مقاله چیستی ، چرایی و جایگاه تعیین نمونه در پژوهش های علوم انسانی

بخشی از مقاله

چکیده:

در انجام هر تحقیق علمی، موضوع تعیین حجم نمونه و انتخاب نمونهای مناسب، بسیار اهمیت دارد و مطمئناً نتایج اخذ شده از مطالعه نیز در گروی انتخاب نمونهای مناسب با حجم کافی خواهد بود. چنانچه حجم نمونه کمتر از میزان لازم در نظر گرفته شود، ممکن است نتایج استنباط شده از آن در مورد جامعه از دقت کافی برخوردار نبوده و امکان تعمیم نتایج حاصل از نمونه به جامعه وجود نداشته باشد. هر چند نمونه-گیری خود دارای مزایا و معایبی هست ولی گاه بناچار باید از روش نمونهگیری برای رسیدن به اهداف تحقیق استفاده کرد. تعداد و حجم نمونه بستگی به اهداف و سوالات تحقیق دارد که محقق براساس آن حجم نمونه خود را مشخص میکند. همچنین زمان کافی و مسائل مالی بسیار بر تعیین حجم نمونه اثرگذار است. در پژوهشهای علوم انسانی نیز از روشهای مختلفی از جمله فرمول در حجم وسیعی برای تعیین حجم نمونه استفاده میکنند، فرمول کوکران و جدول مورگان و کرجسی از مهمترین و کاربردیترین این فرمولها هستند.

کلمات کلیدی: روشهای نمونهگیری، انتخاب نمونه، حجم نمونه، مشکلات تعیین حجم نمونه

مقدمه

اهمیت پژوهش در رشد و توسعه جوامع بر کسی پوشیده نیست. چنانکه جوامع پیشرفته، موقعیت خود را بیش از هر چیز مرهون گسترش، تعمیق و بالندگی تحقیقات میدانند - پاریاد، . - 235 : 1383 نگاهی به آمار تولید علم دنیا نیز نشان میدهد هفت کشور اول صنعتی جهان همان هفت کشور اول تولیدکننده علم هستند - طرقی، . - 180 : 1383 اکنون همه کشورهای دنیا حجم توسعهیافتگی خود را با شاخصهای پژوهشی چون تعداد نیروی محقق، سهم بودجه پژوهشی، تعداد مقالات چاپ شده در مجلات علمی و نظایر آن نشان میدهند. اگرچه در سالهای اخیر فعالیتهای پژوهشی کشورمان از رشد نسبی برخوردار بوده، اما مقایسه تطبیقی شاخصهای پژوهشی در مقیاس جهانی نشان میدهد میزان این شاخصها هنوز از مطلوبیت کافی برخوردار نیست - صبوری، . - 88 :1385 بنابراین ضروری است تا در کشور ما تحقیقات بیشتری صورت گیرد

و  این تحقیقات نیز در جهت برطرف کردن مشکلات و موانع کشور باشد. چون حجم یا اندازه اکثر جامعه های تحقیقی بسیار بزرگ است، بنابراین اندازه گیری ویژگی مورد پژوهش برای تک تک افراد یا عناصر جامعه غیرممکن است. بلکه کافی است تا نمونه ای از جامعه انتخاب و اندازه گیری شود و براساس یافته های حاصل از نمونه، این نتایج به کل جامعه تعمیم داده شود. اولین قدم در پژوهش علمی، تعریف جامعه براساس ویژگی مورد علاقه و سپس انتخاب یک نمونه از این جامعه با استفاده از روش های مناسب است. - دلاور، - 26-27 : 1385 حجم نمونه به تنهایی بازگو کننده میزان مشکلاتی که در بررسی نمونهها - مثلاً انجام مصاحبه با آنها یا تکمیل پرسشنامه از آنها - وجود دارد نیست. گاه پیدا کردن نمونههای تعیین شده بسیار راحت و گاه بسیار دشوار است. تعیین تعداد نمونه میبایست با توجه به در نظر گرفتن مشکلات از یکسو و رعایت استانداردهای آماری تعیین شده برای حجم نمونه از سوی دیگر باشد و در هر حال میزان بودجهای که برای این کار میتوانیم در اختیار گیریم تعیین کننده است.

