بخشی از مقاله
چکیده
در طی چند دههی اخیر، تاکید برنامهریزی و مدیریت شهرها، بیش از هر زمان دیگری به سطوح پایینتر و ابعاد ملموس زندگی شهری متوجه شده است. رویکرد برنامهریزی محلهمحور با مبنا قرار دادن محلهها، آنها را همچون منابعی پویا در راه ایجاد توسعه، انسجام اجتماعی و هویتبخشی به کار میگیرد. رویکرد مذکور، در جستجوی تعامل اجتماعی بوده و مشارکت بازیگران محلی را در دستور کار خود قرار داده است. و یکی از مهمترین و اساسیترین گامهایی که این رویکرد میتواند بردارد، تحققپذیری و برنامهریزی در جهت دستیابی به پایداری اجتماعی در سطح محله است. مقاله حاضر در پی تبیین نقش و جایگاه برنامهریزی محلهمحور در راه رسیدن به پایداری اجتماعی محله در سطح خرد شهری - محله - است. تحقیق در این مقاله با روشِ توصیفی از نوع اسنادی میباشد. اطلاعاتمورد نیاز از طریقِ بررسیهای کتابخانهای، جستجوی اینترنتی در سایتهای تخصصی مرتبط با موضوع، پیگیری جدیدترین مطالب انتشار یافته، و آخرین اخبار و اطلاعات درباره رویکرد برنامهریزی محلهمحور، محله، مدیریت شهری و پایداری اجتماعی محله و نیز ارتباط بین آنها بدست آمده است. نتایج کلی حاصل از این تحقیق نشان میدهد که، مطالعه جغرافیایی شهر با محوریت محلات شهری به عنوان کوچکترین اجزاء در نظام تقسیمات درونشهری، در راستای دستیابی به شیوههای اداره بهینه اجتماعات شهری و بخصوص اجتماعات محلی و نیز بکارگیری رویکرد برنامهریزی محلهمحور در این محلات، از ضروریات برنامهریزی شهری محسوب شده که میتواند نقش مهمی در افزایش پایدار شهری و بخصوص رسیدن به پایداری محله - خصوصا پایداری اجتماعی - در این محلات داشته باشد.
کلمات کلیدی: مدیریت شهری، برنامهریزی محلهمحور، توسعه پایدار، پایداری اجتماعی، محله
.1 مقدمه و هدف
رشد فزاینده ابعاد شهرنشینی و شکلگیری مقیاسهای جدیدی از رشد شهری در طی چند دهه اخیر، موجب شده است که شهر و شهرسازی معاصر با چالشهای نوینی مواجه گردد. به دلیل گستردگی ابعاد و تغییر در ماهیت مسائل شهری و پیچیدگی این مسائل جامعنگری و توجه به ابعاد و جنبههای مختلف مسئله به منظور حل پایدار آنها را اجتنابناپذیر ساخته است. در این میان توجه و تاکید برنامهریزی و مدیریت شهرها، بیش از هر زمان دیگری به سطوح پایینتر و ابعاد ملموس زندگی شهری متوجه شده است - Friedman,1993:43 - ؛ چنانکه پژوهشها و مطالعات زیادی در یکی دو دهه اخیر صورت گرفته است که همه به نوعی سیاستگذاری، برنامهریزی و مدیریت شهری را از خردترین واحد؛ یعنی »محله«1 در شهر هدف قرار داده است . - Madanipour, 2001 - برنامهریزی محلهمحور رویکرد جدیدی در برنامهریزی است که با هدف گرد هم آوردن گروههای مختلف درگیر یا ذینفع در برنامهریزی و توجه به نیازها و خواستههای همگانیشان در تدوین برنامهها به حوزهی برنامهریزی وارد شده است.
