بخشی از مقاله
زمينه يابي تشکيل صندوق هاي وجوه وقفي در ايران با رويکرد تأمين مالي توسعه آموزش ، پژوهش و توليد علم
چکيده
وقف با توجه به ويژگي هاي مذهبي، فرهنگي و تاريخي ايران همواره مورد توجه خيران اين مرز و بوم بوده است . در حال حاضر بيشتر موقوفات در قالب داراييهاي ثابت ، املاک و مستغلات ميباشد. با توجه به تغيير کارکردهاي داراييهاي ثابت وقفي و نياز افراد در طي زمان ، در بسياري موارد امکان استفاده از عوايد و منافع داراييهاي وقفي در جهت اهداف اوليه واقف امکان پذير نبوده و آنها را به صورت ايستا و بلوکه شده درآورده است . صندوق هاي وجوه وقفي ، نهادهاي مالي جهت توسعه ، استمرار و پويايي فعاليت - هاي وقفي ميباشند. هدف از شکل دهي صندوق هاي وجوه وقفي و نيکوکاري ، جلب مشارکت خيرين با هر اندازه موقوفه و مديريت موقوفات بوده به نحوي که علاوه بر حفظ اصل ارزش موقوفات ، عوايد و منافع حاصله از داراييهاي وقفي در تحقق اهداف غيرانتفاعي واقف به کار گرفته شود ازاين رو به جهت اعمال مديريت حرفه اي جهت تحقق و ارتقاء اهداف خيرخواهانه واقفان ، امکان بلوکه شدن داراييهاي وقفي و کارايي پايين آن ها در طي زمان به حداقل مي رسد. تشکيل انواع صندوق هاي وجوه وقف با توجه به انواع اهداف وقف ، و پذيرش موقوفات به صورت پول و انواع اوراق بهادار، داراييهاي ف زييکي امکان پذير ميباشد. از طرف ديگر توسعه آموزش خصوصا در بخش آموزش عالي و انجام پژوهش هاي علمي و کاربردي و توليد علم با عنايت به پيشرفت روزافزون تکنولوژي در توان دولت نبوده و مستلزم مشارکت گسترده عموم مردم است . حجم زياد دارايي وقفي در قالب احداث بناهاي آموزشي، بهداشتي و خوابگاه ها مويد توجه مردم در اين زمينه ميباشد، اگرچه وجود چنين داراييهاي وقفي در دوره خاصي از زمان مثمرثمر بوده اما ممکن است با تغيير نيازهاي جامعه ، اين اموال در جهت تحقق اهداف خيرخواهانه خيرين به صورت بهينه مورد استفاده قرار نگيرد. اين مقاله به بررسي ضرورت هاي ايجاد صندوق هاي وقف ، محدوديت هاي احتمالي تشکيل صندوق هاي وقف و نيز به بررسي زمينه هاي مختلف تأسيس چنين صندوق هايي جهت توسعه آموزش و پژوهش پرداخته و با توجه به زمينه هاي مختلف مورد بحث در زمينه توسعه آموزش و پژوهش ، تشکيل صندوق وقفي پيشنهاد و ساختار، ويژگيها و کارکردهاي آن ها تشريح خواهد شد.
واژگان کليدي : وقف ، صندوق وجوه وقفي، وقف داراييهاي مالي، مديريت موقوفات ، وقف آموزش عالي
١. مقدمه
توليد علم در حال حاضر يکي از مباحث بسيار با اهميت در حوزه هاي سياست گذاري و برنامه ريزي امور علمي و پژوهشي کشور ميباشد. در باب اهميت اين مقوله همين بس که در سند چشم انداز بيست ساله جمهوري اسلامي ايران احراز جايگاه نخست توليد علم و فناوري در منطقه به صراحت از اهداف اصلي تعيين گرديده است . اثر تعيين کنندة توليد علم بر دستيابي به آرمان هاي اساسي و جايگاه مناسب هر جامعه در عرصه جهاني ، به لحاظ استفاده از آن به مثابه اهرمي جهت ارتقاء، توسعه و پيشرفت رفاه و سطح زندگي جامعه ، بر هيچ کس پوشيده نيست .
ايجاد بستر مناسب توسعه آموزش و پژوهش ، گسترش مناسب فرآيند توليد علم را ميسر ساخته که در اين بين پشتيباني، حمايت و تأمين مالي اين امور، جايگاه ويژه اي را دارا ميباشند.
