مقاله ساماندهی کالبدی بافتهای فرسوده ، رویکردی به سوی توسعه درونزا و پایدار شهری مطالعه موردی : کوی یوسفی اهواز

بخشی از مقاله

ساماندهی کالبدي بافتهاي فرسوده، رویکردي به سوي توسعه درونزا و پایدار شهري

مطالعه موردي: کوي یوسفی اهواز

چکیده

کوي یوسفی به عنوان بخشی از بافت فرسوده اهواز بنا به دلایلی نظیـر مرکزیـت جغرافیـایی و ارائــه خـدمات بهتـر، اسـتقرار بــازار و فعالیت هـاي تجـاري و فرهنگـی از تـوان بـالقوه نسـبتأ بـالایی بـراي ساماندهی بافت هاي فرسوده به عنوان یکـی از پـیش شـرط هـاي لازم براي توسعه درون زا و پایدار شهري برخوردار است. بر همـین اسـاس پژوهش حاضر در صدد آن اسـت کـه بـه سـاماندهی کالبـدي بافـت فرسوده کـوي یوسـفی در راسـتاي دسـتیابی بـه توسـعه درون زا و پایدار شهري بپردازد. روش پـژوهش توصـیفی- تحلیلـی و گـردآوري اطلاعـات بــر مبنــاي مطالعــه اســنادي(کتــب، مقــالات، نشـریات) و

میدانی(مشاهده و پرسشنامه) صـورت گرفتـه اسـت. جامعـه آمـاري مورد مطالعه خانوارهاي ساکن در کوي یوسفی اهواز بـه تعـداد

3412 خانوار میباشد که از این تعداد، 300 خانوار با استفاده از فرمول کوکران و به روش نمونهگیـري تصـادفی سـاده انتخـاب شدهاند. ابزار مورد استفاده در تحقیق حاضر، پرسشنامه میباشد

نتایج بررسی نشـان مـی دهـد جهـت تحقـق امـر سـاماندهی بایـد از توان هاي بالقوه و بالفعل موجود در محله استفاده کـرده و بـا اصـلاح وضعیت محله، رفع مشکلات موجود در آن و توجه بـه پتانسـیلهـاي انسانی، گروهی موجود زمینـه دسـتیابی بـه توسـعه درون زا و پایـدار شهري را در محدوده مورد مطالعه فراهم آورد و در نهایـت در رابطـه با نتایج پژوهش نیز راهکارهایی ارائه گردیده است.

واژه هايکلیدي: سـاماندهی کالبـدي، بافـت فرسـوده، توسـعه

درونزا و پایدار شهري، کوي یوسفی

مقدمه

شهرها همانند موجودات زنده داراي اجزاي مختلفی هسـتند کـه هر کدام از این اجزاء در ارتباط با همدیگر، به مثابه سیسـتمی عمـل میکنند که به دنبال هدف مشترك در تکاپو و تحرك میباشند. ایـن

هدف مشترك نیل به توسعه و تکامل است. در این میان فرسـودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط بـه فضـاي شـهري اسـت کـه باعـث بیسازمانی، عـدم تعـادل، عـدم تناسـب و بـیقـوارگی آن مـیشـود. (حبیبی و مقصودي،.(15:1381 اما از آنجا کـه اصـالت و هویـت هـر شهر بیشتر در بافت قدیمی آن متجلی است، بهتر است که امـروزه از نگـاه حـال بـه گذشـته نگریسـته شـود و بـا ارزشگـذاري علمـی و واقع بینانه، عناصر زنده و پویاي گذشته را انتخاب و در پیوند با عناصر امروزي به ساماندهی آنها پرداخته و به این طریـق روحـی تـازه بـه کالبد بی جان این بافتها دمید. هدف ساماندهی، توسعه پایدار محیط جغرافیایی اسـت(آسـایش،.(18:1381 یکـی از مهمتـرین محورهـاي توسعه پایدار، توسعه شهري است. این الگو با حفاظت محـیط زیسـت کل شهر، شرایط زیست محیطی مطلوب را در تمام بخش هـاي شـهر براي همه شهروندان فراهم میآورد (شماعی و پـور احمـد،1380،.(7

