بخشی از مقاله
چکیده
زیباییشناسی دانشی است که به مطالعه در مورد زیبایی پرداخته و برای ارزشیابی آثار هنری به کار میرود. قرآن کریم چه جایگاهی در دانش زیباییشناسی دارد و آیا نظام منسجمی در زیبایی شناسی معرفی میکند و می توان دانشی زیباشناسانه را به اسلام نسبت داد؟ اینها پرسشهایی است که این مقاله در پی پاسخگویی به آنهاست. مقاله حاضر پژوهشی است که اثبات میکند نظامی زیباشناسانه در قرآن و اسلام وجود دارد و ضمن تبیین آن که قرآن خود پدیدهای زیبایی شناختی است، روشن میسازد که نگرههای زیباشناختی والایی در قرآن کریم وجود دارد و از این میان عینی یا ذهنی بودن زیبایی را بهعنوان نمونهای از مباحث زیباییشناسی در قرآن بررسی میکند. آنگاه به تردیدهایی درباره وجود نظام زیبایی شناختی اسلام، پاسخ میدهد و میان زیباییشناسی قرآن و دانش زیباییشناسی نسبتسنجی میکند. در پایان اشارهای به نقش زیباییشناسی در شناخت زیباییهای قرآن دارد. مهمترین یافته مقاله حاضر این که قرآن کریم منبعی پربار در زیباییشناسی است و میتوان پدیدهای به عنوان زیباییشناسی اسلامی یا قرآن را معرفی کرد و از آن سو زیباییشناسی نیز بهعنوان دانشی بشری میتواند در خدمت قرآن کریم قرار گیرد.
واژههای کلیدی: قرآن کریم، زیبایی، زیباییشناسی.
مقدمه:
زیبایی، نشانهای روشن در آفرینش الهی است و هر کجا انسان با دیدی زیباشناختی به پدیدههای آفرینش بنگرد، مجذوب زیبایی آن خواهد شد. از ذره برف در زیر ذرهبین با آن ساختار هندسی منظم تا کهکشانهای بزرگ، همه جلوهگاه حسن و جمال است. زیبایی در آفرینش تمامی هستی مورد توجه خداوند بوده و همه چیز راأَلﱠذِینیکوافریدهأَحْسَنَاست:» کُلﱠ شَیْءٍ خَلَقَهُ« - سجده - 7 / درک و دریافت زیبایی قدمتی به درازای پیدایش انسان بر روی کره خاکی دارد. از روزگاران کهن حس زیباییشناختی در انسان وجود داشته است و این احساس هم در تجربه فردی پیوسته در حال رشد و نمو است و هم در به هم پیوستن تجارب هر فرد با دیگران. از این رو، همواره بشر در تعامل با عصر خویش آفرینشهای هنری خود را با خطوط، رنگها، حرکات، کلمات و اشکالی که پدید آورده، بیان کرده است.
و این همه پیش از آن بوده است که برای زیبایی و هنر، دانش مستقلی به وجود آید و درباره شناخت، عناصر و نقش آنها به بحث بپردازد. - عبدالحمید، 1421ق - پدیدآورندهی زیبایی و آفریدگار انسان زیباگر و زیباجو نیز برای راهنمایی و سعادت او زیباترین کتاب معنا و سخن را فروفرستاده است تا او را به سوی زیباییهای والا و فناناپذیر ابدی رهنمون باشد و اسلام دینی همگام با عقل و فطرت است، و زیبایی و زیباییجویی را نه تنها امری مطلوب شمرده، بلکه به آن دعوت کرده و حتی محروم ساختن مردم از آن را نوعی توبیخ میداند. - اعراف/ . - 32-21با استفاده از قرآن کریم و آموزههای سنت، نظام خاصی در زیباییشناسی میتوان طراحی کرد که پاسخگویی نیازهای فکری و عملی بشر در این عرصه باشد و متون اصلی دین که کتاب و سنت است، منبعی غنی برای نگرههای زیباییشناختی و جهانبینی دینی دربارهی زیبایی است. مقالهی حاضر در پی اثبات وجود نظاموارهای زیباییشناختی در قرآن است و به این پرسش پاسخ مثبت میدهد که آیا نظامی زیباییشناختی بر پایه اسلام و قرآن قابل طراحی است؟
شیوه پژوهش
این مقاله به روش تحلیلی - تطبیقی و به صورت کتابخانهای نگاشته شده است و نویسنده نخست به اثبات وجود شناسی در اسلام و قرآن میپردازد و شبههای را که در این باره مطرح شده است پاسخ میگوید . سپس قرآن را به عنوان پدیدهای زیباییشناختی که منبع الهام در زیباییهای ادبی و هنری است معرفی میکند و برای اثبات غنای قرآن در باب نگرههای زیباییشناختی، عینی یا ذهنی بودن زیبایی را از دیدگاه قرآن واکاوی میکند.