تأمين مالي، تجهيز و توسعه آموزش خصوصا در بخش آموزش عالي و انجام پژوهش هاي علمي و کاربردي و توليد علم ، تماما در توان دولت نبوده است و مستلزم مشارکت گسترده عموم مردم است .
وقف و موقوفات از مهم ترين و اثرگذارترين روش هاي مشارکت در اين امر و ساير امور خيريه و غيرانتفاعي، از ديرباز مورد توجه خيرين اين مرز و بوم بوده است . حجم زياد داراييهاي وقفي در قالب احداث بناهاي آموزشي، بهداشتي و خوابگاه ها مؤيد توجه خيرين در اين زمينه ميباشد. با پيشرفت روزافزون فناوري ، تغيير نيازها و اضافه شدن نيازهاي جديد امور آموزشي و پژوهشي، داراييهاي وقفي به شکل مرسوم گذشته کاملا پاسخگوي نيازهاي جديد نميباشند. به عنوان مثال تأمين مالي ايجاد، تجهيز و گسترش خدمات مجازي آموزشي و پژوهشي (همچون کتابخانه هاي ديجيتالي، پورتال هاي علمي ديجيتالي و اينترنتي، آموزش ها سمينارهاي مجازي، شبکه هاي اطلاع رساني پژوهشي و ...)، اختصاص بودجه هاي مناسب براي تشويق مالي محققان در انجام پژوهش و توليد مقالات جديد، حمايت از تشکيل و ادامه حيات انجمن هاي علمي و پژوهشي، برگزاري کارگاه هاي آموزشي و همايش هاي علمي و پژوهشي و ...، توسط دارايي هاي وقفي سنتي ميسر نبوده يا به راحتي ميسر نميباشد.
صندوق وجوه وقفي از روش هاي تأمين مالي از طريق سرمايه گذاري داراييهاي وقف ميباشد.
از صندوق هاي وقف در خصوص امور آموزش و پژوهش به طور گسترده در سطح جهان ، خصوصا در کشورهايي که در زمره کشورهاي پيشرفته به شمار ميآيند و حائز رتبه هاي بالايي در ميان کشورهاي جهان در توليد علم ميباشند، استفاده ميگردد. به طوري که در ايالات متحده امريکا تأمين مالي بيش از نيمي از بودجه دانشگاه هاي دولتي توسط صندوق هاي وقف صورت مي گيرد.
با عنايت به توجه خيرين و حجم گسترده موقوفات در کشور به نظر ميرسد با ايجاد صندوق هاي وقف ، علاوه بر تحقق اهداف خيرخواهانه خيرين ، نه تنها ارزش موقوفات محفوظ و باقي مانده بلکه با افزايش ارزش همراه بوده که بدين ترتيب توان دستيابي به اهداف خيرخواهانه در طول زمان عليرغم کاهش ارزش زماني پول حفظ گرديده و بعضا افزايش نيز مي يابد.
در اين مقاله صرف نظر از محدوديت هاي فقهي و قانوني صندوق هاي وقفي، صرفا به تبيين کارکردهاي مثبت اين نهاد مالي در مديريت اثربخش و کارآمد داراييهاي وقفي به ويژه نقش آن در تأمين مالي توسعه آموزش ، پژوهش و توليد علم پرداخته شده و پيشنهاد نموده با توجه به ملاحظات شرعي و قانوني، صندوق هاي وقفي در قالب صندوق هاي سرمايه گذاري مشترک تأسيس شوند و مدل و مراحل اجرايي آن را تبيين نموده است .
٢. ادبيات و پيشينه تحقيق
فکر ايجاد سازماني که دارايي آن به اهداف خير اختصاص يابد از ديرباز وجود داشته است و هم اکنون بنيادهاي خيريه فراواني در بيشتر کشورها به ويژه ايالات متحده امريکا سهم بزرگي در امور اجتماعي و اقتصادي به عهده دارند. نهادهاي پرآوازه اي همچون بنياد نويل در سوئد، فورد و راکفلر در ايالت متحده از اين دست ميباشند.
موقوفات و بنيادهاي وقفي کشورهاي غربي با موقوفات اسلامي افتراق بنيادي دارند اما در مواردي که مقصود آنها حل مشکلات عمومي ، پشتيباني، تشويق ، ترغيب و ترويج دانش و فن است داراي وجوه اشتراک اساسي ميباشند. از اين رو شايسته است که با شناخت ماهيت و مقاصد موقوفات يکديگر از تجارب ذي قيمت هر يک ، تا آنجا که چهارچوب هاي فرهنگي اجازه ميدهد، در جهاني که هدف مشترک آن رسيدن به توسعه پايدار است بهره مند گرديم .