در این راستا ساماندهی بافت هاي فرسوده یکی از برنامه هاي اصـلی و عمدهترین راه کـار اجرایـی تحقـق سیاسـت توسـعه درون زا و پایـدار شهري است، اصطلاح توسعه درون زاي بافت هـاي فرسـوده، نوسـازي، بهسازي و به نوعی دوباره قابل استفاده نمودن مناطق شهري موجود، توزیع عادلانه و برابر امکانات شـهري در تمـامی نقـاط و سـطوح آن، تـامین و امکـان بازسـازي و سـازماندهی مجـدد کالبـد شـهر اسـت

(وارثی،.(69:1383 در توسعه درونی، شهرها به جاي گسـترش افقـی، به طور عمودي گسـترش مـییابنـد، بافـتهـاي قـدیمی، فرسـوده و ناکارآمد شهري احیاء، بهسازي و نوسازي میگردد.

شهر اهواز با داشتن 1417 هکتار بافت فرسوده قابلیت این امر را دارد که از فضاهاي فرسوده شهري استفاده مجددي داشـته باشـد. در این شهر اگر فرسودگی را در »نابرابري میان خدماتی که بافت عرضـه می کند و نیازهاي امروز« جستجو کنیم، آن گاه می توان ابعاد گوناگون فرسودگی را در بافت شهري و عناصر اصلی تشکیل دهنـده آن یعنـی فضاهاي انسان ساخت و راه ها و شریان هاي ارتباطی مشاهده کـرد. در شهر اهواز کوي یوسفی نمونه روشنی از بافـتهـاي فرسـوده شـهري میباشد. کـه بخـش عمـده اي از آن دچـار فرسـودگی شـده، و داراي کمبود در برخی سرانههاي کاربري هاي شهري، فقدان سلسله مراتـب مناسب در شبکه ارتباطی، بدنههاي فرسوده وضعیف ابنیه، بـه جهـت قدمت بناها و استفاده از مصالح نامناسب در این محله اسـت. در پـی استفاده از امکانات و همپنین رفع مشکلات موجود در محله پژوهش در صدد آن است که به ساماندهی کالبدي بافت فرسـوده در راسـتاي توسعه درونزا و پایدار شهري بپردازد.

-2روش تحقیق

روش انجام این پژوهش از نوع تحلیلی- پیمایشی است که با توجه به موضوع مورد مطالعه، اطلاعات مورد نیاز از طریق بررسی اسناد و مدارك آرشیوي، کتابخانهاي و مطالعات میدانی( پیمایشی)

و عینی در منطقه مورد مطالعه به دست آمده است.

جامعه آماري این پژوهش شامل کلیه سرپرستان خانوار کوي یوسفی شهر اهواز به تعداد 3412 خانوار در سال1385 بوده که از این تعداد، 296 خانوار (از طریق فرمول کوکران) به شیوهي نمونهگیري تصادفی ساده انتخاب گردیدند. که به منظور پوشش خطاهاي احتمالی، تعداد آن به 300 خانوار ارتقا داده شد.

-3مبانی نظري

ساماندهی:

سامان به معنی ترتیب و آرایش و به مرور ساختن چیزها و کارها و نظم و رواج آن و ساماندادن به معنی نظم و ترتیب و سر و صورت دادن است(دهخدا،.(188-190:1345 ساماندهی به رشد شهر از درون توجه دارد که استفاده حداکثر از فضاهاي موجود شهري است و معمولا ساماندهی کالبدي با دو هدف اصلی بهینه کردن مکانها و هم چنین ساماندهی کارکردها و فعالیتها صورت میپذیرد( ابراهیمزاده،.(35:1386

