بخشی از مقاله
معماری سبز، رویکردی الزامی در راستای تحقق توسعه پایدار شهری
چکیده
تحول صنعتی انسان را از زندگی در طبیعت به زندگی در شهرها کشانید. در نتیجه هجوم شهرنشینی بسیاری از زمین های طبیعی، کشتزارها، مراتع و ... دستخوش تغییرات شده و زیر ساخت و ساز رفته اند. با توجه بر لزوم کاهش نارساییها و مشکلات ناشی از این امر، ایجاد ساختمانهای سبز و در عین حال پایدار، با توجه معضلات زیست محیطی که وجود دارد برجسته تر می شود. یکی از راه حل های دسترسی به توسعه پایدار تجدید نظر در ارتباط با الگوهای ساخت و طراحی در زمینه های گوناگون زندگی بشری طراحی های صنعتی، ساختمانهای شهری و ... است . عناوین سبز و پایدار در واقع صفاتی هستند که وجود سازگاری با حیطم زیست و ماندگاری را در یک موضوع یا مصنوع مثلاً ساختمان مشخص می کنند. معماری سبز در برگیرنده مصرف مقادیر زیست محیطی از قبیل مواد، انرژی و آب می باشد. راه نزدیک نمودن محیط ساخته شده به سبز بودن دربرگیرنده یک شیوه مناسب در طراحی ساختمانها می باشد. در ایجاد معماری پایدار باید به تمام منابعی که وارد ساختمان می گردند و یا مورد استفاده قرار گرفته می شوند توجه نمود. ایجاد یک بنای سبز منوط به حذف نمودن بسیاری از مخارج یا نیازهای اضافی است. در این پژوهش از روش توصیفی-پیمایشی استفاده شده است و گردآوری اطلاعات در آن نیز روش کتابخانه ای و اسنادی می باشد. این پژوهش بر آن است با بررسی ویژگیها و اصول حاکم بر معماری سبز (معماری پایدار) اقدامات لازم جهت دستیابی به طراحی پایدار در راستای توسعه پایدار، مورد بررسی قرار می گیرد.
کلمات کلیدی: پایداری، توسعه پایدار ، ساختمان سبز، طراحی سبز، معماری پایدار.
1
مقدمه
امروزه آلودگی محیط زیست و لزوم توسعه پایدار به مباحث بسیار مهم در سطح بین المللی تبدیل شده اند. نگرش توسعه پایدار یکی از عمده ترین نظریه هایی است که در مقابله با بحران های زیست محیطی مطرح گردید که در دهه 1970 میلادی در قالب یک ایده ذهنی ظهور نمود و به سال های میانی قرن بیستم میلادی در حیطه نظری در حوزه های متنوعی نظیر زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی بدل به مفهومی فراگیر شد. پایداری موضوع یک بعدی نیست بلکه ابعاد گوناگونی دارد و به کلیه حیطه های امروزی وارد می شود از جمله معماری و طراحی. معماری پایدار یکی از گرایش ها و رویکردهای نوین معماری برخاسته از مفاهیم توسعه پایدار است که در پی سازگاری و هماهنگی با محیط زیست و اکوسیستم پیرامون است. معماری پایدار به عنوان یکی از مهمترین حوزه های مرتبط با مفهوم توسعه، در سالهای اخیر با سرلوحه قرار دادن مفاهیم توسعه پایدار، سعی در ارائه طرح های نوین و کاربردی داشته است. بهره گیری از منابع عظیم طبیعی و انرژی های پاک در راستای تامین نیازهای گرمایشی و سرمایشی و تهویه مطبوع، سالها است که مورد توجه معماران و شهرسازان بوده و مهمترین اصول معماری پایدار را نیز تشکیل می دهد. انتظار می رود معماری به نحوی پاسخگوی عملکردهای خود باشد که امکان شرایط آسایش را با کمترین آلاینده های محیطی و مصرف منابع فراهم آورد. با توجه به محدودیت های موجود از لحاظ تاثیرات محیطی، اقتصادی و اجتماعی و ناتوانی سیستم های متعارف در کاهش معضلات زیست محیطی در پی آن هستیم با بررسی منطق های مختلف پایداری در معماری، در حفظ سامانه های زیست محیطی بکوشیم.