٢.١. وقف
به طوري که در فرهنگ هاي فارسي آمده است وقف در لغت به معني ايستادن و نگهداشتن و توقف و حبس کردن و منحصر کردن چيزي براي استفاده کسي است . به عبارت ديگر، وقف بر پايۀ انفاق مال قابل بقا و استمرار، و استفادة متناوب از منافع و عوائد آن در امور خير است .
ماده ٥٥ قانون مدني در مقام تعريف حقوقي و اصطلاحي وقف مي گويد: «وقف عبارت است از اين که عين مال حبس و منافع آن تسبيل شود»:
١ تعريفي که قانون گذار از «وقف » به عمل آورده است حدودا همان است که فقهاي اماميه گفته اند؛ چنان که امام خميني در تحريرالوسيله مي فرمايد: «و هو (الوقف ) تحبيس العين و تسبيل المنفعه » و محقق حلي در شرايع الاسلام مي گويد: «الوقف عقد ثمرته تحبيس الاصل و اطلاق المنفعه » و شهيد اول در متن لمعه گفته است «و هو (الوقف ) تحبيس الاصل و اطلاق المنفعه » و
شهيد ثاني در شرح لمعه در تعريف وقف به حديث نبوي اشاره کرده است : «الوقف حبس الاصل و سبل الثمره » و بعضي وقف را صدقه جاريه تعريف نموده اند.
٢ از واژه «عين مال » که در ماده مذکور آمده است استنباط ميشود که مال مورد وقف بايد به صورت «عين » باشد و ساير انواع اموال قابل وقف کردن نيست .
٣ منظور از «حبس » ممنوع کردن نقل و انتقال و يا تصرفاتي است که موجب تلف عين ميشود زيرا مقصود از وقف انتفاع هميشگي موقوف عليهم از مال موقوفه است .
حبس بايد دايمي باشد تا با گذشت زمان آن چه را واقف تأسيس نموده است از بين نرود. به همان نحو که مالکيت مفهومي دايمي است مگر اين که سبب قانوني باعث انتقال آن به غير شود وفقيت نيز بايد چنين مفهومي داشته باشد، خواه ، طبق مقررات جديد، خود اصالت و شخصيت يابد (ماده ٣ قانون تشکيلات و اختيارات سازمان اوقاف و امور خيريه مصوب ١٣٦٣) و خواه به عقيده بعضي از فقها به موقوف عليهم منتقل گردد (محقق در شرايع و علامه در قواعد و محقق ثاني در جامع المقاصد و شيخ محمدحسن نجفي در جواهرالکلام )
٤ منظور از تسبيل در ماده مذکور اين است که واقف از استفاده منافع موقوفه به طور شخصي صرف نظر کرده و مقرر نمايد که در راه خدا و امور خيريه و اجتماعي مصرف گردد و مي توان گفت ماهيت آن اباحه منافع براي موقوف عليهم است . با اين وصف در عقد وقف نميتوان شرط عوض کرد و يا خيار فسخ قرارداد و يا آن را اقاله کرد زيرا اين موضوعات با مقتضاي ذات عقد که تسبيل منافع است در تضاد مي باشد و چنين شرطي باطل و مبطل عقد خواهد بود (علامه حلي در تذکره و قواعد).[١]
٢.٢. انواع اموال موقوفه
به اجماع فقها در مال موقوفه شرط است که اصل مال باقي بماند و بتوان از آن بهره برد.
بنابراين چيزهايي مانند غذا که در حين بهره برداري اصلش نيز از بين ميرود، قابليت وقف ندارد. اما اموالي که مي توان وقف کرد دايرة گسترده اي دارد؛ از جمله :
اموال غيرمنقول .مستغلات اعم از زمين و ساختمان . اصل در مال موقوف نيز همين هاست .
اموال منقول ؛ مانند ماشين ، دستگاه و کتاب . همۀ فقها و حنفيه با شرايطي وقف اين مورد را جايز مي دانند.