ساماندهی بافت فرسوده

ساماندهی بافت هـاي فرسـوده، ضـمن حفـظ و نگهـداري بافـت موجود با حداقل هزینه و کمتـرین تخریـب، نـاموزونی هـا و نارسـایی موجود را برطرف مینماید(اطهاري،.(11:1376

بافت فرسوده شهر

بافت فرسوده شهري به عرصـه هـایی از محـدوده قـانونی شـهرها اطلاق می شود که به دلیـل فرسـودگی کالبـدي، برخـوردار نبـودن از خـدمات شـهري آسـیبپـذیر شـدهانـد و ارزش مکـانی، محیطـی و اقتصادي نازلی دارند. این بافت ها به دلیل فقر ساکنان و مالکان آن ها، امکان نوسازي خودبهخودي را ندارند(حبیبی و دیگران،.(67:1386
شاخصهاي شناسایی بافت فرسوده

شوراي عالی شهرسازي و معماري ایران، سه ویژگی زیر را مبنـاي شناسایی بافتهاي فرسوده شهري تعیین کرده است:

1. ریزدانگی قطعـات مسـکونی، نمـاینگر فشـردگی و فزونـی قطعات- بیش از %50 قطعات بـا مسـاحت زیـر 200 متـر مربع؛

2. ناپایداري کالبدي، نماینگر سیستم سازه اي نامناسب و غیر مقاوم بودن ابنیه؛

3. نفوذ ناپذیري، نماینگر عدم دسترسی هـا و شـبکه ي معـابر مناسب- کوچه هایی با عـرض زیـر 6 متـر؛ (شـوراي عـالی شهرسازي و معماري، .(11:1384

فرسودگی

ناکارآمدي و کاهش کارایی یک بافت نسبت بـه کارآمـدي سـایر بافت هاي شهري است. فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا به سبب فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیـري آن بافت به وجود می آید، پیامد فرسودگی بافت که در آن نهایت به از بین بردن منزلت آن در اذهان شهروندان منجر مـی شـود، در اشـکال گوناگون از جمله کاهش و یا فقدان شرایط زیست پـذیري و ایمنـی و نیز نابسامانیهـاي کالبـدي، اجتمـاعی، اقتصـادي و تاسیسـاتی قابـل دریافت و شناسایی است(شفایی،.(15:1386

اشکال ساماندهی بافتهاي فرسوده شهري

باززندهسازي

باززنــدهســازي اســتراتژي جلــوگیري از فرســودگی و زوال شـهري و تجدیـد حیـات بخـشهـاي روبـه انحطـاط شـهري دانست(محمدي و زواره بیدگلی،.(25:1388

بهسازي

بهسازي با اقدامات و پیشبینیهاي بـراي بهتـر کـردن کیفیـت محیط کالبدي و فضایی توأم است به این معنی که با ایجاد امکانـات نو، بهتر ساختن محیط فضایی میسر شود(کلهرنیا،.(85 :1380

نوسازي

نوسازي یعنی از میان برداشتن تمامی آن چه هسـت و بـه جـاي آن بنا کردن فضایی نو(فلامکی، .(75: 1386

بازسازي

بازسازي زمانی صورت میگیرد که در بنا، مجموعه یا فضـاي شـهري فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد. فرسودگی کامـل معمـولأ براثـر فرسـودگی (نسـبی کامـل ) فعالیـت و کالبـد توامـأن صـورت میپذیرد. بازسازي ایجاد فضـاي شـهري معاصـر یـا سـازمان فضـایی جدید و موزونی است که بتواند گفتگوي خلاق بین گذشته و آینده را نشان دهد (حبیبی و مقصودي،.(21:1381

