بخشی از مقاله
چکیده
شواهد ن شان داده ا ست که تحقق تو سعه پایدار رو ستایی با نگاهی نظامند و هماهنگ به مؤلفههای متعدد اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و ظرفیتهای نهادی بستگی دارد. شناخت این مؤلفهها به نوبهی خود میتوانند در تدوین سیاستها و راهبردهای توسعه پایدار با محوریت روستاها نقش به سزائی داشته باشند. بر این اساس پژوهش حاضر با هدف شناخت و تأثیر فعالیتهای عمرانی بر توسعه پایدار رو ستایی شهر ستان ا سکو انجام شده ا ست. این پژوهش به صورت پیمایشی و کتابخانهای انجام گرفته و جامعه آماری آن روستاهای بالاتر از 50 خانوار روستایی بر طبق مبنای دادههای آماری سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 هستند. حجم نمونه از طریق فرمول کوکران 380 عدد برآورد و نمونهها به روش نمونهگیری چند مرحلهای و به صورت تصادفی انتخاب شدند. ابزار تحقیق پرسشنامهای بود که روایی آن از طریق پانلی مشتمل بر صاحب نظران توسعه روستایی و متخصصین ذیربط مورد تأیید قرار گرفت. پایایی گویههای پرسشنامه از طریق محاسبه آلفای کرونباخ در مؤلفههای اجتماعی - 0/922 - ، اقتصادی - - 0/902، زیست محیطی - 0/869 - و ظرفیت نهادی - 0/833 - بدست آمده است. برای تحلیل دادهها و سنجش آزمون فرضیات و متغیرهای تحقیق از آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن و آزمون t نمونههای جفتی در دو گروه مستقل استفاده شد و کلیه محاسبات با نرم افزار spss انجام گرفت. نتایج و یافتههای پژوهش حاکی از آن است که تأثیر فعالیتهای عمرانی انجام شده درمناطق رو ستایی با مُعرِف شاخصهای اجتماعی،اقت صادی و م سائل زیستمحیطی قبول بوده؛ و حرکت آنها در راستای توسعه پایدار روستایی است.
کلید واژها: توسعه پایدار روستایی،فعالیتهای عمرانی،اثرات اجتماعی، اثرات اقتصادی، اثرات زیست محیطی
مقدمه
امروزه برای بیشتر برنامهریزان وکارشناسان توسعه روستایی مشخص شده ا ست،که روند تو سعه و مدرنیزا سیون در ک شورهای جهان سوم نظم توسعه پایدار روستایی را تغییر داده است. با گذشت زمان و افزایش روزافزون جمعیت و حرکت دائم التزایدی آن از روستاها به سمت شهرها در اثر بیتوجّهی به مناطق روستایی پیامدهای ناگواری را بر چهرهی این کرهی خاکی به جای ن هاده است. علاوه بر آن تکنولوژی و تمدن هر چند تسهیلاتی را برای انسان به همراه آورده است، ولیامّا دخل و تصرف و مشکلاتی را نیز مبنی بر آلودگی محیط طبیعی باعث شده است بر این اساس با گذشت زمان از یک سو امکان استفاده افراد از آنچه که هست کمتر، کمتر میگردد و از سوی دیگر سبقت خواستههای نامحدود و اشتها ناپذیر افراد در برابر امکانات و منابع محدود برای پا سخگویی به نیازهای غیر قابل کنترل خود شکاف عمیقی را در اطراف محیط به بار آورده است. بنابراین با ادامهی چنین روندی امروزه فشارهای مضاعفی بر فضاهای رو ستایی وارد می شود که پایداری بقاء و حیات رو ستاها و معی شت روستایی را تحتالشعاع خود قرار میدهد در اینجاست که توسعه پایدار رو ستایی نوعی از تو سعه ا ست که با لحاظ قرار دادن تغییرات سعی میکند فشارها را کاهش دهد و نظام پایدار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را در روستاها برقرار کند با. توجّه اینکه سه چهارم جمعیت جهان در نواحی روستایی زندگی میکنند و در بیشتر کشورها توسعه پایدار روستایی به عنوان رهیافت غالب در بین پارادیمهای توسعه روستایی مطرح است علیالخصوص روستاهائیکه توان توسعه ظرفیتی خود را از دست دادهاند و یا پذیرای تو سعه ظرفیتی بیش از اندازه ه ستند؛ گویای این واقعیتند که در صورت وجود هر یک از اینها نظم توسعه پایدار روستایی را با چالشهای جدی مواجه کرده است، برآیند چنین وضعیتی باعث ایجاد عدم تعادلهای روستایی و منطقهای و تمام فعالیتهای عمرانی انجام شده را در سطح رو ستاها به حالت عقیم و یا به عبارت دیگر به شکل بدون تأثیر در آورده است.