پایداری
پایداری یعنی با ثبات، با دوام یعنی چیزی که ثابت و برقرار می ماند. پایداری پدیده های پایدار ناشی از دوام الگو، روش یا سیستم این پدیده ها طی زمان طولانی است. به این معنا که در این حالت اصل پدیده با تمام ویژگی های مادی و غیر مادی اش نمی ماند، بلکه در هر دوره بر اساس الگویی واحد و با ثبات، تکرار می یابد و از این طریق تداوم پیدا می کند (حبیب، ص .(16
در دیدگاه زیست محیطی به قضیهایداری،پ صرفاً پایداری نظام های اکولوژیکی و رابطه بین موجودات آن با بسترهای طبیعی و مصنوع در نظر گرفته می شود . در حالی که شهر پدیده ای در حال تغییر و توسعه است که مرتب الگوهای پاسخ خود را سازماندهی می کند نه یک فرم ابدی و یا یک تکرار مکانیکی که زمانی فرسوده می شود. در این میان پایداری از آن شهرها و یا فضاهای شهری است که تداوم فرهنگی را ارتقا بخشیده و به بقا و پایداری شهروندان نیز کمک کند و زمینه رشد فردی آن ها را فراهم آورده یا تقویت نماید و بر حس ارتباط در زمان و مکان بیفزاید. در شهر پایدار حس تعلق به مکان ایجاد و افزایش می یابد (لینچ، :1377 ص .(15
تو سعه پایدار
توسعه پایدار مفهومی است که در سالهای اخیر به عنوان یک مساله جهانی به آن نگریسته شده است. این مفهوم، از دیدگاههای مختلف مورد بررسی قرار گرفته و نهادهای بسیاری برای تحقق آن کوشیده اند و از آن به عنوان راهبرد مناسب جهت کمک به مقابله با چالش هایی نظیر افزایش جمعیت، تخریب زیست محیطی و محدودیت منابع، نابرابری اجتماعی-اقتصادی، بیکاری، فقر، ناهنجاریهای اجتماعی استفاده کنند.
امروزه توسعه پایدار به عنوان الگو واژه جدیدی در جهان مطرح شده است. ریشه های توسعه پایدار به نارضایتی از نتایج توسعه و رشد اقتصادی -اجتماعی در جوامع شهری و روستایی از منظر بوم شناسی (اکولوژی) برمی گردد. این الگو درصدد است با الگوهای تولید، توزیع و مصرف ناسازگار با طبیعت به مقابله بپردازد، از اتمام منابع و تخریب محیط زیست جلوگیری
2
کنند و تنها فرایند توسعه ای را تائید می کند که به بهبود کیفیت زندگی انسانها در حد ظرفیت پذیرش نظام های پشتیبان حیات منجر شود (نوابخش، :1388 ص .(224
معماری پایدار
توسعه پایدار در رابطه با فعالیت های ساختمانی و محیط ساخته شده، اغلب ساختمان پایدار یا ساختار پایدار نامیده می شود. معماری پایدار به قرن 19 بر می گردد. جان راسکین ویلیام موریس و ریچارد لتایی از پیشگامان نهضت معماری پایدار محسوب می شوند. راسکین در کتاب "هشت مشعل معماری" خود می گوید که برای دستیابی به رشد و پیشرفت می توان نظم هارمونیک موجود در طبیعت را الگو قرار داد.
موریس بازگشت به فضای سبز حومه شهر و خودکفایی و احیای صنایع محلی را توصیه می کرد. هدف از طراحی ساختمان های پایدار کاهش آسیب آن بر روی محیط از نظر انرژی و بهره برداری از منابع طبیعی است که شامل قوانین زیر می باشد:
-1کاهش مصرف منابع غیر قابل تجدید
-2توسعه محیط طبیعی
-3حذف یا کاهش مصرف مواد سمی و یا آسیب رسان بر طبیعت در صنعت ساختمان
اما به طور کلی تعاریف زیر را از معماری پایدار می توان مطرح کرد:
▪ ساختمانی که کمترین ناسازگاری و مغایرت را با محیط طبیعی پیرامون خود و در پهنه وسیع تر با منطقه و جهان دارد.
