بخشی از مقاله
چکیده:
زکات یکی از مهمترین واجبات مالی دین مبین اسلام است که برای تأمین حداقلهای معیشتی خانوادههای نیازمند و فقرزدایی وضع گردیده است. با وجود تصریح آیات قرآن کریم و روایات معصومین - ع - مبنی بر بسندگی زکات برای فقرزدایی، تجارب کشورهای اسلامی نظیر ایران این موضوع را تأیید نمیکند. بنابراین، این پرسش مطرح میشود که »آیا زکات برای فقرزدایی کفایت میکند؟.« برای پاسخ به این پرسش، مطالعه حاضر توان فقرزدایی زکات را در مناطق روستایی را بررسی نموده است. دوره زمانی مطالعه، سالهای 1390-1392 و سطح تحلیل مطالعه، استانهای ایران میباشد.
پس از جمعآوری دادههای مورد نیاز از سالنامههای آماری کمیته امداد امام خمینی - ره - و نتایج آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای روستایی مرکز آمار ایران، خط فقر نسبی در مناطق روستایی هر استان محاسبه و با میزان زکات پرداختی همان استان مقایسه شده است. نتایج دلالت بر آن دارد که زکات برای پوشش شکاف فقر در مناطق روستایی استانها کافی نیست. بر اساس نتایج و به طور میانگین، نسبت زکات پرداختی به شکاف فقر تنها در استانهای خوزستان، سمنان، تهران، کردستان، ایلام، لرستان، اردبیل، زنجان و قزوین بیش از 10 درصد میباشد. بنابراین، پیشنهاد میشود که بسترهای فرهنگی به منظور ترویج پرداخت بیش از پیش زکات فراهم شود. علاوه بر آن، توجه به سایر واجبات مالی اسلام نظیر خمس نیز راهگشا خواهد بود.
-1 مقدمه
زکات یکی از مهمترین و اصلیترین بنیانهای اقتصاد اسلامی است. زکات دیدگاههای اجتماعی و اقتصادی از تأمین مالی اسلامی را شامل میشود. از دیدگاه اجتماعی، زکات برای فقرزدایی و از دیدگاه اقتصادی، زکات برای جلوگیری از تجمیع ثروت و توزیع مجدد درآمد است - سلیمانی امیری و فرشی، . - 1390 این فریضه الهی به جهت تأمین بخشی از حداقلهای معیشتی خانوارهای نیازمند در جامعه اهمیتی مضاعف دارد. تصریح آیات قرآن کریم و روایات معصومین - ع - درباره چگونگی مصرف زکات نیز دلالت بر آن دارد که هدف خداوند متعال از وضع زکات، تأمین حداقلهای معیشتی خانوارهای نیازمند و فقرزدایی بوده است. کمیجانی و عسکری - 1383 - بر این باورند که زکات، تخصیص منابع را به سمت نوعی ساختار اقتصادی همراه با مساوات هدایت میکند.
با وجود تصریح آیات قرآن کریم و روایات معصومین - ع - مبنی بر بسندگی زکات برای فقرزدایی3، تجارب کشورهای اسلامی نظیر ایران این موضوع را تأیید نمیکند. بر همین اساس، این پرسش مطرح میشود که »آیا زکات برای فقرزدایی کفایت میکند؟.« برای پاسخ به این پرسش، با توجه به اینکه همچون سایر کشورهای در حال توسعه، ایران نیز با گستردگی فقر در مناطق روستایی مواجه است، مطالعه حاضر توان فقرزدایی زکات را در مناطق روستایی را بررسی نموده است. در همین راستا، مطالب در شش بخش سازماندهی شده است و پس از مقدمه حاضر، بخشهای دوم تا ششم به تعاریف و مفاهیم، مطالعات پیشین، دادهها و روش تحقیق، نتایج و یافتهها و جمعبندی و نتیجهگیری اختصاص دارد.
-2 تعاریف و مفاهیم
زکات یکی از مهمترین واجبات مالی دین مبین اسلام و از اصلیترین ارکان اقتصاد اسلامی است. شعبانی - 1375 - بر این باور است که با زکات، نوعی تضامن و تکافل اجتماعی به وجود میآید. به اعتقاد کمیجانی و عسکری - 1383 - نیز زکات نوعی تثبیتکننده خودکار اقتصادی است؛ زیرا موجب چرخش مال از ثروتمندان به فقیران میشود و بنابراین، نوعی نظام تخصیص مجدد منابع است. تصریح آیات قرآن کریم و روایات معصومین - ع - نیز نشان میدهد که هدف خداوند متعال از وضع زکات، تأمین حداقلهای معیشتی خانوارهای نیازمند و فقرزدایی بوده است. اما »فقر چیست؟.« تعاریف متعددی برای فقر ارائه شده است که در مطالعه حاضر، به سبب پرهیز از طولانی شدن مطالب، تنها به تعاریف Atkinson بسنده میشود.