بیان مسأله
آمارهایی که هر روزه توسط سازمانهای رسمی منتشر میشود همگی خالی از سکنه شدن رو ستاها به خ صوص رو ستاهای کوچک ح کا یت دار ند. افزایش روزافزون جمع یت و کمتوجّهی به م ناطق رو ستایی اثرات منفی زیادی بر ساختار اقت صادی، اجتماعی و زی ست محیطی رو ستاهای ک شورمان به جای گذا شته ا ست. چنانچه با ورود تکنولوژی به روستاها و بومی نکردن دانش آن و نیز استفادهی بی اندازه و برنامهریزی نشده از منابع طبیعی باعث پیدایش موج جدیدی از مشکلات روستایی از قبیل مسائل زیست محیطی، آلودگی آبها، از بین رفتن اراضی کشاورزی، انقراض گو نه های و جانوری، عدم ا ستفادهی صحیح از منابع آبی و خاکهای ک شاورزی - به ویژه ارا ضی دیمی - ، رسوخ معضلات غیراخلاقی و فرهنگی به جامعه روستایی و کمرنگ شدن روستاها به عنوان یک پایگاه تولیدی و به بار آوردن یک جامعه روستایی مصرف محوری بر اثر سیاستهای نادرست و... را در طی سالیان متمادی به ویژه در چند سال اخیر شده است . بدین ترتیب ریشهی درد مسائل فوق در بسیاری از مناطق روستایی کشور به علت ناکارآمد و ناکافی بودن سیاستهایی همچون استفاده از روش برنامهریزی مسئلهگرا تا منبعگرا و در هاله قرار دادن برخی از پروژهها و فعالیتهای عمرانی ناتمام و نابجا باز میگردد؛ که نه تنها جهت دهی مثبت از منظر توسعه پایدار روستایی نداشته بلکه سهم و جایگاه خاصی را در سیر پسروی آن نقش داش تها ند؛ ب نابراین نبود زیرساختهای مطالعاتی و نگاه کردن به روستاها فقط به منزلهی گزینشی و در حاشیه قرار دادن مدیریت روستایی و در کل عدمتوجّه به اصول توسعه پایدار روستایی هرگز قادر به پاسخگویی نیازهای جامعه روستایی برنیامدهاند در نتیجه با ادامه چنین روندی نقطهی عطفی شد تا نظم توسعه پایدار روستایی را مناطق روستایی دچار اختلال نماید.
فرضیات تحقیق
در این تحقیق سعی بر این ا ست که فر ضیات زیر را مورد آزمون قرار دهیم.
.1 بین سطح فعالیتهای عمرانی انجام شده و انگیزهی روستاییان برای سکونت در نواحی روستایی رابطهی معنیداری وجود دارد.
.2 بین سطح فعالیتهای عمرانی انجام شده و تغییر زمینههای اشتغال بر افزایش درآمد روستاییان رابطهی معنیداری وجود دارد.
.3 بین تحقق اهداف توسعه عمرانی روستاها و امنیت سلامت زیست محیطی روستاییان رابطهی معنیداری وجود دارد.
پیشینهی تحقیق
یکی از جنبههای عمده و ضروری هر پژوهشی مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق است در اینجا نیز جهت اطلاع از وضعیت منابع لیست مقالات و طرحهای عمرانی انجام گرفته که هر یک به نوعی میتوانستند بر توسعه پایدار روستایی تأثیرگذار باشند در این طرح پژوهشی آورده شده است.