مسکوکات : اين مورد اختلافي است . حنفيان متقدم به جز «زفر»، شافعيان و يکي از حنبلي ها وقف مسکوکات را جايز نميدانند؛ زيرا با خرج کردن ، اصل آنها از بين مي رود، اما مالکيها و حنفيهاي متأخر با مستندي روايي از احمد حنبل که ابن تيميه نيز آن را پذيرفته است ، وقف مسکوکات را جايز دانسته اند؛ زيرا مالي است که از آن استفاده ميشود و بقاء اصل کاغذي يا فلزي آن مهم نيست ، بل مهم به کارگرفتن آن است که از طريق مضاربه يا قرض الحسنه صورت ميگيرد.
منافع : مالکي ها آن را جايز مي دانند. مثالش هم آنکه واقف منفعت خانه اي را با اجاره دادن آن به دست آورد و سپس آن را براي اسکان بي خانه ها وقف کند. صورت ديگر آنکه مالک منفعت مستغلات يا زمين هاي کشاورزي يا ساختماني را براي ديگران ، بلاعوض و در مدت زماني خاص وقف کند.
اما در نظام هاي غربي، تمام اموالي را که از بين نمي روند و از اصل آنها سود برده مي شود يا درآمدي را ايجاد ميکنند ميتوان وقف کرد؛ چنان که در تعريف عين موقوفه چنين آمده است : آن است که اعطاکنندة آن شرط کرده است در آن تصرفي نشود، و براي ايجاد درآمد باقي بماند و درآمدش در اهداف خير به کار رود. بر اساس اين ديدگاه ، اموالي که وقف ميشود همه چيز ميتواند باشد: مسکوکات و معادل هاي آنها مانند: حساب هاي سپرده ، اوراق بهاردار، سهام ، مستغلات ، داراييهاي شخصي مانند ماشين ، جواهرات ، همچنين منافع و اقدامات داوطلبانه (کارکردن افراد به صورت مجاني در نهادهاي خيريه ) که ارزش آن بر اساس اجرت المثل تعيين گشته ، در دفاتر ثبتي به عنوان منبع درآمد مؤسسه ثبت ميشود. اين مورد اخير به شکل فراوان تحت عنوان «اقدامات داوطلبانه » رواج دارد.[ ١]
٢.٣. طبقه بندي وقف
از ديدگاه مختلف وقف را مي توان طبقه بندي نمود که در جدول ١ خلاصه شده است : [ ٢]
٢.٤ . پيشينه وقف در ايران
الف ) وقف در ايران (قبل از صفويه )
راجع به وضعيت اوقاف ايران در سده هاي اوليه بعد از اسلام ، اطلاعات گويايي وجود ندارد و معلوم نيست که در اين دوران موقوفات به صورت مستقل و از طريق متولي اداره مي شده ، يا اينکه دولت ها هم در آن دخالت داشته اند. طبق اسناد تاريخي موجود، در ايران «ديوان اوقاف » در نيمه دوم قرن چهارم هجري به وجود آمده و با تأسيس آن ، دولت ها کاملا در مسائل وقف دخالت کرده اند. حتي قسمت مهمي از مخارج دولت ها از درآمد همين اوقاف تأمين شده است .
در دوران سلجوقيان و مخصوصا در زمان سلطنت آلب ارسلان و ملکشاه که خواجه نظام الملک وزارت آنها را برعهده داشت ، موقوفات زيادي به خصوص در احداث مدارس «نظاميه ها» وجود داشت ، طوري که جمع موقوفات اين مدارس به شصت هزار دينار مي رسيد. در مقدمه تاريخ کرمان آمده :
مردم براي اينکه ، حکام به املاک شخصي آنها دست درازي نکنند، فکر تازه اي کردند و بيشتر املاک خود را وقف کردند؛ بدين اميد که شايد با اين عنوان و پشتيباني خاندان رسالت ، حکام جرأت تصرف املاک آنها را نداشته باشند، هرچند که اين تدبير هم گاهي مؤثر نبود و حتي املاک وقفي هم از چنگال بي رحمانه حکام بدور نمي ماند.
در دوره ايلخانان مغول ، ابتدا بسياري از املاک و زمين هاي وقفي به دست ايلخانان بت پرست تصرف شد. موقوفات از پرداخت ماليات معاف بوده و چيزي به ديوان نميپرداختند و حق وصول همه حقوق ديوان به متوليان موقوفه منتقل مي شده است .
