بخشی از مقاله
چکیده
خدای متعال، هدف اصلی قرآن کریم را هدایت انسان خوانده است و برای رسیدن به این هدف متعالی، زبان متناسب آن را به کار گرفته است. یکی از زبانهای تأثیرگذار در تربیت به ویژه تربیت اخلاقی، زبان تصویر در قالب های مختلف است؛ زبان تصویر همچنین زبان مشترک همهی انسانهاست، از این رو قرآن کریم که نسخه جاودانی برای هدایت عموم بشر است، برای رساندن پیام های تربیتی خویش، بیش از هر زبان دیگر، از زبان تصویری استفاده کردهاست. این پژوهش با بهرهگیری از روش تحلیلی با استناد به آیات مربوطه، این نوع از زبان تربیتی قرآن را ترسیم میکند و هدف اصلی آن استخراج شیوه تربیتی بر اساس آیات قرآن است که میتواند الگوی ممتازی را در این راستا فرا روی مربیان قرار دهد.
1. مقدمه و بیان مسأله
بیگمان هدف اصلی بعثت انبیاء و ارسال کتب آسمانی، پرورش و تربیت انسان بوده است؛ که در بیان گهربار پیامبر اعظم - صلی االله علیه و آله - نیز آمده است: »إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق« - طبرسی،1372، ج10، - 50 و بر اساس این روایت شریف، بین بعثت پیامبر و تکمیل ارزش های والای اخلاقی، پیوند ناگسستنی وجود دارد . این رابطه، اهمیت ارزشهای برجسته اخلاقی را میرساند، زیرا بهعنوان تنها علت یا هدف بعثت پیامبر - ص - در امور تربیتی، مورد نظر بوده است.
خدای متعال در قرآن کریم برای این که اخلاق و تربیت مردم را بارور و پرورش دهد، بیشتر از زبان تصویری استفاده میکند؛ بدینصورت که مربی نخست بشر در نسخه تربیتی خویش، برای اثرگذاری بیشتر، مکارم و رذایل اخلاقی را در قالب های زیبای بیانی مانند تشبیه، استعاره، تمثیل و مانند آن به زیبایی و نیکویی برای مخاطب به تصویر میکشد؛ به گونهای که انسان زیبایی اخلاق پسندیده و پستی رفتارهای ناپسند را در مقابل چشمان خود مجسم میبیند.
در نظام معنایی قرآن آموزه های تربیتی همانندخُلُق:«» - قلم،» - 4هدایت«، »تزکیه« تعلیم - بقره، 129؛ آل عمران، 77؛ جمعه،2 ؛ اعلی، 12؛ فاطر، - 18، فراوان بهکار رفته است و از آن مهم تر این که قرآن هدف اساسی خود را هدایت مردم دانسته - نمل، 77؛ نحل، 89؛ لقمان، 3؛ بقره، - 2 و فلسفه بعثت پیامبران را پرورش روحی و آموزش علمی دانسته است - بقره، 129؛آل عمران، - 164؛زیرا پیامبران الهی، مربیان واقعی بشریت هستند که در واقع هدف اصلی و اصیل آنها، تربیت الهی و هدایت انسانهاست؛ ازاینرو در امر تربیت، با توجه به پیوند آنها با منبع لایزال الهی، در هر موقعیتی، روش متناسب با آن موقعیت را مورد توجه و استفاده قرار میدادند که آن روشها میتواند الگوی مربیان در امر تربیت قرار گیرد.
با نگاهی کلی و گذرا به آیات قرآن کریم میتوان دریافت که در آن از روش های متنوعی در امر تربیت بهره گرفته شده است؛ انذار و تبشیر، پند و اندرز، احترام و تکریم، تشویق و تنبیه، منطق و استدلال، گفتوگو، قصه و داستان و نظایر آن که هر کدام نیازمند پژوهش های مستقل و شایستهای است. پردازنده اصلی دیدگاه زبان تصویری قرآن، سید قطب مفسر قرآن کریم و ادیب مشهور مصری است، نخستین بار وی در سال 1939 میلادی مقالهای را تحت عنوان »التصویر الفنی فی القرآن الکریم در مجله »المقتطف« نوشت. - سیدقطب، - 1939 و خود او در سال 1945، مقاله یادشده را در قالب کتابی تحت همان عنوان »التصویر الفنی فی القرآن«منتشر کرد، که در نگرش و آثار ادیبان و قرآنپژوهان بعد از خود، بسیار اثرگذار بودهاست.
در خصوص روش ها و اندیشه های تربیتی از جنبههای مختلف قرآنی و غیر آن، پژوهش های بسیاری انجامگرفته، اما از نظر زیان تصویری قرآن، هنوز پژوهشی مستقل و در خور دراینباره انجام نشده، که میبایست از این حیث یعنی از نگاه ادبی هنری نیز آیات تربیتی قرآن مورد دقت نظر و پژوهش قرار گیرد تا از این طریق، زیبایی و کارآمدی زبان تصویری در آیات تربیتی و اخلاقی قرآن، بیشتر معلوم گردد. آنچه که انکارناپذیر است، این است که قرآن از تصویرهای بیانی به بهترین شکل ممکن استفاده کرده است، به تعبیر سید قطب، زبان تصویر، زبان فراگیر قرآن کریم است و اغلب معارف قرآنی در این قالب بیان شده است - سید قطب،1413، - . حتی از نظر برخی از مفسران برجسته، درک زیباییهای قرآن در گرو آگاهی از فنون ادبی و بلاغی است: زمخشری مفسر ادیب در مقدمه تفسیر خود به اهمیت آگاهی مفسر از علوم معانی و بیان تصریح کرده و میگوید: »اگر مفسر در همه علوم یگانه روزگار خویش باشد.