این شیوه از برنامهریزی به طور عمده بر چهار مفهوم رهبری محلهای، چشمانداز راهبردی، درگیر شدن محله و کارکرد مشارکتی متکی است. در این رویکرد، نگاه برنامهریزی و مدیریت، مبتنی بر توانمندسازی1 و نگرش دارایی - مبنا، تاکید بر منابع انسانی و سرمایههای اجتماعی2 و مشارکت جمعی ساکنین محلات است - رفیعی و دیگران، . - 2 :1394 در دو دهه اخیر مفهوم پایداری اجتماعی3 به یکی از مدلهای جدید توسعه درآمده و با ابعاد اجتماعی، اقتصادی، محیط زیستی و سیاسی توسعه ترکیب شده است. مولفههایی که آنها را - ابعاد - و یا - پایههای - توسعه پایدار مینامند و محققان اجتماع محلی هر کدام از منظر خود به میزان متفاوتی به آن توجه کردهاند. در حقیقت مباحث مربوط به توسعه پایدار4، در ابتدا صرفا معطوف به مسائل محیط زیست بود و پس از آن توجه به مسائل اقتصادی نیز درآن گنجانده شد. در اواخر دهههای 1990 بود که موضوعات اجتماعی در دستور کار 21 - توسط UNCED در سال - 1992 تدوین استراتژی اتحادیه اروپا در لیسبون5 در سال 2000 - معروف به - EC 2000 و در جلسه شورای اروپا در شهر گوتنبرگ6 در سال 2001 - معروف به - EC 2001 - زیاری و دیگران، . - 2 :1395
و در خاتمه کلام، برنامهریزی و داشتن طرح برنامه در سطح محلهای، به اجتماع محلی اجازه میدهد تا به جای قرار گرغتن در شرایطی از پیش تعیین شده و برنامهریزی از بالا، خود در روند برنامهریزی فعالیت و مشارکت داشته باشند. برنامهریزی محلهای این اجازه را به اجتماع محلی میدهد تا اهداف، راهبردها و اقدامها به نحوی تعریف شوند که مشارکت و رضایت اجتماع محلی - که ضامن رسیدن به پایداری اجتماعی محله است - را به همراه داشته باشند. همچنین برنامهریزی محلهای شرایط را برای حمایت اجتماع محلهای از طرحها و پروژههای محلهای مهیا میسازد - محمدی، . - 34 :1395
.2 تئوری و پیشینه تحقیق
.1-2 پیشینه تحقیق
منابع مربوط به نگرش توسعه پایدار محلهای به دههی 1990 میلادی باز میگردد. چارچوب پایه نظری در این رویکرد، تاکید موثر و فزاینده بر اثرات متقابل گروههای اجتماعی ساکن شهر در تمامی ابعاد است که چون پایهای جهت تقویت مناسبات اجتماعی، فرهنگی و اجتماعی عمل میکند و محصول مطلوب آن تقویت هویت زیستی اجتماعی شهری و بهبود کیفیت زندگی از یک سو، و کارآمدی ساز و کارهای مدیریت و ادارهی امور شهری از سوی دیگر بر پایه تقویت الگوهای مشارکتی مردم خواهد بود. نتایج مطالعات گذشته نشان میدهد که اهمیت دادن بیش از حد به کلانشهرها، رویکرد تفکر و تصمیمگیری از بالا به پایین و یکجانبهنگری و عدم همخوانی طرحها و برنامهها با شرایط موجود سبب گسست در ساختار فضایی محله و از بین رفتن هویت کالبدی محله و عدم انسجام ساختار اجتماعی پیوسته میان ساکنان محله، کاهش ارتباطات و تعاملات میان مردم گردیده است. همچنین نتایج مطالعات نشان میدهد که اهمیت دادن به واحد محله، دادن اختیار و قدرت به مدیریت محله و ارزشدهی واقعی به نقش شهروند و ساکن محله برای تصمیمگیری میتواند نتایج پرباری را سبب شود - معصومی، . - 19 - 18 :1390 از جمله مطالعاتی که در این زمینه انجام گرفته است، میتوان به تحقیقات زیر اشاره کرد:
- هادیزاده زرگر و نسترن در تحقیقی با عنوان "سنجش پایداری اجتماعی در سطح محلات دریادل، گوهرشاد و شاهد شهر مشهد" در سال 1392، به این نتایج دست یافتند که عدالت اجتماعی، بعد عینی امنیت و تعامل اجتماعی به ترتیب بالاترین وزن و در نتیجه بیشترین تاثیر را در تحقق پایداری اجتماعی محله داشتهاند؛ و محله گوهرشاد در بین سه محله مورد مطالعه، دارای بیشترین سطح پایداری اجتماعی بوده است.