شکل :1 سیاستهاي کلی مداخله و احیا بافت هاي و فرسوده شهري

(منبع: خاکساري،.(128:1383

توسعه

توسعه یکی از مفاهیمی است کـه بعـد از جنـگ جهـانی دوم در مباحث علمی، اقتصادي، اجتماعی و سیاسی و کشورداري و همچنین در مسائل بـین الملـل جایگـاهی ویـژه پیـدا کـرده اسـت( ذاکریـان و پرهیزگار،.(94:1389 توسعه را می توان فرآیندي همه جانبـه دانسـت که در نتیجه آن می بایست جامعه به سمت از میان برداشـتن عوامـل توسعه نیافتگی در جهـت مثبـت و بـا سـرعت معـین بـه پـیش رود(

زاهدي،.(18:1383 به عبارتی توسعه جریان چند بعدي است کـه در خود تجدید سازمان و سمتگیري متفـاوت کـل نظـام اقتصـادي-

اجتماعی را به همراه دارد(ازکیا،.(18:1377

توسعه درونزا

تعریف متعـددي از مفهـوم توسـعه درون زا ارائـه شـده اسـت، از جمله:

• توسعه درون زا تأکید بر ساخت و ساز واحدهاي مسکونی، مراکـز اشتغال و خرده فروشی ها در درون ناحیه شهري دارد. این توسعه میتواند چندین نوع باشد -1 :(Wheeler 2003 ,1) سـاختن در نــواحی خــالی؛ -2 اســتفاده مجــدد از مکــان متروکــه؛ -3 نوسازي، توانبخشی و توسعه مکانهاي موجود.

• توسعه قطعه زمین هاي خالی و ساختمان هاي غیر قابل اسـتفاده

کـه غالبـأ در نـواحی توسـعهیافتـه قـرار دارنـد، توسـعه درونزا شـــــــناخته مـــــــیشـــــــود City Parish

(PlanningCommission,2004,1)

• توسعه درون زا ، اسـتفاده اقتصـادي از زمـین هـاي خـالی درون نــواحی توســعهیافتــه شــهري اســت. جــایی کــه خــدمات و زیرساخت هایی همچون آب، شـبکه فاضـلاب، جـاده دسترسـی، خدمات حمل ونقل عمومی و یا تعدادي از این تسـهیلات وجـود دارد .(2000 :1,Greensboro Comprehensive Plan,)

استراتژي توسعهي درونزا

استراتژي توسعه درونزا شرایط جغرافیاي بومی، فرهنگ هاي محلـی و توانهاي محیطی را در اولویت قرار می دهد. براساس این استراتژي ضـمن توجه به شرایط و امکانات هر شهري نیازهاي کنونی و آیندگان مدنظر قـرار میگیرد و موضوع نگهداري از منابع براي حال و آینـده از طریـق اسـتفاده

بهینه از زمین و وارد نکردن ضایعات به منابع تجدیدناپذیر مطرح می شود .(Blowers,1994,10) براي تحقق این استراتژي لازم است به هنگـامم
تدوین طرحهاي شهر به چند مسأله توجه کنیم:

• مشارکت اکثر مردم در تصمیمگیري براي توسعه شهري و توجه به نیازهاي اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی نواحی مختلف شهر.

• نیازهاي محلههاي شهر و اینکه کدام محله نیاز بیشتري دارد.

• توجه بیشتر به طرحهاي کوچک و محلهاي و ناحیهاي در داخل شهرهاي بزرگ

• ایجاد شوراهاي محلی در داخل محلات شهري توجه بیشتر به گروههـاي کمدرآمدمخروبههاي بخش قدیمی شهر به منظور شکوفایی شرایط رشـد و توسعهي اقتصادي و اجتماعی(شماعی و پوراحمد، 1380، .(7-8

اهداف توسعه درونزا

اهداف توسعه درونزا در زمینه اجراي پروژههاي توسعه درونزا ذکر شده است، که به طور کلی می توان آنها را در چهار محور عمده خلاصه کرد:

حوزه محیطی

از جمله هدفهاي توسعه درونزا در این محور، حفاظت اراضی باز کشاورزي و جنگل، از طریق کاهش فشار بر روي زمین ها و اراضی سبز پیرامونی است و در واقع توسعه درونزا بهترین شیوه براي حفظ فضاي باز پیرامونی شهر به شمار میآید. از طرف دیگر توسعه درون زا میتواند در کاهش سفرهاي روزانه و همچنین صرفهجویی در انرژي نیز- از طریق حذف رفتوآمدهاي بیش از اندازه- بسیار موثر باشد.

