بخشی از مقاله
چکیده
رهیافت یونگی به متون، از جمله روش های نقد ادبی مدرن است که برپایه آراء و نظریات کارل گوستاو یونگ، روانشناس و اسطوره پژوه شهیر سوئیسی ، شکل گرفته و به نقد کهن الگویی موسوم گردیده است. اگر آثار ادبی را بازتاباننده حقایق روانشناختی و استعاره ای از موقعیّت عام انسانی در نظر بگیریم نقد کهن الگویی به دنبال کشف و تشخیص الگوها و خطوط تکرار شونده ای در متن می گردد که در میان ملل مختلف ، عموما واجد معنایی یکسان و مشترک بوده و از ناخودآگاه جمعی نوع بشر سرچشمه می گیرد. نگارنده در پژوهش حاضر، ضمن تعریف وتشریح موجز مبانی نظری و روش شناختی چنین رهیافتی، نمادها، نقشمایه ها و صورت های کهن الگویی موجود در این دو اثر را از منظری یونگی مورد مطالعه قرار داده سپس برای نشان دادن شیوه کار بست این رویکرد، خوانشی کهن الگویی از حکایت" زرگر و سیاح " از کتاب کلیله و دمنه بدست داده است.
واژه های کلیدی: کهن الگویی، خوانش یونگی، کلیله و دمنه، مرزبان نامه
.1مقدمه
کشفِ »ناخودآگاه«روان، در اوایلِ قرن بیستم توسط روانشناسِ اتریشی، زیگموند فروید، انقلابی عظیم در روششناسیِ بسیاری از شاخه های علوم انسانی پدید آورد و قلمرو های گونه گونی از جمله هنر و ادبیات را تحت تأثیرخود قرار داد. رهیافت روانکاوانه، به خصوص پس از بازخوانیهای »ژاکلکان«، روانکاو و فیلسوف فرانسوی، از نظریهی فروید، جایگاه و اعتباری ویژه پیدا کرد و در سطحی گسترده در نقد ادبی قبول عام یافت - برسلر،:1389 . - 182با ظهور »کارل گوستاو یونگ« که راه خود را از استادش فروید، با ارائه نظریهی ناخودآگاه جمعی - Collective Unconscious - و کهن الگوها - Archetypes - جدا کرده بود، نگاه روان شناختی به متون، سویه های دیگری پیدا کرد و با بهره گرفتن از دستاوردهای علومی همچون مردمشناسی و اسطوره شناسیراهی به کُل جدا از رهیافت روانکاوانهی فروید پیمود.
یونگ تصاویر ذهنی جهان شمولی را که در ضمیر ناخودآگاه جمعی جای دارند " کهن الگو " نامید و اسطوره را نمود آن می دانست - پاینده: :1384 . - 33 خطی که او میان لایه های فردی و جمعی ناخودآگاهی کشید، به اسطوره و رؤیا در روان شناسی تحلیلی اش معنای دیگری داد. از نظر یونگ اسطوره ها از ناخودآگاه جمعی بشر سرچشمه می گیرند و به جای آن که از رؤیاهای کوچک سر دربیاورند در رؤیاهای عمیق بروز می کنند، و به جای آنکه به مدار بسته نیروهای لیبیدویی فروکاستنی باشند و قوانین فردی سانسور روانی بر زبان آنها حاکم باشد، نمادهایی را خلق می کنند که در گستره فرهنگ های گوناگون ریشه دارند - ارشاد:. - 359 : 1382
پیآیند چنین نگاهی، »نقد کهن الگویی - archetypal criticism - « یا »نقد اسطورهای« شکل گرفت که گاه با »واو« عطف، »تحلیل اسطورهشناختی و کهنالگویی« نیز نامیده میشود.مطابق تعریف فرهنگ اصطلاحات ادبی، سابقه ی این نقد به دو جریان می رسد: نخست رویکرد گروهی از مردم شناسان مطالعات تطبیقی دانشگاه کمبریج و کتاب شاخه ی طلایی - - the golden bough از جیمز جورج فریزر که الگوهای مکرر و یکسانی را در بین آیین ها، افسانه ها و مراسم ملل مختلف شناسایی می کند، دوم در نظریه ی »الگوی ازلی« یا » نمونه ازلی« یونگ. پیرو این نظریه، زیرساخت ناخودآگاه قومی بشر از تصویری جهانی و یکسان تشکیل شده که پیش از تولد و به شکل های مختلف بین اقوام گوناگون وجود داشته است - داد،. - 488 :1378
.2 پیشینه پژوهش
اگرچه امروز ه نقدکهن الگویی، در قیاس با نقد روانکاوانه - به مفهوم لکانی آن - از رواج کمتری برخوردار است اما به جهت پیوندی که منظر یونگی با جان چه منتقد، چه مخاطب ایرانی برقرار می کند، نیز همجوهری و همسرشتی راستین بنیادهای این نظریه با خاطره ی ازلی و سنن فکری دیر پای شرق، باعث شده به سرعت مقبول و مفهوم طبع منتقدان ومخاطبان فارسی زبان واقع گردد و پژوهش های معتنابهی در قالب کتاب، پایان نامه و مقاله دراین باب صورت گیرد، خاصه که این رویکرد، مناسبت چشمگیری با پارادیم های فکری و فرهنگی حاکم برآثار کلاسیک فارسی دارد و همچنان قابلیت کاربست و عملیاتی شدن را در مواجهه با این متون حفظ کرده است.
سیروس شمیسا از پیشگامان نقد یونگی در ایران، در کتاب » داستان یک روح « برخی مفاهیم روانشناسی تحلیلی یونگ را در بوف کور هدایت مورد بررسی قرار داده است - شمیسا، . - 1372 حورا یاوری نیز در کتاب »روانکاوی و ادبیات « با تاکید بر کهن الگوی محوری ماندالا، به بررسی و مقایسه منظومه هفت پیکر نظامی و بوف کور هدایت پرداخته است - یاوری، . - 1386 الهام جم زاد در کتاب » آنیما در شعر شاملو« با تکیه بر این کهن الگو به تحلیلی یونگی از شعر شاملو دست یازیده است - جم زاد،. - 1378 مقالاتی نیز مبتنی بر این رهیافت، به چاپ رسیده که از جمله آنها می توان بدین موارد اشاره نمود: » کرامت از دیدگاه عرفان اسلامی و نظریه روانشناختی یونگ - « پشت دار و عباسپور، 59 :1388 84 - ، » کارکرد کهن الگوها در شعر کلاسیک و معاصر فارسی در پرتو رویکرد ساختاری به شعر شاملو« حرّی، - 9 :1388 33 - ، » تحلیل سندبادنامه از دیدگاه روانشناسی یونگ - « جعفری،103 :1389 118 - ، » بررسی کهن الگوی سایه در اشعار مهدی اخوان ثالث - « مدرسی و ریحانی نیا، 113 :1391 137 - ، » تحلیل تولد دوباره پیر چنگی در مثنوی مولوی بر اساس نظریه یونگ - « درودگریان، 91 :1393 . - 105
.3 ناخودآگاه از منظر فروید و یونگ
فروید برای »روان«، قائل به دو ساحت بود: خودآگاه و ناخودآگاه، و ناخودآگاه را بخشی از روان میشمرد که جایگاه امیال و خاطرات سرکوب شدهی اوایل زندگی و منبعنرژیِا
