاهای مسکونی چون "پیروت-آیگوه" واقع در سنت لوئیز آمریکا که منتهی به تخریب بیش از چهل و سه مجموعه ساختمانی یازده طبقه گردید، هشداری جدی و قابل توجه به آنها بود. این واقعه به اندازه ای نزد "چارلز جنکز" برجسته بود که او در کتاب "زبان معماری فرامدرن" آن را نمادی بر افول معماری مدرن دانست . - Jencks ,1977 - همسو با این تحول در اندیشه معماران، در تفکر روان شناسان نسبت به مطالعه رفتار انسان نیز تحولاتی در شرف انجام بود.
بسیاری از دانشمندان علوم رفتاری تجربه ها و تحقیقات مبتنی بر بکارگیری روش مطالعه آزمایشگاهی را به عنوان تنها راه شناخت رفتار انسان زیرسوال بردند. آنها پژوهش در رفتار را در محیط واقعی و زیستگاه روزمره مردم مورد توجه خویش قرار دادند - . - Wicker,1979 /Barker,1968توجه به مطالعه انسان و رفتارهای او در مقرهارهای رفتاری که ابتدا به وسیله "راجر بارکر" - Barker,1968 - ارائه شد، همچنین منعکس کننده این واقعیت بود که برخلاف روان شناسی سنتی که پژوهش های انجام شده در آن توجهی به ارتباط بین رفتار انسان و محیط کالبدی او نداشت، در روانشناسی بوم شناختی این مفهوم - ارتباط انسان با محیط یا بوم خویش - می رفت تا به گونه ای