در تحقیقات علوم انسانی که بهمنظور مطالعه و بررسی مثلاً انگیزشها، رفتارها و ویژگیهای گروهی معدود و بدون توجه به چگونگی معیارهای درست گزینش نمونه صورت گرفته است، نتیجهگیریهای کلی به چشم میخورد به سخن دیگر محققان این دست از تحقیقات، تلاش دارند نتایج حاصل از مطالعهای محدود و بدون ضابطه را به گروه بزرگتری تعمیم دهند، که همین امر سبب اشاعه بیاعتمادی و بیاعتقادی مردم نسبت به تحقیقات و نتایج آنها، حتی از نوع دقیق و حساب شده میگردد - کیوان، . - 1385 بنابراین تعیین حجم نمونه و اندازه آن بر نتایج تحقیق بسیار تاثیرگذار است و ضروری است که حجم نمونه به گونهای انتخاب شود که نتایج حاصل از آن تحقیق بتواند قابل استناد و  تعمیم به کل جامعه باشند. رابرت1 و همکاران - 2002 - طی متاآنالیزی بر روی 44 مطالعه به این نتیجه رسیدند هیچ یک از این مطالعات با حجم نمونه انتخاب شده، توان کافی برای هدف مطالعه را نداشتند. - عزیزی نژاد، - 75 :1394

طی مطالعهای با عنوان الگویابی ساختار روابط بین کیفیت زندگیکاری، جامعهپذیری سازمانی کارکنان و تعهد سازمانی، برطبق دستورالعمل فرمول کوکرال تعیین حجم نمود و براساس روش نمونهگیری تصادفی طبقهای تعداد 230 نفر برای پژوهش خود انتخاب نمود. همچنین - تقوایی، - 95 :1394 طی مطالعهای با عنوان رابطه مولفه-های سلامت سازمانی با اعتماد سازمانی و مسئولیتپذیری اجتماعی دبیران آموزش و پرورش ساری، جهت تعیین حجم نمونه تحقیق خود براساس فرمول کوکرال و جدول کرجسی و مورگان 195 نفر را انتخاب نمودند. بنابراین میتوان چنین بیان کرد که جایگاه و تعیین حجم نمونه در مطالعات بسیار مهم و ضروری میباشد. لذا با توجه به اهمیت نمونه و تعیین حجم آن، هدف از انجام این مطالعه نیز چیستی، چرایی و جایگاه تعیین نمونه در پژوهشهای علوم انسانی میباشد.

جامعه آماری

یک جامعه آماری عبارتست از مجموعهای از افراد یا واحدها که دارای حداقل یک صفت مشترک باشند. صفت مشترک صفتی است که بین همه عناصر جامعه آماری مشترک، و متمایزکننده جامعه آماری از سایر جوامع باشد. یا به عبارت دیگر جامعه آماری عبارتست از همه اعضای واقعی یا فرضی که علاقمند هستیم یافتههای پژوهش را به آنها تعمیم دهیم - خاکی، . - 1384 همچنین یک عضو جامعه آماری جزیی از کل جامعه آماری است. اگر 1000 کارگر در یک سازمان خاصی جامعه آماری مورد نظر یک محقق را تشکیل دهند. هر کارگر یک عضو جامعه آماری به شمار میآید - کیوان، . - 1385

تعریف نمونه

نمونه عبارتست از تعدادی از افراد جامعه که صفات آنها با صفات جامعه مشابهت داشته و معرف جامعه بوده، از تجانس و همگن با افراد جامعه برخوردار باشند - حافظنیا، . - 1387 در نمونهگیری هدف محقق شناسایی جامعه و تعیین پارامترهای مربوط به آن است. برای این کار یا باید به کلیه افراد جامعه مراجعه کند و صفت یا ویژگی مورد نظر تحقیق خود را در آنها جویا شود؛ یا باید تعدادی از افراد جامعه را مورد مطالعه قرار دهد و از طریق جمع کوچکترین و با روش معینی، پی به صفات و ویژگیهای جامعه ببرد - حافظنیا، . - 1387