هیچکس از آنان نمیتواند این راه را چنانکه باید بپیماید و به کنه این حقایق دست یابد، مگر کسی که در دو دانش معانی و بیان استاد بوده و روزگاری را با پژوهش در این دو دانش گذرانیده و دیری در کاوش اسرار آن استخوان فرسوده باشد - «زمخشری، . - 1407 بر این اساس این پژوهش بر آن است که کاربرد زبان تصویری را در خصوص آیات تربیتی به روش توصیفی- تحلیلی تبیین نماید. بدیهی است شناسایی زبان تربیتی قرآن، روش های کاربردی اثربخشی را فرا روی ما قرار دهد. برای این منظور در آغاز منظور از زبان قرآن، تصویر، زبان تصویری، عناصر آن را بیان کرده و سپس به بررسی نمونههای عینی قرآن در زمینه تربیت اخلاقی میپردازیم.
.2 تصویر و زبان تصویری
منظور از زبان قران در این نوشتار، شیوه بیانی قرآن، است که از نظر بسیاری از اندیشمندان، شیوه بیان قران و زبان آن همان زبان عرفی وعقلایی است و به این معنا که قرآن در ابلاغ پیام خود سبک و عرف خاصی را بکار نگرفته است . مراد از زبان عرفی، نیز همان مفهوم عام؛ زبان عقلاست که شامل زبان استعاری، رمزی، کنایی و تمثیلی هم می شود. البته در خصوص زبان دین و قرآن دیدگاههای دیگر نیز بیان شدهاست . که هر کدام در جایگاه خاص خود قابل بحث و بررسی است. سعیدی روشن، - 1391 زبان تصویری زبانی است که با توجه به ویژگیها و خصوصیات آن تنها در قرآن کریم به گونه شگفت انگیز برای بیان مقاصد تربیتی قرآن کریم به کار رفته است.برخی دیگر گفتهاند تصویر استفاده از کلمات و جملات، بانظمی دقیق و به شیوههای لطیف و هنری است طوری که معنا و مفهوم خاصی را در قالب حقیقتی زنده و مجسم ترسیم کند و ضمن برانگیختن خیال و احساسات مخاطب فکر و پیام خاصی را نیز به وی انتقال دهد.
بهعبارتدیگر تصویر همان پردهبرداری از معانی با تعابیری زنده و احساسبرانگیز است. - الصغیر، - 1412 پردازنده اصلی دیدگاه زبان تصویری قرآن، سید قطب مفسر قرآن کریم و ادیب مشهور مصری است، نخستین بار وی در سال 1939 میلادی مقالهای را تحت عنوان »التصویر الفنی فی القرآن الکریم در مجله » المقتطف« نوشت و در مقدمه این مقاله بیان کرد که هر چند از جنبههای مختلف ادبی بیانی پیرامون قرآن کریم پژوهش های بسیاری انجامگرفته، اما از نظر تصویر هنری هنوز پژوهشی مستقل و در خور دراینباره انجام نشده، که میبایست از این حیث یعنی از نگاه ادبی هنری نیز آیات قرآنی مورد دقت نظر و پژوهش قرار گیرد تا از این طریق آن زیبایی زبان تصویری آیات قرآنی، بیشترمعلوم گردد. سید قطب چند سال بعد یعنی در سال1945میلادی مقاله یادشده را تکمیل، و در قالب کتاب تحت همان عنوان »التصویر الفنی فی القرآن« منتشر کرد، که در نگرش و آثار ادیبان و قرآنپژوهان بعد از خود، بسیار اثرگذار و نقشآفرین بود.
زبان تصویر در آثار ادبی دینی و غیر دینی فراوان کاربرد داشه است و در متون دینی مانند کتاب مقدس نیز یه صورت های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است . - عزیز، - 1392 اما زبان تصویری با توجه به ویژگیها و خصوصیات آن تنها در قرآن کریم به گونهای شگرف به خدمت گرفته شده است. از نظر سید قطب، زبان تصویری در واقع بهترین ابزار بیان در سبک و شیوه بیانی قرآن است؛ زبان تصویر به راستی از معانی ذهنی، حالات روحی، حوادث محسوس، صحنه های دیدنی، نمونه انسانی و طبیعت بشری با نوعی نقشآفرینی و صورت حس شدنی و در عین حال پنداری تعبیر میکند، آن گاه به نقش تصویر شده حیاتی شاخص و حرکتی نوین میبخشد، به گونهای که فضای ذهنی حرکتی مییابد و حالت روحی، تابلو یا صحنهای دیگر میشود و نمونه انسانی شاخصی زنده به خود میگیرد و طبیعت تجسمیافته و قابل رؤیت مینماید.
اما به رخدادها، صحنهها، چشم اندازها و قصهها چنان صورتی میبخشد که گویی شنونده زندگی و جنب و جنبش را هم اکنون در آن حس میکند و اگر گفتوگو را نیز برآن بیفزاییم، تمامی عناصر تخیل در آن استوار و برجا ملاحظه می شود، آنگاه دیری نمی پاید که نمایش آغاز می شود و شنوندگان - یا خوانندگان - به تماشاگر تبدیل می شوند تا آنجا که حتی آنان را به صحنه رخدادهایی می برد که سالها از اتفاق آنها گذشته است و یا با نوآفرینی حرکات به تماشای رخدادهایی می نشیند که ممکن است در آینده اتفاق افتد و شنونده - یا خواننده - فراموش می کند که آن کلام خواندنی و یا مثلی است که آن را به زبان می آورند، بلکه برایش صحنه ای به صورت عینی به نمایش درمی آید و یا واقعه ای رخ می دهد اینها واژگانی است که بر زبانها جاری می شوند و از احساس های نهفته برمی جوشند.