اگرچه در ممالک اسلامي، مؤسسه متمرکزي مثل کليساي مسيحي شکل گرفته بود و اموال وقف شده بدين ترتيب در دست مؤسسات مذهبي قرار داشت ، اما ديوان موقوفات هم بر اين اموال نظارت ميکرده است . اين ديوان در زمان سامانيان و در دولت هلاکوئيان نيز وجود داشته است .
ب ) وقف در زمان صفويه
طبق کتب تاريخي، سياحت نامه ها و نوشته هايي که در مورد دوران صفويه وجود دارد، شايد در هيچ دوره اي از تاريخ شاهد موقوفاتي به وسعت موقوفات اين مقطع از تاريخ نبوده ايم . حتي خود شاهان صفويه در رأس کساني بودند که اموال خود را وقف مي کردند، طوري که بسياري از املاک خود را وقف اهداف خيريه ، به خصوص وقف بقاي متبرکه شيعه و از همه بيشتر آستانه امام رضا (ع ) در مشهد و خواهرش حضرت معصومه (س ) در قم کردند. بعضي از اين املاک وقفي، موقوفاتي بود که به خاندان صفويه پيش از آن که در ايران به سلطنت برسند، تعلق داشت .
شايد بتوان گفت که در زمان شاه عباس اول ، بيش از هر دوره ديگري به املاک موقوفه اضافه شد. در سال ١٠١٥ يا ١٠١٦ هجري، شاه عباس اول تصميم گرفت که همه املاک و رقبات بدست آورده خودش را که قيمت آنها بيش از يکصد هزار تومان شاهي عراقي بود، و بناها و ساختمان هاي گوناگوني که در اصفهان و اطراف آن داشت ، وقف ١٤ معصوم (ع ) کند. او سرپرستي آنها را به خود و پس از خود به حاکم زمان اختصاص داد و طبق وقفنامه اي که شيخ بهاءالدين آن را تنظيم کرد، قرار شد که درآمد اوقاف پس از مشخص کردن حق التوليه براساس نظر و اختيار سرپرست و متولي و بنا به شرايط زمان صرف شود.
گذشته از خاندان سلطنتي، به تقليد از همين نيت شاه ، يکي از اميران به نام گنجعلي خان زيک ، حاکم مقتدر کرمان که از ١٠٠٥ تا ١٠٢٣ در نواحي جنوب شرقي و شرق ايران حاکم بوده است املاک و خانه ها و تمام آنچه را داشت وقف کرد که آنها هنوز هم باقي هستند.
ج ) وضع موقوفات در زمان افشاريه
زماني که نادرشاه در سال ١٤١٩ هجري تخت و تاج را پذيرفت ، اعلام کرد که مذهب سنت ، جانشين مذهب شيعه که در زمان صفويه مذهب رسمي مردم ايران بود شد. او در آخرين سال حکومتش طي صدور دستوري، بسياري از اوقاف را از مردم گرفت و آنها را به اضافه املاک شخصي خود در دفاتر ثبت اراضي که پس از آن به رقبات نادري معروف شد، وارد کرد.
البته نادر قبل از آنکه بتواند کاملا فرمان خود را درباره اوقاف اجرا کند، کشته شد و جانشينش ، عليقلي عادل شاه فرمان او را لغو کرد و بعضي از املاک غصب شده را به مردم پس داد.
د) وضع موقوفات از انقراض افشاريه تا مشروطيت
آن طور که مشخص است وضع اوقاف و موقوفات از زمان انقراض صفويه به بعد افول کرد، زيرا همان طور که اشاره شد، نادرشاه با اصرار بر اين ادعاي خود که حقوق قشونش بيشتر از علماي شيعه است ، دستور غصب موقوفات را داد. اخبار موجود از مال قاجاريه هم ، حکايت از حيف و ميل کردن اموال وقفي به دست عده اي از صاحبان قدرت را مي کند.
اين طور شد که اوقاف بعد از زمان صفويه ، با دستور نادرشاه حرمت خودش را از دست داد. او دانه اي را کاشت که ثمره تلخش ، از بين رفتن زشتي عمل موقوفه خواري تا قرن ها بعد از خودش بود. انجام چنين عملي بدون ترديد در روحيه مؤمنين و مردم اثرات بدي گذاشت و توجه مردم را به وقف کم کرده ، به همين دليل وضع موقوفات تا انقراض سلسله قاجاريه ، هيچ وقت سر و سامان نگرفت .
