بخشی از مقاله
چکیده
طبیعت و زیبائیهای آن با خیال پردازی های هنرمندانه بر روی آن ها دست مایه الهام و طراحی نقوش سنتی بوده است. با توجه به اینکه یکی از عرصه های فرهنگی کشورمان طرح ها و نقوش سنتی است، آگاهی از آن ها و آموزش صحیح این هنر برای حفظ این میراث فرهنگی و هنری و انتقال آن به آیندگان اهمیت فراوان دارد. طراحی سنتی با هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران پیوندی تنگاتنگ دارد، همچنین کاربرد مفهومی نزدیک و اشتراکات و مشابهات نزدیک و معناگر ما بین آن ها این هنرها را با هم عجین کرده است. یکی از وجوه مهم ساختار بصری طراحی سنتی ایران وجه تزئین گرایی آن است، که در طول تاریخ شکل گیری و کمال این هنر و با گرایش به تزئین صورت های متنوعی به خودگرفته است و در دوره صفویه این هنر به اوج اعتلای خود رسیده است.
لذا از لحاظ تزئین نمونه های بارز و شاخص این نقوش را در تزئینات انواع هنرهای تزئینی و کاربردی همچون کاشی و سفال، پارچه، چوب، فلز، شیشه، کتاب آرایی، فرش و غیره می توان دید. از اینرو مقاله حاضر بر اساس ساختار نقوش سنتی - ختایی - ، نحوه شکل گیری و تنوع آن در هنرهای سنتی ایران می باشد. هدف از آن دستیابی به فرم کلی شکل و تنوع نقشمایه ها ی سنتی است. برای گرد آوری مطالب از روش تحقیق کتابخانه ای و میدانی استفاده شده، که با تحلیل محتوای شکل نقوش سنتی، تعریف، مفاهیم، کاربرد و تنوع آن به شکل توصیفی ارایه شده است.
مقدمه
»آموزش هنر از دیرباز مورد توجه مربیان و اندیشمندان تعلیم و تربیت واقع شده است به گونهای که برخی از آنان یکی از پایههای نظام تربیتی خود را هنر قرار داده اند. - « میرزا محمدی 1383ص - 206 این نوع آموزش به ایجاد تواناییهای فراوان در هنرجویان و دانشجویان هنرهای سنتی منجر میشود از جمله مهمترین آنها، زمینه سازی برای پرورش خلاقیت، تخیل، نبوغ و نوآوری است. در برنامه های آموزشی دانشگاه ها و هنرستانهای هنرکه با واحد درسی طراحی سنتی روبرو هستند، به عنوان موضوعی چالش برانگیز مواجه میباشند که با دشواریهای خاص خود همراه است از جمله این دشواریها میتوان به نبود کتابی مدون از یک سو و رفتار سلیقهای از سوی مدرسین این حوزه که با دیدگاهها و نگرشهای خود فرایند تدریس را ارائه می دهند اشاره کرد .
گسترش یک فن یا حرفه و حتی در بسیاری موارد بقای آن مستلزم استفاده از علم و دانش روز بوده و بدون برنامه ریزی علمی و آکادمیک رسیدن به افقهای جدید امکانپذیر نیست. این بحث در مورد علوم جدید موضوعی کاملاً مشخص شده می باشد اما در مورد طراحی سنتی امری مشکوک و گاهی یک اقدام مغایر با اصول فرهنگی و سنت های جامعه می باشد. بدون شک طراحی سنتی از اساس و پایه های صنایع دستی یک جامعه و کشور می باشد هنری که در آن ارزشیترین آثار هنری جهان پدید میآید. هنری که ریشه در اصالتهای فرهنگی و هنری یک تمدن چند هزار ساله را دارد برای ارتقاء و حتی ادامه حیات خود نیاز به توجه کارشناس پژوهشی و برنامهریزی دقیق دارد ومسلماً بهترین و منطقیترین راه، ایجاد بستری علمی و آکادمیک برای آن می باشد.
» عدم وجود اساتید متخصص علاوه بر اتلاف وقت استاد و دانشجو، به از بین رفتن انگیزه آموختن و بوجود آمدن حالت دلسردی در دانشجویان را در پی خواهد داشت که این به معنی فاصله گرفتن از اهداف نظام آموزش بوده و در دراز مدت نتیجه معکوس به بار خواهد آورد. از سوی دیگر اگر با دیدی علمی و آکادمیک به منابع و تالیفاتی که در زمینه طراحی سنتی شده نظر بیندازیم شاهد وجود ضعفی در این زمینه خواهیم شد ضعفی که اکثریت به قریب کتابهای تدوین شده در این زمینه با آن مواجه هستند. - « چیت سازیان ، - 130 :1382 تالیفاتی که گاهی حتی بدون توضیح در مورد نحوه ترسیم، تقس یم بندی فضای نقشمایه ها و نوع تزئین آنها ارائه شده باشد.