نظرسنجی از روستاییان در مورد چالشهای توسعه پایدار روستایی با مطالعهی موردی دهستان ساروق توسط کریم و هاشمی انجام شده است که در این پژوهش بر جلوگیری از استفادهی بیرویّه از منابع طبیعی تجدید ناپذیر و همچنین عدم درک از مفهوم پایداری و گاهی اجبار ناشی شرایط معیشتی در برداشت بیرویّه از منابع طبیعی تأکید شده است
راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار روستایی با استفاده از ارزیابی توان محیط زیست حوضه آبخیز زاخرد توسط دشتی و همکارانش انجام شده است نتایج بدست آمده نشان میدهد که با در نظر گرفتن تمامی پارامترهای اکولوژیکی تمام منطقه برای توسعه روستایی نامناسب بوده و به همین منظور تکمیل ارزیابی، ارزشگذاری نیازها، امکانات و شاخصهای اقتصادی- اجتماعی موجود منطقه انجام شود و نیز اولویتهایی برای توسعه روستایی مشخص گردد
ارزیابی و تحلیل سطوح پایداری رو ستاها و سامانهای عرفی در استان کهگیلویه و بویراحمد مطالعه موردی : - حوزه آبخیز تنگتامرادی - تو سط سلطانی و همکارانش بر پایه شاخ صهای تو سعه پایدار انجام شده ا ست که نتایج ارزیابی ن شان میدهد که دو سامان عرفی در منطقه در و ضعیت »پایدار«، دو سامان در و ضعیت »نیمه پایدار« و سه سامان در وضعیت »ناپایدار« قرار دارند. همچنین تحلیل سطوح پایداری رو ستائی نیز ن شان میدهد که 52/ 6 در صد روستاهای مورد بررسی در سطح »پایدار«، 15 درصد در سطح »نیمه پایدار« و 31/ 6 درصد آنها در سطح »ناپایدار« قرار دارند. نتایج این پژوهش میتواند در برنامهریزی توسعه پایدار روستایی در منطقه کاربرد داشته باشد
نقش قنات در تو سعه پایدار رو ستایی تو سط فداکار و همکارانش انجام شده است استفاده آب قنات و شبکهی اجتماعی مورد نیاز برای نگهداری و استفاده آب قنات را میتوان میل به پیشرفت، ایجاد فضای م شارکتی و تقویت روحیهی توانمند سازی در را ستای تحقق شرایط توس عه پا یدار روس تایی ای فای نقش نموده است
بررسی تأثیر فعالیتهای عمرانی بر تثبیت جمعیت روستایی در مقطع زمانی 1355-75 در مورد روستاهای بالای یکصد خانوار ارومیه تو سط عا شری انجام شده ا ست که نتایج پژوهش ن شان دهندهی آن ا ست، اگرچه پس از انقلاب ا سلامی وزارت جهاد سازندگی بر ا ساس راهبرد خدماتی- عمرانی، امکانات وسیعی را به مناطق روستایی گسیل داشته و اعتبارات هنگفتی را صرف نموده است،امّا مهاجرتهای روستایی نه تنها کاهش نیافته، بلکه تشدید نیز شده است
مفاهیم و ادبیات نظری پژوهش توسعه پایدار روستایی
هدف از توسعه پایدار روستایی گسترش امکانات و بهبود شرایط زندگی نسل کنونی و نسلهای آتی اقشار آسیبپذیر روستایی است از نظر بانک جهانی توسعه پایدار روستایی شامل انتشار منافع توسعه در میان فقیرترین افراد نواحی روستایی یا به عبارت دیگر، کشاورزان کوچک مقیاس، اجاره داران، افراد فاقد زمین و دیگر گروه های محروم است از آنجا که هدف توسعه پایدار رو ستایی کاهش فقر ا ست بنا به نظر ساردف1 توسعه پایدار روستایی عبارت است از: فرآیند کمک به مردم روستایی از طریق اولویتبندی نیازهایشان، فعال نمودن آن و سرمایهگذاری در زمینهی ایجاد زیر ساختها و ارائه خدمات اجتماعی، برقراری عدالت و برابری باتوجّه به ظرفیتهای محلی، رفتارهایی برخلاف همهی بی عدالتیهای گذشته و تضمین
سلامتی و امن یت آن ها به ویژه ز نان تأک ید میک ند ویلیامسون2 نیز در تعریف توسعه پایدار روستایی معتقد است، به هماهنگ کردن فعالیتها بصورت سازگار با طبیعت و نه در جهت تخریب آن مؤثر است و اینکه برخی از توسعه پایدار روستایی به عنوان یک فرایندی یاد میکنندکه به ارتقاء همه جانبه حیات روستایی از طریق زمینهسازی و ترغیب فعالیتهای هم ساز با قابلیتها و تنگناهای محیطی به مفهوم عام آن تأکید میکنند
گسترش دانش بومی
