بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که والدین واسطه فیض وجودی از سوی خداوند هستیبخش به فرزندان هستند، در آیات قرآن کریم احسان به والدین در کنار عبادت خدا واجب شمرده است، و در احادیث اهلبیت علیهم السلام، رضای خدا در رضای پدر و مادر دانسته شده است. با توجه به اهمیت این مسأله در فرهنگ اسلامی، نگارنده این مقاله را با هدف تبیین مبانی تأمین رضایتمندی والدین از فرزندان بر اساس آیات و روایات و به روش تحلیلی نگاشته است. از جمله این مبانی: خداباوری، معادباوری و اخلاقمحوری است. یافتههای این تحقیق نشان میدهد که بر اساس سه مبنای یاد شده، رفتارهایی مانند نیکی به پدر و مادر، انفاق و کمک به والدین، اطاعت از آنان، مراقبت و تواضع نسبت به والدین به خصوص در سن پیری موجب تأمین رضایتمندی والدین از فرزندان خواهد شد و آثار و برکات زیادی در دنیا و آخرت نصیب آنان خواهد کرد.
کلید واژه: والدین، فرزندان، رضایتمندی، فرهنگ، قرآن
طرح مسأله
همیشه در تاریخ بشر مبحث خانواده، مبحث مورد ابتلائی بوده است. البته ارزش خانواده بیش از هر چیز بر پایهمودّت و دوستی بین زوجین استوار است. زوجینی که انجام حقوق متقابل، آنان را کنار یکدیگر نگاه داشته و اگر این جریان بر اساس دوستی و تفاهم و احساس خرسندی و بر کنار ازمنیّتها ادامه یابد، به کمال انسانی مورد انتظار خواهد انجامید. بر این اساس همواره عوامل مؤثر بر فرهنگ تقویت و یا تضعیف رضامندی مورد بحث و بررسی و تحلیل از سوی علمای ادیان و مذاهب و جامعه شناسان، روانشناسان و مربیان و ... بوده است. اما اکنون در این مقاله بر مبنای قرآن و روایات به این موضوع پرداخته خواهد شد.
و برای اینکه ابعاد آن روشن شود باید کسب رضامندی میان زوجین را در سطح روشها مورد کاوش قرار داد. این نکته قابل ذکر است که بر اساس یافتههای این پژوهش روشهای متعددی در بین مجموع اعضای خانواده وجود دارد ولی به جهت رعایت اختصار فقط به بحث زوجین اختصار یافته است.پژوهش حاضر در مقام پاسخگویی به این سؤالات است که روشهای تأمین رضایتمندی میان زوجین در فرهنگ اسلامی چیست؟ برای پاسخگویی بدین مسأله پژوهشی، واکاوی پرسشهای ذیل ضروری است: رضایت در اصطلاح و لغت به چه معنایی میباشند؟ و روشهای تأمین رضایتمندی در بین زوجین کدام است؟
آشنایی با مفاهیم بنیادین
الف - روش: روش در لغت به معنای طریق و مسلک است. - فراهیدی، 1410 ق، ج 4، ص - 61 در واقع روش، ابزارهایی است که باید به کار گرفته شود و راهی است که باید طی شود تا رضایتمندی در میان زوجین حاصل شود. - رضایی اصفهانی، 1382، ص - 22 ب - رضایتمندی: رضا در لغت: ضد سخط - خشم - است. - ابن منظور، 1414 ق، ج 5، ص - 235 در لغت فارسی، رضا به خوشنودی و خوشدلی معنا شده است. - معین، 1350، ج 2، ص - 1659 و در اصطلاحهُوَ:»سُرورُالقَلبِبِمُرﱢ القضاء« - الجرجانی، 1983، ص - 111 شادمانی دل به آنچه که از قضا و قدر گذشته. بدین معنی که آنچه که قضا و قدر برای ما خواسته راضی باشیم.