▪ "خلق محیط انسان ساخت و مدیریت متعهدانه آن بر مبنای اصول بوم سازگاری و بازدهی منابع. این اصول عبارتند از: به حداقل رساندن صرف منابع تجدید ناپذیر، ارتقا و بهبود شرایط محیط طبیعی و حداقل آسیب های بوم شناختی بر محیط" (چارلز کی برت، .(1994
▪ "تبیین رابطه متعادل تر و همزیستانه اثر معماری با محیط که بر کنش مندی خودآگاه اثر معماری نسبت به شرایط محیطی پی ریزی شده است" (هاگان .(2001
▪ "طراحی پایدار و همگن طراحی ای تلقی می شود که در آن هر جزیی به عنوان بخشی از کل بزرگ تر به خوبی مورد توجه قرار گیرد" (موسسه راکی مونتین).
▪ "معماری پایدار در بردارنده آمیزه ای از ارزش های زیباشناختی، محیطی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی است" (سامویل موک بی).
اصل طراحی پایدار بر این نکته استوار است که ساختمان جزئی کوچک از طبیعت پیرامونی است و باید به عنوان بخشی از اکوسیستم عمل می کند و در چرخه حیات قرار گیرد. بدون تردید کیفیت مطلوب بدون توجه به طبیعت، نورگیری مناسب فضاها و تهویه مطبوع فراهم نمی آید.
بهبود کیفیت معماری در طراحی پایدار در راستای نیل به یک هدف صورت می گیرد و آن هم آسایش است. نکته مهمی که در این نوع معماری مورد توجه قرار می گیرد آن است که تمامی عوامل دخیل در آسایش، مرتبط با هم و به صورت یک سیستم واحد در نظر گرفته می شود. آنچه زیر مجموعه آسایش در معنای عام آن قرار می گیرد عبارتند از : آسایش، آرامش،
3
امنیت، ایمنی و سلامت. آنچه به تفصیل پیرامون طراحی پایدار گفته شد، نشان دهنده نوعی نگرش به معماری است که بر چند نکته اساسی اشاره دارد: -1کیفیت گرایی -2توجه به آینده و -3توجه به محیط.
یک محیط پایدار همزمان در پی رسیدن به ارزش های زیباشناختی، زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و معنوی است. طراحی پایدار یک سبک فرمال و برگرفته از شرایط زودگذر و هیجانات آنی نیست، بلکه در بطن خود واجد مفاهیم عمیقی است که پیوند دهنده انسان، طبیعت و معماری است (محمودی، :1387 ص .(21
طراحی سبز (پایدار) بر اساس حساسیت های محیطی، طراحی اکولوژیکی، طراحی با طبیعت و ... عناوینی است که امروزه در نتیجه تجدید نظر در ارتباط با الگوهای ساختار رایج به وجود آمده اند. البته اساس همه این الگوها بر ساختن محیط در یک رابطه هماهنگ و همزیست با محیط اطراف طراحی و محیط هایی که اصول طراحی از آنها استخراج گردیده است، می باشد و به طور خلاصه یک شیوه طراحی است که اساس آن قوانینی است که از طبیعت منشاء می گیرند.
