بخشی از مقاله
چکیده
سرمایه اجتماعی مفهومی فرارشته ای در حوزه های گوناگون علوم انسانی است که بطور کلی به نقش و کارکرد نیروهای اجتماعی در توسعه جوامع می پردازد. امروزه این مفهوم مؤلفه ای مهم در توسعه پایدار اجتماعی به شمار رفته و رابطه پیچیده ای با اقتصاد پیدا کرده، به گونه ای که بسیاری آن را مکمل سرمایه های اقتصادی - فیزیکی، طبیعی و ... - می دانند. گفتگوی اجتماعی مکانیزم مؤثر مشارکت را که لازمه حکومت دموکراتیک است فراهم نموده و به نظر می رسد همزمان می تواند به تقویت و تعالی سرمایه اجتماعی در کشور کمک کند. میزان توجه دولتها در یک دهه اخیر به این مسأله در برنامه های توسعه موضوعی است که در این مقاله به آن پرداخت شده است.
مقدمه
تنظیم روابط کار رسالتی است که دولتها از دوران انقلاب صنعتی بدلیل اقتضائات اقتصادی اجتماعی و بخصوص سیاسی بر عهده گرفته اند. این روابط در دو شکل فردی و جمعی در نظم حقوقی شاخه ای از علم حقوق موسوم به "حقوق کار" ساماندهی شده و از ابتدا این حوزه با رویکرد حمایتی بدنبال تحقق هر چه بیشتر عدالت اجتماعی در این رابطه حیاتی و اساسی انسانها بوده است. در این راستا تدبیر و تأسیس حقوقی که بتواند به تنظیم درست و منصفانه این روابط کمک کند در اولویت قرار داشته چرا که آثار مستقیم و غیرمستقیم این امربر چرخه اقتصاد نیز غیرقابل انکار است.
از سوی دیگر جامعه شناسان با طرح مفهوم "سرمایه اجتماعی" معتقدند اثربخشی سایر سرمایه های فیزیکی و طبیعی برای دستیابی به توسعه پایدار در گرو پذیرش این مفهوم در سطح کلان مدیریت کشورها بوده که موجب شناخت جدیدی از کارکرد نهادهای اقتصادی و اجتماعی شده و دولتمردان را به سمت هدایت مطلوب تر جامعه یاری می کند. امروزه از این سرمایه به عنوان مکمل دیگر دارایی ها و سرمایه ها یادشده چرا که سرمایه اجتماعی منابع یا منافع حاصله در اثر عضویت فرد یا افراد را در شبکه های گوناگون اجتماعی معنا می دهد. بطورکلی تشکلهای مدنی مصداقی بارز از این شبکه های اجتماعی بوده و در روابط کارگر و کارفرما این مصداق بصورت سندیکا خودنمایی می کند. این مقاله در سه قسمت ضمن تبیین مفهومی سرمایه اجتماعی به نسبت سرمایه اجتماعی و روابط کار و نهایتاً جایگاه این مفهوم در برنامه های توسعه یک دهه اخیر پرداخته است.
- 1 تبیین مفهومی سرمایه اجتماعی
برای روشن شدن مفهوم سرمایه اجتماعی می بایست ابتدا به مفهوم سرمایه و انواع آنپرداخته و متعاقباً این معنا را با وصف اجتماعی بررسی کنیم. مفاهیم سنتی و نوین سرمایه و آراء و نظرات جامعه شناسان کلاسیک و جدید در توصیف مفهوم فوق در این قسمت مورد اشاره قرار می گیرند.
- 1-1 تعریف سرمایه
سرمایه را به معنای ثروت، در شکل پول یا مال، نمادی از قدرت مالی خود یا سازمان یا ملت1 توصیف نموده و از لحاظ اقتصادی بعنوان یکی از عوامل تولید که برای ایجاد کالا یا خدمات به کار گرفته می شود, یاد میکنند. از منظر علم حسابداری سرمایه به معنی پول سرمایه گذاری شده در کسب و کار برای ایجاد درآمد بوده و حسابداران با ادبیاتی دیگر نیز سرمایه را توصیف کرده اند ایشان متعقدند حق مالی صاحب یا صاحبان سرمایه یک مؤسسه نسبت به دارائیهای آن، سرمایه نامیده می شود و در هر زمان از کسر کردن بدهیهای یک مؤسسه از کل دارائیهای آن بدست می آید. در شرکتهای سهامی به جای اصطلاح سرمایه از اصطلاح حق مالی صاحبان سهام استفاده می شود و از دیدگاه عده ای نیز تعبیر حقوق صاحبان سهام ناظر بر همین معناست.
برخی نیز معتقدند سرمایه ثروتی است مولد یا منبعی که شخص می تواند جهت ایجاد درآمد یا منابع اضافی دیگر بکار گیرد.1 بوردیو سرمایه را کار انباشته تعریف می کند و از این نظر تا حدودی به تعریف مارکسیستی وفادار است. با این حال درک بوردیو از سرمایه وسیع تر از معنای پولی سرمایه در اقتصاد است. سرمایه یک منبع عام است که می تواند شکل پولی و همچنین ملموس و غیرملموس به خود گیرد. بنابراین به نظر بوردیو سرمایه هر منبعی است که در عرصه خاصی اثر بگذارد و به فرد امکان دهد که سود خاصی را از طریق مشارکت در رقابت بر سر آن بدست آورد.2 او بر قابلیت تبدیل انواع مختلف سرمایه تأکید داشته و سرمایه اقتصادی را ریشه انواع دیگر سرمایه می داند3 بر این اساس لازم است نگاهی به انواع سرمایه داشته باشیم.
- 1-2 انواع سرمایه
در تفکیک انواع سرمایه نظرات گوناگونی مطرح است. از دیرباز سرمایه را به سرمایه مالی شامل پول، اوراق بهادار، اوراق قرضه و ... ، سرمایه فیزیکی همچون تأسیسات و زیربناها، سد و اتوبان و ... , سرمایه انسانی که به مجموعه ای از متغیرها در افراد همچون میزان تحصیلات و آموزش های شغلی، توانایی های کلامی و ارتباطی، .... یا به عبارتی مجموع دانش، مهارت و تجارب فردی اشاره دارد, و سرمایه فرهنگی به معنای ذخیره ای از ارزش های فرهنگی نهفته در یک دارایی که این ارزش ها به نوبه خود می تواننند به جریانی از تولید کالاها و خدمات در طول زمان بیانجامند,4 منقسم نموده اند.
سرمایه طبیعی که عبارت است از زمین، معدن و آنچه که بعنوان منبع تولید در طبیعت بوجود آمده و می تواند در تولید ثروت به کار گرفته شود. پیربوردیو5 جامعه شناس و مردم شناس مشهور فرانسوی در بحث از انواع سرمایه به سه نوع سرمایه اقتصادی، فرهنگی و سرمایه اجتماعی اشاره دارد و تقلیل انواع سرمایه به سرمایه اقتصادی را، که جهان مبادلات را به مبادله تجاری فرو می کاهد، اختراع تاریخ سرمایه داری می داند. او معتقد است "سرمایه بسته به حوزه فعالیت آن، می تواند خود را به سه شکل بنیادی درآورد".
