بخشی از مقاله
چکیده
تعلیم و تربیت اسلامی نظامی استنباطی است که براساس آن ، می توان با استفاده از متون دین برای همه مسائل تعلیم و تربیت پاسخی فراهم آورد . هدف تعلیم و تربیت اسلامی ، ایجاد انسان صالح و درستکار است و آماده کردن او برای ادامه ی زندگی در جهان واپسین و وصول به کمال بی نهایت است . این کار مستلزم به کارگیری روشهای صحیح در تربیت است که نوشتار حاضر به بررسی آن می پردازد . بدین منظور تلاش می کند نخست مبانی و اصول تربیتی را مشخص کرده و سپس بر اساس آنها روش های تربیتی را معرفی کند . اطلاعات موجود در این نوشتار با مراجعه به کتابخانه و نرم افزارهای مرتبط جمع آوری شده و با رویکردی توصیفی Bتحلیلی سعی بر جمع بندی آن ها شده است . طبق بررسی های انجام گرفته اسلام روش هایی مثل قناعت ، مراقبت از صفوف نماز ، آراستن ظاهر ، تغافل ، مرحله ای نمودن تکالیف ، صبر در طاعت و ... برای تعلیم و تربیت انسان ها به کار گرفته شده است .
کلید واژه ها: تعلیم و تربیت اسلامی B آموزشB پرورشB اهداف تعلیم و تربیت Bروش ها
مقدمه
تعلیم و تربیت اسلامی عنوانی است که استعمال فراوان یافته است و برای نشان دادن طرح اسلام در ساختن و پرداختن انسان به کار می رود . واژه ی تربیت از ریشه ی ربو و باب تفعیل است در این ریشه معنای زیادت و فزونی اخذ شده است - اصفهانی /1363/ج/2ص . - 50 و در مشتقات مختلف آن ، می توان این معنا را به نوعی بازیافت . واژه ی تعلیم از ریشه ی علم و باب تفعیل به معنای دانستن است - اصفهانی. - 346/ /1363 / در قرآن مفهوم تربیت غالبا در ارتباط با انسان به کار رفته ، عمدتا مفهوم رشد و نمو جنسی مراد بوده است چنان که در آیه ی زیر مشهود است: » و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرا - « اسراء : - 34 و بگو خدایا بر والدین من که مرا در کودکی تربیت کردند رحم نما ، ربیانی در این آیه از همان ریشه ی ربو گرفته شده و مراد از آن پروش و تربیت است .
همچنین از مفهوم و معنای تعلیم در قرآن چنین سخن به میان آمده است : » لقد من االله علی المومنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم و ء ایاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین - « آل عمران - 164: یقینا خدا بر مومنان منت نهاد که در میان آنان پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را برآنان می خواند و پاکشان می کند و کتاب و حکمت به آنان می آموزد ، و به راستی که آنان پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند .هُمُ الْکِتابَ وَ» الْحِکْمَهَ وَ یُزَکﱢیهِمْ - «بقره - 129: و آنان را کتاب و حکمت بیاموزد و پاکشان کند . تعلیم و تربیت یکی از مهمترین هدفهای عالی پیامبران بوده است ، تا انسان به کمال و هدف خلقت نایل شود .
فلاسفه و دانشمندان حتی پیروان مکاتب مادی و الحادی با روش و بینش خویش از تعلیم و تربیت سخن گفتهاند . تربیت به معانی رشد دادن و رفع موانع جهت شکوفایی استعدادها به سوی کمال است. تعلیم بدون تربیت موجب سقوط انسان خواهد شد. با نگاهی به گذشته بشر مقطعی از تاریخ را نمیتوان یافت که خالی از این دو عنصر مهم باشد؛ پیشینه چین، هند، ایران، اروپا و ... شاهد صدق این مدعاست - امینی. - 98/1387/قرآن کریم سند مدون تعلیم و تربیت است که با کلام : »إقراعَلﱠمَباسمربکاْلإِنْسانَالذیخلق* مَا لَمْ یَعْلَمْ« - علق:1و - 5 بخوان به نام پروردگارت که آفریده * و به انسان آنچه را نمی دانست تعلیم داده ، بر بشر نازل گردید .
رشد فردی و اجتماعی، غلبه بر طبیعت و ... از ضرورتهای مهم بحث تعلیم و تربیت هستند . با توجه به اینکه هر مکتبی بر پایه مبانی خاص خود ، یعنی زیر ساخت فلسفی و اعتقادی خود به تربیت انسانها میپردازد ، شناخت این مبانی از دیدگاه اسلام برای دستیابی به نظرات تربیتی اسلام ، اجتناب ناپذیر است - نوروزی. - 54/1390/تعلیم و تربیت یک جریان است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود و از نظر ارزش و اهمیت می توان گفت از اساسی ترین فعالیتهای بشری به حساب می آید زیرا سرچشمه همه بزرگی ها و رشدها را در تعلیم و تربیت باید جست و جو کرد . هر جامعه و فرهنگی دارای نظامی خاص در تعلیم تربیت است و منظور ما از نظام صورتی سازمان یافته یا مجموعه ای از تدابیر در زمینه ای خاص است اینکه نظام تربیتی اسلام چگونه تربیتی است ؟
در پاسخ می توان گفت نظامی است که زمینه را برای فراهم ساختن انسان و حرکت او به سوی کمال فراهم و تسهیل می کند در اسلام به این موضوع مهم توجه بسیار شده و قواعد مناسبی برای رشد انسان تعیین گردیده است - جعفری /1360/ص. - 68بدیهی است یک مکتب که دارای هدفهای مشخص است و مقررات همه جانبه ای دارد و به اصطلاح سیستم حقوقی و سیستم اقتصادی و سیستم سیاسی دارد، نمی تواند یک سیستم خاص آموزشی نداشته باشد. - مطهری. - 16 /1374/در این زمینه تا آنجا که نگارنده بررسی کرده کتاب و مقاله ای که به صورت مستقل کار شده باشد یافت نشد اما به صورت غیر مستقل در مورد موضوع تعلیم و تربیت اسلامی کتاب ها و مقالاتی نوشته شده است ، به عنوان نمونه می توان گفت سید محمد بلاغی - 1388 - مقاله ای تحت عنوان مبانی و اصول تربیتی از دیدگاه پیامبر اکرم »ص« نوشته است که در این مقاله به ذکر مبانی و اصول تربیت دینی که پیامبر »ص« بر رعایت و انجام این امور تاکید داشته ، پرداخته است اما هیچ اشاره ای به صورت مستقل به بحث روش های تعلیم و تربیت اسلامی نکرده است .
