بخشی از مقاله
چکیده
شهر از جمله بارزترین و ملموسترین جلوههای فرهنگ بشری است که با ارائه فضاهای عینی و قابل ادراک، زمینهساز حضور شهروندان در عرصه زندگی اجتماعی است. درک و شناخت سازمان فضایی شهر، سنگ زیر بنای وضعیت موجود است و تخمین دگرگونیهای شهر فردا را ممکن میسازد. در شناخت سازمان فضایی و کالبدی شهر، علاوه بر بررسی عناصر کالبدی آن، نحوه ارتباط این عناصر در یک مجموعه منسجم و هدفمند مورد نظر است.
این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و مطالعه کتابخانهای، در پی تحلیل ساختار فضایی و کالبدی شهر ایرانی در دوره اسلامی و پیش از آن است و در راستای دستیابی به این هدف، فضاهای شهری و عناصر دخیل در ساخت فضایی شهر، از حکومت ماد تا عصر پهلوی مورد بررسی قرار گرفته است. در تبیین ساخت کالبدی و فضایی شهر، با طرح بعد اجتماعی و کیفیت تعامل اجتماعی بین دولت و مردم در دوره زمانی ذکر شده و نمود آن در بافت شهر، اصل پیوستگی فضایی در سازمان فضایی شهر مورد تأکید قرار گرفته است.
1 مقدمه
برای شهروند متمدن تشکیل جامعه هدفی است که محیط زندگی او را تحت تأثیر قرار میدهد. اجتماع به مثابه انسان بزرگی که از ترکیب آگاهانه و هدفمند افراد انسانی پدید آمده، نیازمند ظرفی برای حیات خود است که شهر نامیده میشود. از اینرو شهر در جامعه متمدن ظرفی است که باید نسبتی با مظروف خود، که روح اجتماع انسانی است داشته باشد. روح جمعی موجود واحدی است که مکان زندگی و حیات او نیز به تبعیت از وحدت وجودی آن بایستی واحد و به مثابه یک کل تلقی شود.
توجه به سیمای شهری و سازمان فضایی شهر مستلزم آن است که هر مجموعه فارغ از مقیاس و الگوهای فضایی دارای جلوهای متمایز و انحصاری باشد و با استفاده از تواناییهای معماری خود معرفی و شناسانده شود. بررسیهای تاریخی شهرهای گذشته نشان میدهد که این شهرها تحت تأثیر عوامل اقلیمی و فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شکل فضایی خاصی پیدا کردهاند. این شکل فضایی در مواردی آن قدر قوی است که حتی به کمک یک نقشه دو بعدی یا یک عکس هوایی ساده میتوان ترکیب آن را تشخیص داد.
مطالعه در عرصهها و عناصر شهر کهن برای هویتبخشی به شهر کنونی لازم است تا این شهرها بتوانند ظرف خاطره جمعی و فضایی شهروندان محسوب گردند. شهرهای ایران، علیرغم فشردگیهای کالبدی، مبین ساخت فضایی ویژهای هستند و آن پیوستگی مجموعه مرکز شهر و مراکز محلات از طریق گذرهای اصلی است. این خصوصیت فضایی میتواند ما را در تجدید سازمان فضایی، تصحیح و در صورت لزوم تعریف گذرهای اصلی و ایجاد دسترسیهای سواره و فضاهای شهری جدید یاری دهد.
-2 روش تحقیق
این تحقیق از نوع بنیادی بوده و هدف این نوع تحقیقات، گسترش نظریه از طریق کشف اصول و یا قواعد کلی است. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی استخوانبندی شهر ایرانی در دو دوره تاریخی قبل و بعد از اسلام، عناصر اصلی در سازمان فضایی شهر را مورد مداقه قرار دهد. لذا با توجه به ماهیت نظری موضوع پژوهش، با استفاده از روش توصیفی و مطالعه اسنادی و منابع کتابخانهای، به مطالعه موضوع مورد نظر پرداخته است.
-3 فرضیه تحقیق
ساخت فضایی شهر، نمود تبلور درک شهروندان از فضا و محیط زندگی آنهاست. عناصر و فضاهای شهری در راستای نظمبخشی به این ساختار و درک آن به عنوان یک کل واحد و منسجم، مکانیابی می-شوند. شهر ایرانی قبل از اسلام شیوهای متمایز از شهر اسلامی داشته است که این موضوع ناشی از تفاوت ساخت فضایی آنهاست. بر خلاف شهر ایرانی قبل از اسلام که حاصل نظام طبقاتی و سلسله مراتب جایگاه شهروندان در ساختار ذهنی جامعه است، ساخت کالبدی شهر دوران اسلامی، تجلی فرهنگ سنتی و مبتنی بر اصل پیوند فضایی بین عناصر مختلف شهر میباشد.
-4 تعاریف و مفاهیم
-1-4 مفهوم شهر
واژهای که امروز به عنوان شهر شناخته میشود، سیر تحول شهرگرایی و شهرنشینی است که به عنوان شار در قبل از اسلام شناخته میشد و اکنون با گسترش و پیشرفت شارها به شهر تغییر نام داده است. نگاهی به فرهنگ واژگان فارسی نشان میدهد که کلمه شهر از ریشه خشتهر از مصدر خشی کردن آمده که به معنی شاهی کردن و فرمان راندن، توانستن و یارستن است. از سوی دیگر کلمه شهر با خوره مترادف و هممعنی است.
واژه خوره به معنای نور مطلق یا نوری از جانب خداوند است بر خلق که بوسیله آن نور، بعضی خلایق بر بعضی دیگر ریاست کنند و بوسیله آن قادر شوند بر صنعتها و حرفهها و از این نور آنچه خاص باشد به پادشاهان بزرگ و معادل فائز گردد - براتی،. - 36:1382 همین کلمه خوره همسان با کلمات شهرستان و شارستان برای نامیدن تقسیمات جغرافیایی-حکومتی نیز به کار میرفته است. شهر یکی از قالبهای فیزیکی روابط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه است و تغییراتی که در روند شهرنشینی رخ میدهد تابعی است از تغییراتی که در زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه صورت میپذیرد.
شهر در فرهنگ آرمانگرا و کمالگرای ایران باستان، همواره یک امر و پدیده قدسی و آسمانی تلقی میشده است و در اعتقادات اسطورهای ایرانیان یک بهشت جاودانی است که احتمالا کسی قدرت برپا کردن آن را نداشته است. شاید این امر که میتوان شهر، این امر آسمانی را در روی زمین ساخت بعدها بوجود آمده باشد و به جرئت میتوان گفت تنها پادشاه، که متصل به بارقه الهی و صاحب فر یا فره کیانی است اجازه دارد و میتواند چنین امری را محقق کند.