- کلآنتونیو و لان در تحقیقی با عنوان “میزان پایداری اجتماعی، بهترین عامل در بازسازی شهرهای اتحادیه اروپا"1 در سال 2007، به بررسی تعاریف و ابعاد پایداری اجتماعی پرداختند. به اعتقاد آنها میتوان در زمینه پایداری اجتماعی، شاخصهای جدیدی را به صورت مولفههای ادراکی پیشنهاد کرد. آنها در نهایت پایداری اجتماعی را به عنوان عنصری متمایز کننده در جوامع معرفی کردهاند.
.2-2 مبانی نظری
.1-2-2 مدیریت شهری2
هرچند بسیاری از پژوهشگران معتقدند تعریف مشخصی برای مدیریت شهری وجود ندارد، اما تلاشهایی برای آشکارسازی و ارائه دیدی کلنگر از مدیریت شهری صورت گرفته است. در این نگاه مفهوم مدیریت شهری فراتر از مفهوم صرف اداره امور شهر است که با ساختارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پیوند مییابد. در این نگرش، مدیریت شهری مسئولیتی استراتژیک تلقی میشود که به ناچار نتایج عملیاتی نیز دارد و به همین دلیل تعامل آن به حوزههای قدرت، سیاست، اجتماع و اقتصاد شهری اجتنابناپذیر است. برخی اوقات مدیریت شهری، به عنوان مجری سیاستها دیده شده و در زمانی دیگر گرچه به عنوان اجرا تلقی شده، اما گستره آن از اداره عمومی صرف، فراتر میرود. برخی در تعریف مدیریت شهری به دو دیدگاه اشاره کردهاند: نخستین دیدگاه، منظور از مدیریت شهری را ترکیب کیفیاتی مانند برنامهریزی کالبدی شهر، مدیریت پروژه، اداره امور عمومی، مدیریت سازمانهای تجاری و... میداند که پیش از آن جدا از هم بودند. این دسته معتقدند با این ترکیب میتوان کارهای بیشتر و موثرتری در زمینه اداره امور شهری انجام داد.
دومین دیدگاه، نظری است که معتقد است ترکیب جدید ایدههای قدیمی، همه آن چیزی نیست که در اداره امور شهری جستجو میشود. با این حال شاید بتوان به بیانی ساده مدیریت شهری را تعهد و مسئولیت مداوم برای انجام اقداماتی به منظور دستیابی به اهداف مشخص در ارتباط با موضوعات معین تعریف کرد، که این تعریف چهار مفهوم کلیدی موضوع مدیریت شهری، اهداف مدیریت شهری، اقدامات مدیریت شهری و مسئولیت مدیریت شهری را در بر دارد. موضوع مدیریت شهری آن چیزی است که با زندگی شهری مرتبط است - اعم از فضاهای شهری و آنچه در این فضاها اتفاق میافتد - ، از حیث هدف، اهداف متنوعی برای مدیریت شهرها وجود دارد که از آن جمله میتوان به بهبود بهرهوری شهری، کاهشِ فقر، حفظ محیط زیست اشاره کرد که در اسناد سیاستی بانک جهانی3 در سال 1991 میلادی آمده است.
اقدامات مدیریت شهری به وظایف و فرآیندها قابل تقسیماند. وظایف فعالیتهایی را که در شهرها روی میدهد را متاثر ساخته و فرآیندها، دربرگیرنده این وظایف هستند، فرآیندها در قالب ساخت و توسعه، بهرهبرداری، نگهداری، تامین منابع و برنامهریزی قابل دستهبندی هستند. مسئولیت مدیریت شهر نیز با کسانی است که آن را بر عهده میگیرند. مدیریت شهری را نمیتوان به کسی یا نهادی محول کرد. کیفیت مسئولیت آن به نحوی است که باید به گونهای داوطلبانه و ارادی پذیرفته شود. مسئولیت فراسوی وظایف و قدرت مشروع و قانونی است. بنابراین اگر بخواهیم با لحاظ این مسائل تعریفی نسبتا جامع از مدیریت شهری ارائه کنیم میتوانیم بگوییم مدیریت شهری عبارت است از، فرآیند ایجاد، اجرا، هماهنگی و ارزیابی استراتژیهای یکپارچه به کمک مقامات شهری با در نظرگرفتن اهداف عملیاتی بخش