خسرو باقری - 1374 - در کتاب نگاهی دوباره به تعلیم و تربیت اسلامی درباره ی چگونگی مفهوم تربیت وتمثیل تربیت در اسلام صحبت کرده است و همچنین از اهداف غایی تربیت که در هدایت و رشد و رسیدن به تقوا تاثیری بس شگرف دارد اشاره کرده است و از اصول و مبانی و روش هایی که در تربیت یک فرد نقش موثری می تواند داشته باشد بیان داشته است .سخن از تعلیم و تربیت یکی از جذاب ترین مباحث عرصه ی دینی است ، چه آنکه در طول تاریخ بشریت تا اوایل عصر روشنگری ، دین مهم ترین عامل تعلیم و تربیت انسان ها بوده و از عصر روشنگری به بعد نیز همواره دین یکی از بهترین عوامل تربیت انسان ها به شمار می آمده است .در نوشتار پیش رو سعی بر این شده است نکات ویژه و مهمی در حیطه ی تعلیم و تربیت اسلامی معرفی شود من جمله : تاریخچه ، فلسفه ، ویژگی ها ، اصول و مبانی و روش ها و اهداف تعلیم و تربیت با توضیح و تفصیل بیش تر بیان شود تا ذهن خوانندگان در زمینه ی مسائل دین مبین اسلام من جمله تعلیم و تربیت آگاه تر شود .
مقاله ی حاضر در صدد پاسخ گویی به سوالات زیر است :
سوالهای تحقیق
-1اسلام چه روش هایی برای تعلیم و تربیت انسان ها پیشنهاد کرده است ؟
-2تعلیم و تربیت به روش اسلام چه نقشی در هدایت انسان ها دارد ؟
تاریخچه ی تعلیم و تربیت اسلامی
برای تعلیم و تربیت اسلامی ادوار و مراحلی را ذکر کرده اند از جمله می توان به تقسیم بندی زیر اشاره کرد : دوره ی نخست که در برگیرنده ی نیم قرن اول هجری است با پیدایش و توسعهً سواد خواندن و نوشتن قرآن همراه بود . دوره ی دوم که شامل دو بخش - از 50تا 350و از 351تا600هجری - بود ، با آشنایی با علوم و فنون سایر ملل همراه بود . دوره ی سوم که از قرن هفتم - حمله ی مغول - تا قرن سیزدهم به طول انجامید ، دوره ی رکود تعلیم و تربیت اسلامی با تحولات فزاینده ی تعلیم و تربیت جدید است - باقری /1379/ص. - 56 البته تقسیم بندی ذکر شده ناظر بر جریان عقلی تعلیم و تربیت اسلامی است تا تعلیم و تربیت اسلامی به منزله ی رشته ای دانشی . تاریخچه ی تعلیم و تربیت اسلامی به این معنا را می توان تا قرن دوم و سوم هجری ، با نظر به آثار اخلاقی و تربیتی اندیشمندان مسلمان مانند کتاب »آداب المتعلمین «محمد بن سحنون - م 256ق - به عقب بازگرداند - باقری . - 100/1374 /
از آن پس نیز آرای تربیتی علمای اخلاق ، فیلسوفان یا عارفان مسلمان ، همچون فارابی ، ابن مسکویه ، ابن سینا ، غزالی و مولوی را می توان به منزله ی حلقه هایی از زنجیره ی اندیشه ی اسلامی در باب تعلیم و تربیت در نظر گرفت . اما اگر تعلیم و تربیت اسلامی را به منزله ی رشته ی دانشی و دانشگاهی متمایزی در نظر گیریم ، در این صورت ، تاریخچه ی آن بسیار معاصر خواهد گردید . از حدود نیم قرن پیش ، برخی از متفکران مسلمان همچون محمد قطب در حوزه ی تعلیم و تربیت اسلامی اندیشه و نگارش را آغاز کرده اند . اما یکی از نقاط عطف در این جریان تشکیل مجمعی جهانی متشکل از کشورهای اسلامی شامل ایران در سال 1397هجری در مکه بود ، در این مجمع حدود 330 نفر از اندیشمندان مسلمان شرکت داشتند و به بررسی وضعیت بحرانی تعلیم و تربیت در کشورهای