Atkinson دو مفهوم را برای فقر بیان نموده است. در مفهوم اول - که همان فقر مطلق میباشد - ، فقر عدم دسترسی به امکانات معیشتی معین است و هرگاه هزینههای افراد از میزان معینی کمتر باشد، آنها فقیر تلقی میشوند. در مفهوم دوم - که همان فقر نسبی میباشد - ، فقر حق برخورداری از امکانات اجتماعی-اقتصادی است و هرگاه درآمد افراد از میزان معینی کمتر باشد، به آنها دسترسی نخواهند داشت.
با توجه به اینکه در تعریف فقر، مفهوم مطلق یا نسبی در نظر گرفته شود، مرز بین افراد فقیر و سایر افراد جامعه مشخص میشود که این مرز، خط فقر نام دارد. خط فقر مطلق به صورت درآمدی که با توجه به زمینههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... برای تأمین حداقل نیازهای افراد لازم است، تعریف میشود. خط فقر نسبی نیز به صورت یک مرز درآمدی که درصد معینی از افراد جامعه در پایینتر از آن قرار میگیرند، بیان میشود - خداداد کاشی و حیدری، . - 1388 روشهای محاسبه خط فقر بسیار متنوع است و با توجه مفهومی که از فقر - مطلق یا نسبی - در نظر باشد، روش محاسبه خط فقر نیز متفاوت خواهد بود.
-3 مطالعات پیشین
هرچند دو موضوع زکات و فقرزدایی در مطالعات متعدد و به صورت جداگانه مورد توجه قرار گرفته است، اما مطالعاتی که به بررسی نقش زکات در فقرزدایی پرداخته باشند، زیاد نیستند. در این بخش، برخی از این مطالعات و مهمترین نتایج آنها مرور میشود. در بین مطالعات خارجی، Abdelmawla - 2011 - به بررسی رابطه زکات و فقر در کشور سودان در سالهای 1990-2009 پرداخته است. نتایج دلالت بر تأثیر منفی زکات بر فقر در کشور سودان دارد.
Abdelbaki - 2013 - به بررسی توان فقرزدایی زکات در کشور بحرین در سالهای 1990-2010 همت گماشته است. بر اساس نتایج، زکات برای فقرزدایی در کشور بحرین کافی است. Abdelbaki - 2014 - توان فقرزدایی زکات در کشور مصر را در سالهای 2000، 2005 و 2008 بررسی نموده است. نتایج نشان میدهد که زکات برای فقرزدایی در کشور مصر کافی نیست. Akram & Afzal - 2014 - به بررسی تأثیر زکات بر فقر در کشور پاکستان در سالهای 1980-2012 پرداختند.
نتایج دلالت بر رابطه معکوس زکات و فقر در کشور پاکستان دارد. Shirazi - 2014 - به بررسی توان فقرزدایی زکات در کشورهای عضو بانک توسعه اسلامی - IDB - همت گماشته است. پس از طبقهبندی کشورها بر اساس وضعیت فقر، نتایج نشان میدهد که در برخی از کشورها - از جمله ایران - ، زکات توانایی فقرزدایی دارد و در برخی دیگر از کشورها، زکات نمیتواند تمامی شکاف فقر را پوشش دهد، اما مجموع زکات کشورهای عضو بانک توسعه اسلامی برای فقرزدایی در آن کشورها کفایت میکند. Hashem & El-sha'er - 2015 - توان فقرزدایی زکات در کشور مصر را در سالهای 2000، 2005 و 2008 بررسی نمودند.
بر اساس نتایج، زکات میتواند تمامی شکاف فقر را در کشور مصر پوشش دهد. Ali et al. - 2015 - به بررسی توان فقرزدایی زکات در کشور مالزی پرداختند. نتایج دلالت بر آن دارد که زکات از شکاف فقر میکاهد، اما تمامی آن را پوشش نمیدهد. در بین مطالعات داخلی، زمانیفر - 1382 - به بررسی توان فقرزدایی زکات در برخی از استانهای منتخب - شامل: تهران، سمنان، اصفهان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، بوشهر و ایلام - همت گماشته است. نتایج نشان میدهد که درآمدهای حاصل از زکات به تنهایی برای فقرزدایی در استانهای مورد بررسی کفایت نمیکند.