ه ) تشکيلات اوقاف از مشروطيت تا پيروزي انقلاب اسلامي
چهار سال بعد از برقراري مشروطيت در ايران ، يعني در سال ١٣٢٨ ه . ق برابر با ١٢٨٩ ه . ش وزارت معارف و اوقاف تصويب شد و مسؤولان ادارات معارف در شهرستان ها موظف به انجام امور مربوط به اوقاف نيز بودند. سپس در سال ١٣١٣ ه . ش قانون اوقاف مشتمل بر ١٠ ماده تصويب شد، در دوره دوازدهم مجلس ، يعني در سال ١٣٢٠، قانون فروش املاک موقوفه تصويب و سپس لغو شد، از اين به بعد تغييرات عمده اي در امور مربوط به اوقاف صورت نگرفت ، غير اينکه در سال ١٣٢٨ در شهرستان ها نيز امور مربوط به وقف جدا از مسؤول فرهنگ معين شد تا اين که در جريان اصلاحات ارضي، زمين هاي زراعي وقف شد و سبب شد که بسياري از اراضي موقوفه از حالت وقفي خارج شوند. اين اقدام ، موجب گرديد که مردم نسبت به دولت کاملا بي - اعتماد شده و به جاي وقف هاي بزرگ و بنيادهاي وقفي در ادوار پيشين رايج بود به فعاليت هاي خيريه فردي روي آوردند.
و) تشکيلات اوقاف پس از پيروزي انقلاب اسلامي
پس از پيروزي انقلاب اسلامي تشکيلات و اختيارات سازمان اوقاف مورد تجديدنظر قرار گرفت و در تاريخ ١٣٦٣.١٠.٢ به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد. بر اساس آن قانون ، سازمان اوقاف ، با عنوان سازمان حج و اوقاف و امور خيريه به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي وابسته گرديد. به موجب اين قانون ، سرپرست سازمان بايد از طرف وليفقيه ، در تصدي اموري که متوقف بر اذن ولي فقيه است ، مجاز باشد تا تصميمات لازم را در انطباق با موازين فقهي و شرعي اتخاذ نمايد. در تاريخ ١٣٧٠.٨.١٥، کليه امور مربوط به حج و زيارت از سازمان حج و اوقاف و امور خيريه منفک و بر عهده سازمان حج و زيارت قرار گرفت و عنوان آن به سازمان اوقاف و امور خيريه تغيير يافت . [١]
به استناد گزارش فعاليت هاي معاونت امور اوقافي سازمان اوقاف و امور خيريه تعداد موقوفات کشور طي در سال هاي ١٣٨٥ تا ١٣٨٧ به شرح جدول ٢ ميباشد:[ ٣]
همچنين ميزان عوايد مورد انتظار موقوفات کل کشور طي سالهاي ٨٧-١٣٨٥ به شرح جدول ٣ برآورد گرديده است :[ ٣]
همچنين طبق اظهارنظر يکي از مسؤولين سازمان اوقاف (درتاريخ ١٣٨٦.٤.٢٤) ارزش تقريبي داراييهاي وقفي حدود ٥٠ هزار ميليارد تومان برآورد شده که درآمدهاي آن هيچ تطابقي با اين ميزان دارايي ندارد. (حدود دو دهم درصد)[ ٤]
٢.٥. پيشينه موقوفات آموزشي و پژوهشي در ايران
وقف به عنوان يک ارزش در ميان جامعه اسلامي از جايگاه ويژه اي برخوردار است . بر اين اساس بسياري از مدارس علميه از آغاز پيدايش اسلام در کشورهاي اسلامي بر پايه وقف ساخته شد و افرادي نيز اموالي را براي مدارس موجود وقف کردند. پرديس دانشگاهي ربع رشيدي ي يک از مجتمع هاي علمي و آموزشي وقفي در تاريخ ايران ميباشد که واقف و باني آن خواجه رشيدالدين فضل الله همداني طبيب ، مورخ و وزير معروف غازان خان است که اين مرکز دانشگاهي را در قرن هشتم هجري قمري و در عصر مغول بنيان نهاده است . در اين مدرسه که در سطح بين المللي فعاليت مينموده از علوم چيني و هندي تا معارف رومي بيزانس تدريس مي شد و با زبان هاي چنيي ، يوناني، عبري و مغولي، ترکي و سانسکريت علاوه بر فارسي و عربي در اين مرکز آشنايي وجود داشت .