این شیوه طراحی معتقد به تلفیق دیدگاه ها در زمینه های انرژی، محیط زیست و اکولوژی (بوم شناسی) است. به عنوان مثال می توان طراحی سبز را در درون مثلثی در نظر گرفت که در سه راس آن انرژی و اقلیم و اکولوژی قرار دارد (شکل شماره .(1 در جایی که انرژی عامل تعیین کننده می شود طراحی حالتی متفاوتی نسبت به هنگامی که اکولوژی عامل غالب می شود، پیدا می کند. به همین دلیل است که ساخت یک خانه شهری با یک خانه روستایی متفاوت می شود. بنابراین طرح نهایی، نقطه ای در داخل این مثلث است که با توجه به غالب بودن یکی از رئوس به آن سو گرایش پیدا می کند (داریوش،:1389ص .(327
شکل شماره :1 جایگاه طراحی سبز در مثلث انرژی، اکولوژی و محیط
به عبارت دیگر " معماری پایدار" یا "معماری محیطی" را می توان معماری دانست که از قابلیت های بستر بوم شناختی خود، در راستای ایجاد شرایط محیطی مطلوب استفاده بهینه، نموده و نسبت به تغییرات، شرایط و نیازها، قابلیت انطباق دارد (ادوراد، :1389 صص .(17-16
معماری پایدار با جهان بینی کل نگر بسیاری از حوزه های دانش را بر گرفته است. و در آن توجیهات متعددی مانند طراحی، مصالح، کاربرد انرژی، هزینه و محیط در جهت خلق یک ساختار عملکردی که نیازهای امروز را مرتفع می کند، بدون آنکه خللی در تامین نیازهای نسل آینده ایجاد کند، در هم امتزاج و یافته و تنیده شده اند. مانند بسیاری از نوآوری ها در طول حیات معماری در زمانی مطرح گردیده که نیاز به آن ضرورت یافته است معماری پایدار نیز پاسخی به ضررورت توجه به چالش های زیست محیطی است. رشد جمعیت یک چالش بسیار تهدید کننده است که موجب ایجاد محدودیت منابع انرژی و مصالح و از همه مهمتر فضا برای زیست شده است. از سوی دیگر افزایش مصرف انرژی، آلودگی زیست محیطی و انتشار گازهای گلخانه ای ونهایتاً افزایش دمای کره زمین را در پی داشته است. این موضوع معماران را به بازبینی در طراحی بناهایشان به
4
عنوان مصرف کننده نیمی از منابع انرژی کل جهان وا داشته است. تنوع مشکلات مذکور صحنه ای را برای خلق راه حل های نوآورانه و همساز با محیط ایجاد نموده است (عباس آبادی، .(1391
در طراحی پایدار ساختمان و شهر به مثابه موجودات زنده در نظر گرفته می شوند که مانند موجودات دیگر دارای سه فرایند پیدایش، رشد و زوال می باشد و به عنوان جزیی از طبیعت باید در چارچوب آن باشد نه فراتر از آن و به سوی پایداری حرکت نماید.
اصول معماری پایدار
به طور کلی می توان اصول و ویژگیهای معماری پایدار را در قالب 5 بخش کلی شامل اصول اقتصادی، زیست محیطی - اقلیمی، کالبدی-فضایی، اجتماعی-فرهنگی و فنی-تکنیکی بررسی نمود.
ویژگیهای زیست محیطی-اقلیمی
-1بنا باید طوری ساخته شود که نیاز ساختمان به سوختهای فسیلی را به حداقل برساند. انرژی های طبیعی و تجدیدپذیر را جهت حفظ امکانات نسل آتی تا حد ممکن جایگزین منابع تجدیدناپذیر نماید.
-2بنا باید طوری طراحی شود که با اقلیم و منابع انرژی موجود در محل احداث هماهنگی داشته و کار کند.
-3استفاده حداکثر از نور، گرما، رطوبت، باد، تهویه طبیعی و کنترل آن در فضاهای داخلی
-4کاهش استفاده از منابع جدید و استفاده از مواد و مصالح بومی و قابل بازیافت، ساختمان ها بایستی به گونه ای طراحی شوند که میزان استفاده از منابع جدید را تا حد ممکن کاهش داده و در پایان عمر مفید خود برای ساختن بناهی جدید، خود به عنوان منبع جدید به کار روند.
-5هماهنگی کالبد معماری با سایت و استفاده هوشمندانه از زمین
-6ارتقاء کیفیت محیط زیست و گسترش محیط زیست طبیعی
-7از بین بردن یا به حداقل رساندن مصرف مواد آلوده و سمی و جلوگیری از آلودگی هوا
-8جلوگیری از ایجاد آلودگی صوتی و آلودگی منظر در جهت ایجاد آرامش و تعادل صوتی و بصری در محیط
-9توجه به الگوهای بومی در طراحی و ساخت
-10استفاده از بافت متراکم در بناها و خانه ها
-11استفاده از فضای سبز و عناصر طبیعی در معماری
ویژگیهای اجتماعی-فرهنگی
-1برآوردن نیازهای ساکنان و تامین آسایش جسمی و روحی در جهت بهبود کیفیت زندگی
-2ایجاد آرامش و امنیت در فضاهای معماری
-3حفظ هویت فرهنگی و قومی
-4ترویج زندگی سالم
-5جلوگیری از ایجاد آلودگی صوتی و آلودگی بصری جهت تامین آسایش انسان