روشهای کسب رضایتمندی درمیان زوجین در ذیل روشهایی که به حاکم شدن رضامندی میان زوجین کمک میکند، در میان آیات و روایات مورد بررسی قرار گرفته شده است. -1 روش رعایت حقوق زوجین به سبب زندگی کردن در یک خانواده، ناگزیر از ارتباط برقرار کردن با یکدیگر می باشند. تعیین حقوق، روابط را بر پایه ضوابط استوار، و مرز توقعها را مشخص و معلوم میکند و باعث میشود که هر کدام از زوجین از دیگری، توقعی بیش از اندازه نداشته باشد. همچنین سبب میشود که هر کس بر اساس ضوابطی، کار و برنامهای را برای خودمعیّن کند و از آن مرز فراتر نرود. در این صورت، روابط میان زوجین محکم و با ثبات میشود، احترامها، تصمیمها، و برنامهریزیها ضابطهدار میشوند، همراهی و تعاون در پی آن معنا پیدا میکند، امیال و خواستهها محدود میشوند و افراد در مسیر شرع گام بر میدارند. - قائمی، 1380، ص - 152
بنابراین رعایت حقوق در میان زوجین به علت تأثیراتی که در پایداری زندگی خانوادگی و رضامندی میان آنان دارد، از اهمیت ویژهای برخوردار میباشد. خداوند حق مرد بر زن را حفظ حقوق و اسرار شوهر و همچنین اطاعت و تمکین در برابر او قرار داده است. چنانچه میفرماید: ...»فَالصﱠلِحقَتُانِتَاتٌحَافِظَتٌلﱢلْغَیْبِحَفِظَمَااللﱠهُ «... - نساء - 34 در روایات آمده است که حق مرد بر زوجهاش این میباشدکه از او فرمان ببرد و نافرمانی او نکند و از مال شوهر بدون اذن و رضای او چیزی به فقیر ندهد، و نیز بدون اجازه او روزه مستحبی نگیرد، و از خانهاش بدون اجازه او خارج نشود ... و این نکته قابل ذکر است که حق شوهر بر زن بیشتر است. در واقع حق مرد به همسرش نسبت به حق زن بر همسرش صد به یک است. بنابراین مردان حق بیشتری بر زنان دارند. - ابن بابویه، 1413 ق،ج 3، ص - 438
همچنین قرآن کریم حق سرپرستی و نفقه زن را به عهده مرد قرار داده است. چنانچه میفرمایدالرﱢج:»قَالُوﱠامُونعَالیَنﱢسَاءبِمَفَضﱠلَابَعْضَهُمْاللﱠهُعَلیَبَعْضٍأَنفوَبِمَأَمْوَالِهِمْقُواْمِنْ «... - نساء - 34 همچنین در جای دیگر از قرآن کریم به مردان سفارش شده است که با همسرانشان به طور شایسته رفتار کنندعَاشِروهُنﱠ....»وَبِالْمَعْرُوفِ... - «نساء - 19 در تفاسیر آمده است که: »معاشرت، زیست با هم و یا تبادلحقّ است. حقوقی که بر مبنای معروف است یعنی آنچه عقل فطری و سنتهای شایسته اجتماع بپسندد و بشناسد. همان سان که زن باید وظائف و مسئولیتهایی را که ساختمان روحی و جسمی و عرف عمومی به او واگذارده به خوبی انجام دهد، مرد هم به وظائف نگهداری و سرپرستی و آئین زندگی و آسایش او مکلف است، نه استبداد و خشونت و تحمل کارهای بیش از مسؤولیت. - طالقانی، 1362 ش،ج6، ص - 41
در روایات در این زمینه آمده استامّا:حقّ همسرت پس این است که بدانی که خدایعزّ وجلّ او را مایه آرامش و انس تو ساخته، و از این رو بدانی که این امر نعمتی از جانب خدایعزّ جلّو در باره تو است، و بدین جهت میباید تا همسرت را گرامی داری، و با او مدارا و ملایمت کنی، و اگر چهحقّ تو برذمّه او واجبتر است، ولیحقّ او بر تو این است که در بارهاش مهربان باشی، زیرا که او در بندزوجیّت تو است، و همی باید تا او را از جامه و طعام برخوردار سازی، و چون نادانیای از او ببینی او را عفو کنی. - ابن بابویه، 1413 ق، ج 2، ص 621، مجلسی، 1403 ق،ج71، ص - 5 -2 روش تقوای عملی تقوا به معنای حفظ کردن خویشتن از چیزی است که انسان از آن میترسد و در اصطلاح شرع به معنای نگهداری نفس از چیزی است که موجب گناه میشود و این معنا با پرهیز از آنچه خداوند نهی نموده است، حاصل میگردد و کمال آن به وسیله ترک برخی مباحات تحقّق مییابد. - راغب اصفهانی،1412 ق، ص - 881
و منظور از تقوای عملی انجام کارهای خوب، و ترک کارهای بد در عمل میباشد. تقوای عملی به عنوان یکی از روشهای رضایتمندی زوجین میباشد.وجود تقوا در مردان موجب میشود تا از همسرش درحدّ توانش انتظار داشته باشد و بیشتر از توانایی جسمیش از وی چیزی نخواهد. از نظر روحی نیز رعایتروحیّه حساس و لطیف وی را بکند. زیرا زنان از نظر روحی و جسمی بسیار حساس و لطیف میباشند. چنانچه در قرآن کریم آمده است: أَ»یُنَشﱠؤُامونْالْحفِلْیَهِهُوَالْخِصامِفِیغَیْرُمُبِینٍ.« - زخرف - 18 در روایات نیز آمده است، مرد باید کاری کند که زن جز به اندازه کار خود، شغلی نداشته باشد، زیرا برای حفظ جمالش بهتر، و برای جانش راحتتر، و آسانتر است، که زن گل است، و قهرمان نیست. باید با او مدارا شود و خوب مصاحبت شود. - طبرسی، 1412 ق، ص: - 218 بنابراین رعایت این مسئله ناشی از تقوای مردان میباشد که موجبات رضامندی بین زوجین را فراهم خواهد نمود.