مفهوم و جایگاه تعیین حجم نمونه

موضوع برآورد حجم نمونه و انتخاب یک نمونه مناسب، یکی از مسائلی است که اکثر محققین در شروع مطالعه و پژوهش خود با آن سروکار دارند. بر همه پژوهشگران پوشیده نیست که چنانچه حجم نمونه کمتر از میزان لازم در نظر گرفته شود، ممکن است نتایج استنباط شده از آن در مورد جامعه از دقت کافی برخوردار نبوده و امکان تعمیم نتایج حاصل از نمونه به جامعه وجود نداشته باشد. این موضوع تا آنجا مهم است که در بین پژوهشگرانی که از روشهای آماری برای رفع نیازهای علمی حیطه تخصصی خود بهره میگیرند، این برداشت نادرست وجود دارد که حجم نمونه هر چه بزرگتر باشد، نتایج بهتری حاصل خواهد شد. این مسأله حتی گاهی اوقات طوری مطرح میگردد که هر چه حجم نمونه به حجم جامعه نزدیکتر باشد، وضعیت بهتری را برای مطالعه انتظار داریم. اما ذکر این نکته بسیار مهم است که چنانچه تغییرپذیری متغیر مورد نظر در جامعه زیاد باشد، باید نمونهای با حجم بزرگتری برای مطالعه اختیار کرد تا بتوان اطلاعات بیشتری در مورد آن متغیر کسب نمود. همچنین باید توجه داشت که در نمونههای با حجم بزرگ، تضمینی برای اتخاذ تصمیم منطبق بر واقعیت وجود ندارد.

در عمل مشکلات انتخاب حجم نمونه کوچک بر همگان واضح است. ولی از آنجا که بسیاری از پژوهشگران به جزئیات و ظرافتهای استفاده درست از روشهای استنباط آماری واقف نیستند، در نتیجه مشکلات استفاده از حجم نمونه بزرگ در مطالعات برای همه مبرهن نیست. برای انتخاب حداقل حجم نمونه مورد نیاز، روشهای متعددی وجود دارد. که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد. چیزی که مسلم است این است که حداقل حجم نمونه مورد نیاز را باید براساس اهداف اصلی تحقیق برآورد نمود. پژوهشها و مطالعات کاربردی براساس اهداف اصلی به دو دسته تقسیم میشوند: - 1 مطالعات معطوف به مقدار: پژوهشی که هدف یا اهداف اصلی آن، برآورد یک پارامتر - مانند میانگین، واریانس یا نسبت یک ویژگی خاص و غیره - از جامعه است - برآوردیابی نقطهای یا فاصلهای - ، - 2 مطالعات معطوف به تصمیم: تحقیقاتی که هدف یا اهداف اصلی آنها، بررسی وجود یا عدم وجود ارتباط بین متغیرهای آماری است - آزمون فرضیههای آماری - .

البته قابل ذکر هست که روش برآورد حجم نمونه برای این دو دسته از مطالعات کاملا متفاوت است. همچنین یکی از مسائل اساسی که به دنبال انتخاب نمونهای با حجم بزرگ، ممکن است حادث شود، این است که توان آزمونهای آماری مورد استفاده در مطالعات تحلیلی، بسیار افزایش یابد. این موضوع در عمل باعث میشود که فرضیه صفر به نادرستی رد شود - جباری و جباری، . - 13 - 14 :1384 در مطالعات علوم انسانی، علاوه بر توصیف ویژگیهای اندازهگیری شده در جریان مطالعه، بدنبال استنتاج در مورد اهداف، فرضیات یا سئوالات مطرح شده نیز هستیم. در این مطالعات، مسأله تعیین حجم نمونه بسیار مهم است، طوری که حجم نمونه نباید نه آن قدر کوچک باشد که احتمالارتکابِ خطای نوع دوم بزرگ باشد، یا آن قدر بزرگ باشد که توازنی بین مقادیر احتمال خطای نوع اول و دوم وجود نداشته باشد. از این رو ضروری است که حداقل حجم نمونه مورد نیاز، براساس آزمون فرضیات مورد استفاده تعیین شود.

در این صورت، باتوجه به مقادیر مفروض احتمال خطاهای نوع اول و دوم و سایر اطلاعات مربوط به جامعه و آزمون فرضیات، باید حداقل حجم نمونه مورد نیاز برآورد گردد، در نتیجه احتمال رخ دادن یکی از خطاهای تصمیمگیری نسبت به دیگری وجود نخواهد داشت. در این مطالعه، هدف تنها اشاره به مشکلات استفاده از حجم نمونه بزرگ یا کوچک نیست. بلکه سعی می شود با ذکر این مشکلات، خواننده را به ظرافتهای استفاده درست از روشهای آماری در مطالعات، واقف نموده و شیوه انتخاب حجم نمونه کافی را توضیح دهیم - جباری و جباری، . - 15 : 1384