حوزه اقتصادي

اهداف توسعه درون زا در محوریت اقتصادي عمدتأ با مباحث مربوط به مهندسی ارزش مرتبط است. مهمترین اهداف در مهندسی ارزش افزایش میزان مطلوبیت نهایی خدمات نسبت به تسهیلات و افزایش میزان سوددهی در بازار رقابتی است. در توسعه درون زا نیز با ارتقاي توسعه فشرده و افزایش تراکم، ضمن کاهش هزینه هاي توسعه زیرساختی و افزایش مالیات و عوارض دریافتی به وسیله نوسازي و بهسازي اراضی خالی و بایر درون شهري و ارتقاي ارزش افزوده آنها و همچنین بالا بردن کارایی اراضی، هدف عمدتأ افزایش مطلوبیت نهایی خدمات به تسهیلات و افزایش میزان سوددهی است.

حوزه کالبدي

از جمله مهمترین اهدافی که سیاستهاي توسعه درونزا در حوزه کالبدي دنبال می کنند، حفاظت از بناهاي تاریخی، توسعه عناصر حمایتی حملونقل عمومی و سازگاري توسعه با محلهها یا واحدهاي همسایگی موجود و مناطق تجاري، و در نهایت ارتقاي کیفیت زیست و سکونت شهري است.

حوزه اجتماعی

در چند سال اخیر، یکی از مهمترین مشکلات در حوزههاي شهري، رشد گسترده شهري و افزایش قیمت مسکن بوده است، که خارج از توان مالی بسیاري از خانوادههاي کمدرآمد است. در توسعه درونزاي مسکونی به این مشکل شهري توجه می شود و با سیاستهاي توسعه هوشمند از آن حمایت می کند. تأمین مسکن در حد استطاعت براي اقشار کمدرآمد از مهمترین اهداف توسعه درونزا در حوزه اجتماعی است. افزون بر اینها میتوان ارتقاي هویت شهري و احیاي بافت قدیم در شهرها را از جمله دیگر محورهاي مهم و درخور توجه توسعه درونزا برشمرد(سعیديرضوانی و کاظمی،.(118-119:1390

شکل:2 اهداف توسعه درونزا

(منبع: داودپور و نیکنیا،(38:1390
پایداري

دهخـــدا پایـــداري را بـــه معنـــاي بـــادوام، مانـــدنی آورده است(دهخـدا،.(47:1345 معنـاي کنـونی واژه پایـداري عبارتسـت از:
"آنچه که میتواند در آینده تداوم یابد"(سفلایی،.(134:1382