وجود نظامی زیباشناسانه در اسلام و قرآن
خداوند خود زیباست و زیبایی را دوست دارد: إنّ االله جمیلٌ یحبﱡ الجمال.از این رو در فطرت انسان که خلیفه او در زمین است نیز حس زیباییدوستی و زیباییجویی نهاده است. بنابراین انسان به طور فطری به دنبال زیبایی است و به زیبایی نیازمند است. به طور طبیعی در اسلام که دینی همگام با عقل و فطرت است، زیبایی و زیبایی جویی امر مطلوبی شمرده شده و به آن دعوت شده و حتی محروم ساختن مردم از آنیاتوبیخبَنی گردیدهآدَمَ خُذُوااست:» زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلﱢ مَسْجِدٍ وَ ُوا وَ لاتُسْرِفُوا إِنﱠهُ لایُحِبﱡ الْمُسْرِفینَ.قُلْ مَنْ حَرﱠمَ زینَهَ االلهِ الﱠتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِوَالطﱠیﱢباتِ مِنَهِیَ لِلﱠذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاهِ الدﱡنْیا خالِصَهً یَوْمَ الْقِیامَهِ کَذالِکَ نُفَصﱢلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍیَعْلَمُونَ« - اعراف. - 32-31 /
»ای فرزند آدم، جامه خود را در هر نمازی برگیرید، و بخورید و بیاشامید ولی زیادهروی مکنید که او اسرافکاران را دوست نمیدارد. - ای پیامبر - بگو: »زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده، و نیز روزیهای پاکیزه را چه کسی حرم گردانیده؟« بگو: »این نعمتها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آوردهاند و روز قیامت نیز خاصّ آنان میباشد.«این گونه آیات خود را برای گروهی که میدانند به روشنی بیان میکنیم.«البته گسترهی زیبایی در قرآن کریم از پدیدههای طبیعی و زیباییهای محسوس فراتر بوده و زیباییهای معنوی و اخلاقی را نیز شامل است. - المعجم الفهرس لمعانی القرآن، - 1417 و همانگونه که دربارهی دامها میفرماید: و در آنها برای شما زیبایی است، آن گاه که آنها را ازچراگاه برمیگردانید، و هنگامی که آنها را به چراگاهوَلَکُمْمیبرید:فِیها» جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ« - نحل - 6 /، اخلاقهای نیک را نیز زیبا میداند و به عنوان نمونه فرموده است: »فَصَبْرٌ جَمیلٌ« - یوسف. - 18 /
این کتاب آسمانی زیبایی را از ظاهر به سوی باطن کشانده است و افزون بر زیباییهای سرای فانی زیباییهای سرای باقی را نیز به تصویر کشیده است: فضای سبز و خرم، درختان انبوه، که چشمهها و رودهای گوناگون در آن جاری است، و تختها و قصرهای زیبای بهشتیان که در آن جای دارد، تزئینات، تجملات و لباسهای خوشرنگ، لطیف و زیبا، و حوریان زیبای بهشتی گوشهای از این زیباییهاست، آیات کریمهی بسیاری بر این زیباییها دلالت دارد، از آن جمله است:أُولئِکَ» لَهُمْنْ تَحْتِهِمُجَنّاتُالْأَنْهارُعَدْنٍیُحَلﱠوْنَتَجْرِیفِیهامِ مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتﱠکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ نِعْمَ الثﱠوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً« - کهف. - 31 /»آنانند که بهشتهای عدن به ایشان اختصاص دارد که از زیر قصرهاشان جویبارها روان است. در آنجا با دستبندهایی از طلا آراسته میشوند و جامههایی سبز از پرنیان نازک و حریر ستبر می-پوشند. در آنجا بر سریرها تکیه میزنند. چه خوش پاداش و نیکو تکیهگاهی!« آیا در اسلام و یا به طور خاصتر در قرآن کریم چیزی به عنوان زیباییشناسی وجود دارد و آیا میتوان برای اسلام و قرآن زیباییشناسی خاصی تعریف کرد یا آنکه زیباییشناسی دانشی بشری است و قلمرو آن با قلمرو دین جداست؟