تنها در دو دوره تيموريان و صفويان چهار مدرسه در مشهد توسط واقفان ساخته شد و افرادي نيز به عنوان پشتوانه مالي براي هزينه هاي جاري مدارس موجود اموال و املاکي را وقف کردند که به خوبي نشانگر جايگاه وقف در احداث مدارس و رشد و توسعه آنها است . مدرسه پريزاد توسط بانو پريزاد خانم از نديمان گوهرشادآغا در مجاورت مسجد گوهرشاد در سال هجري قمري و مدرسه دودر توسط امير غياث الدين يوسف خواجه بهادر مقابل مدرسه پريزاد و در حاشيه بازار قديمي مشهد در سال ٨٤٣ هجري قمري در دوره تيموريان و مدرسه علميه نواب توسط ميرزا ابوصالح نواب در سال ١٠٨٦ هجري قمري در ضلع شمالي اوايل بالا خيابان حرم مطهر رضوي و مدرسه علميه عباسقلي خان در ١٠٧٨ هجري قمري در حاشيه خيابان نواب صفوي نزديک حرم مطهر امام رضا (ع ) در دوره صفويان احداث و وقف گرديده اند و نيز موقوفات بسيار ديگري نيز بر آنها وقف گرديده است .
حدود هفتصد سال قبل در کشور بنياد وقفي علمي و آموزشي کم نظير وجود داشته است ، ولي متأسفانه طي قرون بعدي کمتر به گسترش بنيادهاي وقفي علمي و آموزشي به خصوص در رشته هاي علوم تجربي و طبيعي پرداخته شده است و در مواردي صرفا به ايجاد مدارس علوم ديني اکتفا نموده اند و به تدريج نقش وقف در گسترش علوم و فنون و اداره امور مراکز تحقيقاتي و علمي به فراموشي سپرده شده و در قرون اخير و دوران معاصر کمتر به ايجاد چنين موقوفاتي دست زده شده و بيشتر به احداث مسجد يا بعضا درمانگاه و مدرسه بسنده شده است . [ ١]
در تحقيقي که احمدرضا روشن (١٣٨٨) انجام داده رؤساي دانشگاه هاي دولتي منابع تأمين مالي دانشگاه هاي دولتي را در حال حاضر به ترتيب شامل بودجه دولتي ، فروش خدمات آموزشي و پژوهشي، شهريه دانشجويي و کمک هاي مردمي (موقوفات )، دانسته اند و همچنين ايشان معتقدند که مشکلات فرهنگي مهم ترين مانع اختصاص موقوفات به دانشگاه ها بوده و از اين رو پيشنهاد مي نمايد در اين زمينه بايد کار تبليغي و اطلاع رساني وسيعي از جانب مسؤولان سياسي و مذهبي کشور، سازمان اوقاف و رسانه ها صورت پذيرد.[ ٥]
٢.٦. پيشينه موقوفات آموزشي و پژوهشي در جهان
تفکر ايجاد سازمان هايي که داراييهاي آنها به اهداف خير اختصاص يابد از ديرباز در غرب وجود داشته است و هم اکنون بنيادهاي خ رييه فراواني در بيشتر کشورها سهم بزرگي در امور اجتماعي و اقتصادي و نيز آموزشي دارند. در ايالات متحده امريکا تنها ٢٤٠٠ موقوفه علمي وجود دارد که هر يک به نحوي از علوم ، تکنولوژي و استعدادها حمايت ميکنند.