دانش بومی زمینههای مساعدی را برای توسعه پایدار روستایی فراهم میآورد. ب نا به نظر دویس3 ، دانش بومی را به پر های پر نده تشب یه میک ند، یعنی از ز مانی که پر نده پر در میآورد، پرواز را میآموزد دانش بومی مز یت های فراوانی دارد که میتوان به شرح زیر آنها را بر شمرد: -1تسهیلگر برنامهریزی -2 ترکیب با دانش علمی -3تسهیلگر روند برنامهریزی -4 آموزشگر برنامهریزی
توانمندسازی روستایی
توانمندسازی در توسعه پایدار روستایی یک بحث کیفی و ارتقائی است و این تعریف را در بر میگیرد: توانمندسازی یعنی قدرتمند شدن روستاییان به لحاظ استفاده از ظرفیتها، همچنین توانمندسازی یعنی افزایش قدرت چانهزنی مردم با مؤ س سهها و سازمانهای دولتی که عملکرد آنها بر زندگی مردم روستایی تأثیر دارد در جایی از توانم ندسازی بعنوان هموار کردن راه مشارکت روستاییان برای دستیابی به اهداف مورد نظر یاد میکنند بنابراین میتوان چنین اظهار نظر نمود که شکل درست توانمندسازی تبدیل واژه به سوژههای متفاوت ا ست.که به انواع متعددی یعنی توانمند سازی اقت صادی، تکنولوژیکی، فرهنگی، روانشناختی و نهادی تقسیم میشوند
رهیافت ادارهی خود محوری
از نظر مهاندرا4 و شارما 5 بهترین رهیافت برای مطیع نمودن توانمندیهای مردم در فرآیند توسعه پایدار روستایی رهیافت مدیریت مبتنی بر جامعه محلی تو سط نهادهای محلی میدانند، که آن را رهیافت اداره »خودمحور« برای پوشش دادن مشارکت و تواناییهای آنها در یک فرآیند تصمیمگیری جامع و شفاف مینامند. میتوان این نظر را دا شت که رمز موفقیت در توسعه پایدار روستایی زمانی جامه عمل میپوشد که در رأس امورات روستایی مردم قرار بگیرند و این نیز جزء با ادارهی خود محوری، یعنی مدیریت روستا در دست ساکنین آن روستا امکان پذیر نیست.
اجرای قانونها، مقرراتو رویّه های روستایی
قانونها، مقرراتو رویّهها به طور منطقی از راهبردهای توسعه پایدار رو ستایی میبا شد از اینرو برای بالا بردن ضریب اطمینان تحقق این راهبرد موارد زیر ضروری است عبارتند از : -1 اجرای تصمیمات راهبردی -2 ایجاد مبنایی برای کنترل - پایش ارزیابی - -3 صرفهجویی در وقت برای تصمیمگیری ثبات و وحدترویّه در وضعیتهای مشابه -4 ه ماهنگی در م یان وا حد های گو ناگون ساز مان
نقش آموزش برتوسعه پایدار روستایی
یکی از مؤلفههای توسعه پایدار روستایی آموزش است بر اساس تجربیات اخیر یکی از پیش شرطهای مهم برای موفقیت تو سعه پایدار رو ستایی نگرش فرآیندی به آموزش ا ست برای ن شان دادن اهمیت این بخش در ر شد اقت صادی به این مطلب میتوان ا شاره نمود که کمک اقتصادی ایالات متحده آمریکا به کشورهای در حال توسعه به وضوح تأثیر بسیار کمتری از کمک به کشورهای اروپای غربی بعد از جنگ جهانی دوم داشته است. بهبود اقتصادی بعد از جنگ و رشد اقتصادی متعاقب آن در کشورهای اروپای غربی بیشتر از حد تصور بوده؛ چون که سرمایه ان سانی که از آن همه جنگ و ویرانی، جان سالم بدر برده بود، توانست در قالب نیروهای متفکر و متخصص نقش مهمی را در تولید اقتصاد آن کشورها بازی نمایند
مشارکت به عنوان کلیدی ترین عنصر برای دستیابی به توسعه پایدار روستایی:
امروزه تأثیر و اهمیت نقش مؤثر مردم و مشارکت آنها در حرکت به سمت توسعه پایدار روستایی بر کسی پوشیده نیست و اگر میخواهیم به سمت توسعه پایدار روستایی حرکت کنیم و توسعه، برای مردم امروز و نسلهای آینده باشد باید خود مردم از دسترسی به فواید تو سعه اح ساس ر ضایت کنند اوکلی و مارسدن در کتاب رهیافتهای مشارکت روستایی، مشارکت را به عنوان فرایندی از مداخله اجتماعی خلاق به وسیله افرادی که به تعیین و برآورد ساختن نیازهای خود علاقهمندند و آن را نه یک سهیم شدن انفعالی در فعالیتهای طراحی شده تو سط دیگران و صرفاً بهرهبرداری از ثمرات فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی، بلکه نوعی پی شقدم شدن در ت صمیمگیری راجع به کار با چگونگی انجام کار دانستهاند - همان - . بالاخره مشارکت به فقرا اجازه میدهد که صدایشان را به گوش دیگران برسانند و با مسئولیتپذیری، قدرت