هر چند که » هنر، برخلاف علوم دیگر مضاعف برحیطههای کمی که قابل تجربه و انتقال از طریق آموزش های مدون است، واجد عوامل غیر کیفی و غیر قابل تدوین دیگری نیز می باشد.که نه فقط اکتسابی نیست بلکه کاملاَ حصولی می باشد و کلیت آنها را » حیطه کیفی هنر« می نامیم. لذا در آموزش هنر، ناگزیر باید به این عوامل نیز پرداخت.« - محمدزاده، - 263 :1384 آموزش آکادمیک در جهت رسیدن به اهداف آموزشی خود را موظف می داند با رویکردی علمی به طراحی سنتی نظر بیاندازد.
از این جهت در برنامه آموزشی خود سعی می کند زمینه های بروز و تحقق نگرش علمی بوجود آید تا کیفیت آموزشی ارتقاء یابد، و آموزش از سوی هنرآموز و فراگیری آن از سوی هنرجو تضمین شود. علاوه بر این با این شیوه کاستی های موجود در آموزش سنتی بواسطه انسجامی که با نظامی علمی حاصل می شود تا حدی از بین خواهد رفت. بنابراین اولین نکته در امر آموزش که از امور لازم و ضروری در زمینه طراحی سنتی است، شناخت ابعاد گوناگون این هنر بوده، که برای رسیدن به این شناخت نیاز به مطالعه و تحقیق می باشد.
در این راه باید اصول مبانی و پایه های طراحی را بشناسیم و برای آن، منابع لازم را مدون کرده و سپس به آموزش آن بپردازیم تا هنرجو به آنچه لازم است دست یابد. لذا برای هر علوم و حتی طراحی سنتی در ابتدا لازم است برای شناخت موضوع و آگاهی از مشکلات آن و یافتن راه حل های مناسب، مطالعه و تحقیقاتی در این زمینه انجام شود، و نهاتاًی منابع آموزشی نسبت به علوم مربوطه تدوین شود.
بطور کلی توانایی طراحی سنتی مهارتی است که در یک روند برنامهریزی شده و در یک دوره زمانی نسبتاً بلند مدت آموزشی همراه میباشد. ساختار نقوش و نحوه شکل گیری و تاکید بر آن از موارد مهم و اساسی برای اجرا کردن نقشمایه های طراحی سنتی میباشد. آنگونه که از مبانی و چهارچوب اجرای طراحی برمی آید، ترسیم کردن فرمهای کلی، تقسیم بندی آنها برای اجزاء ریزتر و ترکیب بندی مناسب اجزاء برای رسیدن به یک نقشمایه کامل و ترکیب و در کنار هم چیدن نقشمایههای کامل در یک فضای یکدست باید مورد توجه دقیق قرار بگیرد.
روند آموزش طراحی سنتی
در ابتدا بعد از آموزش دیدن نقشمایه های ختایی 1 و اسلیمی2 به صورت مفرد و ترکیبی توسط هنرجو به مرحله ترکیب بندی آنها در فضای باز به شکل - ختایی، اسلیمی و تلفیقی ختایی و اسلیمی - و سپس در فضاهای بسته همچون حاشیه، لچک، ترنج و متن سوق داده می شود. این هدایت از سوی هنرآموز ابتدا به صورت تقلید از سرمشق های ارایه شده می باشد و سپس هنرجو باید بعد از فراگیری آنه و با شناخت مبانی و اصول طراحی و تحقیق و پژوهش در این زمینه باید جسارت خلاقیت را بدست آورد. در هر مرحله باید فرایند اجرای صحیح نقشمایه ها توسط هنرآموز و هنرجو در نظر گرفته شود چرا که محور اصلی طراحی سنتی یادگیری و اجرای صحیح نقشمایهها می باشد.
حصوری در مبانی طراحی سنتی در ایران بر این مساله صحه گذاشته و بر شناخت سنن به عنوان مبنای طراحی سنتی تاکید داردمعمولاَ: مقصود از مبنا، پایه و اساسی است که نه تنها شکل بلکه تا حدی ساختار هر پدیدهای به آن وابستگی دارد.... در طراحی سنتی این مبناها یعنی اندیشهها، آیینها، باورها و فلسفههای سنتی هستند، یعنی از قواعد و ضوابط مشخص تاریخی وکهنی استفاده می کنندکه ما آنها را بخشی از سنت می شماریم. بنابراین برای شناخت دقیق طراحی سنتی باید هم سنت ها و هم آن اندیشه ها، باورها و ... را که مبنای این طراحی قرار گرفته اند شناخت. « - حصوری، - 7 :1381 از اینرو مقاله حاضر با در نظر گرفتن اهدافی چون اصول و مبانی طراحی سنتی، نقشمایه های ختایی و بهرهگیری از روش علمی بر ساختار و شکلگیری این نقشمایه ها سعی بر جواب دادن به سوالات ذیل پرداخته است.
اهداف مقاله
-1 معرفی انواع نقشمایه های سنتی - ختایی - و ساختار صحیح آنها
- 2 معرفی ویژگیهای بارز و تزئینی نقشمایه های سنتی - ختایی -
سوالات مقاله
-1 آموزش و اصول طراحی نقشمایه های سنتی - ختایی - به چه شکلی می باشد؟
- 2 شکل نقشمایه های سنتی - ختایی - بر چه اساس و فرمی پایه ریزی شده اند؟