آموزش عالي و پژوهش در بنيادهاي وقفي جايگاه والايي دارد. کشورهاي اروپايي نيز در اين امر فعال بوده اند، خصوصا کشور آلمان که در ميان اين کشورها پيشگام ميباشد. از مهم ترين بنيادهاي مستقل وقفي آلمان ، به سبب اهميتي که اين بنياد، به خصوص از نظر پژوهش هاي محض دارد، بنياد فولکس واگن تأسيس ١٩٦١ است . سرمايه بنياد فقط به منظور پشتيباني، ترويج و ارتقاي دانش و فن و کمک به پژوهش و آموزش عالي است . [ ١]
در جدول ٤ ارزش بازار داراييهاي صندوق هاي وقفي دانشگاه هاي برتر دنيا که از طريق اين صندوق ها اداره ميشوند مشخص شده است : [ ٧]
دانشگاه ها اموال وقفي خود را را به منظور حفاظت از سرمايه دانشگاه ، استقلال فکري دانشگاه و ايمن سازي دانشگاه در برابر نوسانات مالي به صورت يکجا مصرف نميکنند و آنها را در قالب صندوق هاي وقفي نگهداري مينمايند. در واقع دانشگاه ها به سه دليل در برابر نوسانات مالي بسيار آسيب پذير ميباشند: ١. داراييهاي آنها تخصصي است و ارزش وثيقه اي چنداني ندارند، ٢. در هنگام وقوع بحران هاي مالي دانشگاه ها نميتوانند اقدام به انتشار اوراق بهادار نمايند و ٣. هزينه هاي آنها مانند هزينه اجاره ، غيرمنعطف است . از اين رو دانشگاه ها اقدام به تأسيس صندوق هاي وقفي مينمايند. [ ٨ ]
زمينه يابي تشکيل صندوق هاي وجوه وقفي در ايران ... ٢٥٣ اتحاديه ملي متصديان کسب وکار آموزشي و دانشگاهي آمريکا در گزارش مطالعه صندوق هاي وقفي خود، ميانگين بازده هاي اسمي مرکب شده صندوق هاي سرمايه گذاري وجوه وقفي را براي سال منتهي به ٣٠ ژوئن ٢٠٠٨، با بهره گيري از اطلاعات ٧٩١ مؤسسه آموزشي و دانشگاهي (با ارزش بازاري بالغ بر ٥٢١.٩١٣ هزار دلار براي داراييهاي وقفي صندوق ها) به صورت جدول ٥ ارايه نموده است . [ ٧]
درصد تخصيص داراييهاي کل صندوق ها به دسته هاي گوناگون دارايي باي داده هاي ٧٧٤ مؤسسه آموزشي و دانشگاهي ايالات متحده به صورت جدول ٦ ارايه شده است .[ ٧]
همچنين نرخ هاي توزيع ميانگين سالانه محاسبه شده براي ٧٩٦ صندوق سرمايه گذاري آموزشي و دانشگاهي ايالات متحده طي سال هاي ٢٠٠٨-١٩٩٩ در قالب جدول ٧ گردآوري شده است .[ ٧]
٢.٧. صندوق وجوه وقفي
گروهي از نهادهاي مالي که منابع مالي وقف دانشگاه ها، مدارس ، موزه ها، بيمارستان ها و بنيادهاي خ رييه را در بازار سرمايه سرمايه گذاري ميکنند صندوق هاي وجوه وقفي نام دارند.که درآمد حاصل از سرمايه گذاري براي اداره آن مؤسسات (هزينه هاي عملياتي جاري و هزينه هاي سرمايه اي) مصرف مي شود. صندوق هاي وقفي حايز شرايط از ماليات معاف هستند. هيأت امناي صندوق وقف ، اهداف سرمايه گذاري صندوق و بدهي هاي سرمايه گذاري قابل قبول را تعيين ميکنند. صندوق وقف را يا در درون خود سازمان و يا از طريق مديران سرمايه گذاري برون سازماني اداره ميکنند.
معمول است که مديران صندق هاي وقفي در دارايي بلندمدت سرمايه گذاري کنند و هدف اصلي آنها حفظ اصل سرمايه باشد. از اين رو اين صندوق ها سهامي را ترجيح مي دهند که سود سهم مداوم دارند و تغيير قيمت آنها نسبت به بقيه کمتر است . به علاوه صندوق هاي وقفي داراييهاي خود را هم در اوراق قرضه دولتي و هم در اوراق قرضه شرکت هاي معتبر سرمايه گذاري مي کنند. هدف دوم که از اهميت به سزايي برخوردار است ، ايجاد جريان درآمدي مداوم براي حمايت مالي از نهادهاي ذي نفع ميباشد.
٢.٧.١. انواع صندوق هاي وجوه وقفي
صندوق هاي وقفي از لحاظ مالکيت و طول عمر داراي انواع مختلفي ميباشند که در جدول ٨ خلاصه شده است : [ ٦ ]
٢.٧.٢. ساختار صندوق هاي وجوه وقفي
الف ) ساختار کلي صندوق هاي وجوه وقفي در جهان
مؤسسۀ خيريه يا واقفان داراييهاي موضوع وقف يا اعانه را از طريق شرکت خدمات مديريت وقف و اعانه و يا آن چه «بنياد» ناميده مي شود اداره ميکنند. آن ها با کمک اين بنيادها اقدام به تأسيس صندوق وقف مي نمايند و بدينوسيله داراييهاي موضوع وقف را به طور مؤثر، ساده و منعطف اداره ميکنند.