توسعه پایدار
بحث پایداري در قالب توسعه پایـدار از طریـق گـزارش مرسـوم

"برانت لند"(رئیس نروژي اجلاس) بـه سـال 1978 بـه نـام "آینـده مشترك ما" توسط کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه به طـور رسمی در دستور کار قرار گرفت. به دنبال آن به سـال 1992 سـندي با نام "دستور کار"21 در اجلاس سازمان ملـل در شـهر ریـودوژانیرو تحــت عنــوان " اجــلاس ســران" توســط 178 کشــور بــه امضــاء رسید(گلگار،.(451:1379 بـر اسـاس تعریـف مربـوط بـه کمیسـیون برانت لند توسـعه پایـدار عبارتسـت از:" توسـعه اي کـه در عـین رفـع نیازهـاي جامعــه کنــونی، از توانــایی نســلهــاي آینــده در بــرآوردن نیازهایشـان نمـیکاهـد" . برنامـه اجرایـی مطـرح شـده در "دسـتور کار"21 نیز برسه نیاز حفاظت زیست محیطی کـه حیـات متکـی بـر آنان است تأکید دارد کـه سـه نیـاز عبارتنـد از: توسـعه اقتصـادي در راستاي غلبه بر فقر و عدالت اجتماعی، و تنـوع فرهنگـی در راسـتاي توانمندســازي جوامــع محلــی(عزیــزي،.(43:1389 از نظــر کالبــدي، توسعه پایدار شهري یعنی تغییراتـی کـه در کـاربري زمـین و سـطوح تراکم براي رفع نیازهاي ساکنان شهر در زمینه مسـکن، حمـلونقـل، اوقات فراغت و غذا به عمل می آید تا در طـول زمـان شـهر را از نظـر

زیســت محیطــی قابــل ســکونت و زنــدگی مــیکنــد(کــاظمیو بدري،.(100:1383 به عبارتی، توسعهپایدار فرایندي است کـه تمـام ابعاد محیطی، اقتصادي، اجتماعی، کالبدي، مدیریتی، زیست محیطـی را در برمی گیرد. به عبارت دیگر همه جنبههاي توسعه را با تأکیـد بـر جنبه زیست محیطی در بر می گیرد(استعلاجی،.(5:1380 با این حال ونیتر مدعی است که اکنون بیش از دویست تعریـف بـراي توسـعهي پایدار وجود دارد.(برتون و همکاران،(54:1379

براساس اعلامیه ریو

- در توسعه پایدار، انسان مرکز توجه است و انسان ها، هماهنگ با طبیعت، سزاوار حیاتی توأم با سلامت و سازندگی هستند،

- توسعه حقی است که باید به صورت مساوي نسل هاي کنـونی و آینده را زیر پوشش قرار دهد،

- حفاظت از محیط زیست بخشـی جدانشـدنی از توسـعه اسـت و نمیتواند به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد،

- با توجه به سهم متفاوت در آلودگی محـیط زیسـت، کشـورها مسئولیت مشترك، ولی متفاوت در این زمینه دارنـد(تـاکی و انجمنی،.(1:1390

-4معرفی محدوده مورد مطالعه

کوي یوسفی(کوي فاطمی) از محلات قدیمی اهـواز اسـت و جـز هسته اولیه شهر می باشد. این محله از شمال به خیابان امام خمینـی، از شرق به خیابان امام و خیابان کریمی، از غرب به خیابان سلطانی و از جنوب به خیابان ششم پادادشهر محدود مـی گـردد. در تقسـیمات شهر اهواز، محله 19 در منطقـه 1، و حـدود 82.6 هکتـار مسـاحت دارد. این منطقه در گذشته با نام کوي ریسندگی شناخته می شد( بـه دلیل وجود تأسیسات ریسندگی در این منطقـه کـه امـروزه متـروك شده است)، در ابتدا کوره پزخانه بـوده و منـازل مسـکونی بـه شـکل پراکنده در آن قرار داشته انـد. سـپس در سـال 1343 بـا ورود خـانم یوسفی معاون استاندار بـه ایـن محلـه، امتیـازات ویـژهاي( ماننـد آب آشامیدنی، برق و آسفالت خیابان و ...) تعلق گرفت و به همـین دلیـل براي این محله نام یوسفی انتخاب می شود و پـس از سـاخت مسـجد فاطمه الزهرا در این محله نام این منطقه به کوي فاطمی تغییر یافت.
این محله در سرشماري سـال 1385 داراي 3412 خـانوار و 12773
نفر جمعیت است که از این جمعیت حدود 6517 نفر(51 درصد مرد

) و 6256 نفــــر 49) درصــــد زن) بــــوده اســــت(فیــــروزي و صحرایی،.(94:1391

(نقشه :1 موقعیت محدوده مورد مطالعه)