گیلک حکیمآبادی - 1385 - توان زکات - گندم و جو - در کاهش فقر در استان گلستان - به عنوان یکی از استانهای مهم تولیدکننده گندم - را در سالهای 1376-1380 بررسی 1 خط فقر بر اساس نیاز کالری؛ خط فقر بر اساس 50 یا 66 درصد میانگین مخارج خانوارها؛ خط فقر بر اساس 50 یا 66 درصد میانه مخارج خانوارها؛ خط فقر بر اساس معکوس ضریب انگل؛ خط فقر بر اساس معکوس ضریب انگل فقرا. نموده است.
بر اساس نتایج، زکات توان تأمین مالی درصد بالایی از برنامههای فقرزدایی در استان گلستان را دارد. کیاءالحسینی - 1387 - به بررسی نقش زکات فطره در فقرزدایی در سالهای 1370-1385 پرداخته است. نتایج دلالت بر آن دارد که مبالغ زکات فطره برای فقرزدایی کافی نمیباشد. عسکری و کاشیان - 1389 - به بررسی بسندگی زکات و خمس در تأمین حداقل معیشت خانوارهای نیازمند در سالهای 1380-1387 همت گماشتند. نتایج نشان میدهد که درآمدهای زکات و خمس برای رفع فقر در جامعه کفایت میکند. شعبانی و کاشیان - 1392 - توان فقرزدایی زکات را در سالهای 1387 تا 1389 بررسی نمودند. بر اساس نتایج، زکات بالقوه تونایی قابل توجهی در رفع فقر دارد و میتواند سطح زندگی دهکهای اول و دوم را به ترتیب به سطح زندگی دهکهای دوم و سوم بهبود بخشد.
اثنی عشری و میکاییلی - 1393 - به بررسی توان فقرزدایی زکات گندم و جو در استانهای مازندران، گیلان و گلستان در سالهای 1384-1390 پرداختند. نتایج دلالت بر آن دارد که زکات گندم و جو به تنهایی قادر به پوشش فقر نیست. همانگونه که مشاهده میگردد، نتایج مطالعات تجربی متناقض بوده و دادهها و روشهای گوناگون، نتایج متفاوتی را به همراه داشته است. بنابراین، مطالعه حاضر نیز میکوشد تا به این سؤال پاسخ دهد که: »آیا زکات برای فقرزدایی در مناطق روستایی استانهای ایران کفایت میکند؟.«
-4 دادهها و روش تحقیق
همانگونه که گذشت، دوره زمانی مطالعه حاضر، سالهای 11390-1392 و سطح تحلیل مطالعه حاضر، استانهای ایران میباشد. دادههای زکات از سالنامههای آماری کمیته امداد امام خمینی - ره - و دادههای مورد نیاز برای محاسبه شکاف فقر از نتایج آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای روستایی مرکز آمار ایران استخراج شده است. روش تحقیق مطالعه حاضر نیز توصیفی-تحلیلی میباشد. در مطالعه حاضر، خط فقر با تأکید بر مفهوم فقر نسبی و بر اساس 50 درصد میانگین مخارج خانوارها محاسبه گردیده است.
بدین منظور، در ابتدا مخارج کل - مخارج خوراکی و مخارج غیرخوراکی - خانوارهای روستایی هر استان در دهکها محاسبه شده و 50 درصد میانگین مخارج خانوارهای روستایی هر استان در دهکها به عنوان خط فقر لحاظ گردیده است. سپس، اختلاف مخارج هر یک از دهکها با خط فقر محاسبه شده و پس از شناسایی دهکهای زیر خط فقر، میزان کسری - شکاف فقر - در دهکهای زیر خط فقر محاسبه گردیده است.
در ادامه، با توجه به تعداد کل خانوار و خانوارهای نمونه در دهکهای زیر خط فقر، تعداد خانوارهای زیر خط فقر هر استان برآورد شده و با ضرب میزان کسری در تعداد خانوارهای زیر خط فقر، میزان کسری دهکهای زیر خط فقر در هر استان محاسبه شده است. در پایان، مجموع کسری دهکهای زیر خط فقر به عنوان کسری هر استان لحاظ گردیده و با میزان زکات آن استان مقایسه شده است. به منظور ارائه تصویری اجمالی از دادههای مورد استفاده، میانگین کسری و زکات در نمودار شماره - 1 - نمایش داده شده است.