-3 روش تواضع
یکی از روشها، جهت کسب رضایتمندی زوجین، تواضع و دوری ازتکبّر میباشد. تواضع، به معنایتذلّل و فروتنی کردن - ابن منظور،1414 ق، ج 15، ص - 327 و در اصطلاح علم اخلاق، شکستگی و فروتنی نفس است، بهگونهای که برای خود هیچگونه برتری و امتیازی بر دیگران قائل نبوده، در رفتار و گفتار، دیگران را بزرگ و گرامی دارد. - نراقی، 1383 ش، ج 1، ص - 394 در بیان حقیقت تواضع در روایات آمده است که باید با دیگران آن طوری رفتار کنی که دوست داری دیگران با تو آنگونه رفتار نمایند. - ابن بابویه، 1378 ق، ج 2، ص - 50 وجود روحیه تواضع در بین زوجین موجب میشود تا رضامندی بین آنان حاکم شود. خداوند متعال در قرآن کریم زنان متواضع را زنانیمعرفی کرده که حق سرپرستی شوهرشان را که خداوند برای آنها تعیین فرموده، پذیرا هستند و با او با تواضع برخورد میکنند و در غیابش اسرار و حقوق او را حفظ میکنند، از همسرشان اطاعت میکنند و در هر شرایطی به آنان تمکین میکنند
الرﱢجَالُ.»قَوﱠامُونعَلیَ النﱢسَاءبِمَافَضﱠلَبَعْضَهُمْاللﱠهُعَلیَبَعْضٍأَنفبِموََأَمْوَالِهِمْقُواْمِنْفَالصﱠلِحقَتُانِتَاتٌحَافِظَتٌلﱢلْغَیْببِمَاحَفِظَاللﱠهُ «... - نساء - 34 در روایات آمده است که اگر به جز خداوند تعالی کسی شایسته سجده بود، زنان باید به همسرانشان سجده میکردند. - ابن بابویه، 1413 ق، ج 3،ص 438؛ قضاعی، 1361 ش، ص - 89 و این نشان دهنده این است که یک زن تا چهحدّ باید در مقابل شوهرش متواضع باشد.از نظر قرآن تواضع زنان بسیار دارایاهمیّت میباشد. زیرا یکی از ملاکهای همسر برتر را وجود تواضع در آنان ذکر میکند. عَ»سیَ رَبﱡهُطَلﱠقَکُنﱠإِنیُبْدِلَهُأَنأَزْوَاجًاخَیرًْامﱢنکُنﱠمُسْلِمَاتٍمﱡؤْمِنَاتٍقَانِتَاتٍ «... - تحریم - 5 بنابراین کسانی که قصد ازدواج دارند باید یکی از ملاکهای انتخاب همسر را تواضع همسر قرار دهند.
-4 روش صبر
»صبر« به معنای خویشتنداری و حبس نفس بر طبق حکم شرع و عقل است، - ابن فارس، 1404 ق، ج 3، ص 329؛ راغب اصفهانی،1412 ق، ص - 474 که گاهی در برابر بدی دیگران و خودداری از انتقام است. - ابن اثیر، 1364، ج 3، ص - 7 گاهی در برابر مصیبت است و به معنای خودداری از بیتابی. - جواهری، 1407 ق، ج 2، ص - 704 و گاهی خودداری در برابر امور دیگر.یکی از مهمترین توصیههای اخلاقی قرآن کریم به انسانها صبر است. قرآن کریم در آیات فراوانی صابران را ستوده و نتایج بسیار گرانبهایی برای صبر بیان کرده است. به صابران وعده همراهی خدا با آنان داده شده، إِن...»اللﱠهمَالصﱠابرِِینعَ« - انفال - 46 به مؤمنان توصیه شده که از صبر کمک بخواهنداسْتَعِینُواْوَ»بِالصﱠبرِْوَالصﱠلَوه...« - بقره - 45 و ... یکی از ثمرات صبر پیشه کردن به عنوان یک روش، ایجاد رضامندی میان زوجین میباشد.انسانی که در سختی ها و تنگناهای زندگی، صبر و بردباری را انتخاب میکند،نهایتاً منجر به رضامندیاش خواهد شد. زیرا بردباری بدون بیتابی و شکایت در زندگی سبب پیوند و نزدیکی، و عبور از سختیها خواهد شد. به عنوان مثال زمانی که بین زوجین اختلافاتی
