بخشی از مقاله
چکیده
یکی از معضلات جدی ک بسیاری از شهرهای ایران با آن رو به رو هستند فرسودگی بافت های شهری است.بافت فرسوده ، به مفهوم فرسودگی کالبدی و اجتماعی ،محصول تاثر و تاثیر متقابل فرآیند های اجتماعی و فضای جغرافیایی است.به همین منظور موضوع بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری همواره یکی از مسائل و چالش های شهرهای امروزی است.شهر خمین با وجود بناهای قدیمی که یکی از آنها - قلعه سالار محتشم - به عنوان مرکز محله و همچنین به عنوان منطقه مورد مطالعه این پژوهش انتخاب شده است از قاعده فوق مستثنی نبوده و در زمره بافت فرسوده محسوب می گردد.
هدف اصلی و کلی این پژوهش ،شناخت ویژگی های اقتصادی و اجتماعی ساکنان بافت فرسوده - شهر خمین - و همچنین شناخت وضعیت کالبد بافت است.در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تبیینی به مفاهیم و تعاریف مربوط به بافت فرسوده و علل پیدایش آن پرداخته است. گردآوری داده ها در این پژوهش با توجه به موضوع،اهداف و فرضیات پژوهش،به صورت کتابخانه ای ،میدانی - مشاهده، مصاحبه ،پرسش نامه - و استفاده از نرم افزار هایی مختلف مانند Auto Cad، SPSS، GIS است.با توجه به تجزیه و تحلیل های نهایی در این پژوهش ، به راهبرد های رهگشا برای اصلاح و بهبود و احیای مرمت بافت فرسوده شهری در خمین منجر شده که در متن مقاله به تفصیل آمده است.
کلمات کلیدی: ساماندهی، بهسازی، نوسازی بافت فرسوده، خمین
.1 مقدمه
یکی از معضلات جدی ک دربسیاری از شهرهای ایران با آن روبه رو هستند فرسودگی بافت های شهری است.این را میتوان یک مسئله جهانی برای اکثر شهرهای دنیا دانست. زیرا چرخه تغییرات شرایط کالبدی ، اجتماعی و زیست محیطی شهرها در طول زمان بافت های شهری را به طور معمول در معرض فرسودگی قرار می دهد. - کمانرودی - 1386:30 به طور کلی کاهش کارایی هر پدیده ای ،فرسودگی آنرا در پی دارد. هنگامی که حیات شهری در محدوده ایی از شهر به هر علتی رو به رکود می رود، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار میگیرد. پدیده فرسودگی در بافت های شهری بر کالبد بافت و همچنین بر فعالیت های اجتماعی و اقتصادی آن اثر گذار است. - شکوهی - 1388:172 فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث بی سازمانی ،عدم تعادل،عدم تناسب و بی قوارگی آن می شود.
فرسودگی عاملی است که به زدودن خاطرات جمعی ،افول حیات شهری و شکل گرفتن حیات شهری روزه مره منجر می شود. - حبیبی و مقصودی - 1381:15 عناصر و فضاهای بافت شهری عمری محدودی دارند و با گذشت زمان دچار تغییر و فرسودگی می شوند. به عبارتی دیگر هیچ فضایی و بنایی بدون نوسازی و مرمت نمی تواند دوام و بقای طولانی داشته باشد. - ساشورپور - 1388:142 از این رو نوسازی بافت های شهری فرآیندی است که در برابر تغییرات عملکرد ها و نیاز های اجتماع ،توسط ساکنان آن انجام می پذیرد، در واقع این فرآیند به صورت خودبه خود و تدریجی در سطح شهر صورت می پذیرد. اما هنگامی که کارایی یک محله شهری کاهش یافته و یا دچار فرسودگی می شود ،ساکنان دیگر تمایلی ب نوسازی محل خود نخواهند داشت و به تدریج آن محدوده شهری از چرخه توسعه خارج خواهد شد.
بهسازی و نوسازی شهری مجموعه فعالیت ها و اقدام هایی است که ابعاد مختلف کالبدی ،اجتماعی و اقتصادی و سیاسی ،اداری و فرهنگی را در بر دارد.به عبارت دیگر بهسازی و نوسازی شهر فقط شامل ساخت و سازهای فیزیکی یا کالبدی یا عناصر کالبدی شهر نمیشود و فقط بافت های تاریخی و قدیمی را در بر نمیگیرد. بلکه بهسازی و نوسازی شهری ابعاد اجتماعی ،اقتصادی ،سیاسی ،اداری و کلا فرهنگی را در بخش ها و نواحی مختلف شهر مورد توجه قرار می دهد. - شماعی و همکار ، - 1382:347 شهر خمین هم ب دلیل ضعف های ساختاری و کارکردی این محله ها و عدم امکان تامین نیازهای حداقلی خود در این محله ها و به دلیل ایجاد مسائل خاص اجتماعی و فرهنگی،زمینه ی تشدید تخریب و فرسودگی این بافت ها را سبب شده است.در این پژوهش تلاش شده راه حل های بهینه در زمینه ی بهبود وضعیت آن ارائه شود.
پیشینه پژوهش
گام های نخستین در خصوص احیای بافت قدیم شهرهارا باید ر اروپای غربی،به ویژه در کشر های فرانسه و انگلیس،به دلیل آغاز انقلاب صنعتی در آنها - دوره - 1760B1830 و گسترش شهر نشینی پس از آن جست و جو کرد که به سابقه ی زیاد شهرها در این گونه شهرها،نسبت به کشور های دیگر منجر شد.در واقع جنبش احیای مراکز شهری بیش از 150 سال در این کشور ها سابقه دارد.این جنبش با فعالیت بارون.جی.هوسمان شهردار وقت پاریس ،برای نوسازی مراکر این شهر در دهه ی 1850 آغاز شد و با طرح لوکوربوزیه - 1965B1887 - با عنوان شهر درخشان در دهه 1920، که خواهان فدا کردن بخش قدیمی پاریس با روش جایگزینی بناهای عظیم بو اجرا و وارد مرحله جدیدی شد - رهنما، . - 1388 :181-180 این در حالی است که در ایران ،دگرگونی های شهرها از دوران پهلوی اول آغاز شد. - ابلقی،1380: 114 - نخستین نگرش ها به بافت قدیمی در ایران ، در سال 1350 در اولین گرد همایی مرمت بناها و شهر های تاریخی شکل گرفت ، که در آن مسئله ی حفاظت و مرمت شهرها و بناها به عنوان عامل موثر در توسعه ی کشور مطرح شد - فرخ زنوزی، - 7:1380 در خصوص بافت فرسوده ی شهرها در ایران و جهان ، پژوهش های مهمی انجام شده است که از جمله ی آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
در سال 1987 مایکل مید لتون در اثری با عنوان " نوسازی شهری در آمریکا ،تجربه ی بالتیمور،انگیزه ی اقتصادی نوسازی شهری" ، توجه به بخش خصوصی برای نوسازی با هدف مشارکت مردمی در طراحی و اجرای پروژه ها ،توسعه و رونق گردشگری و جذب جهانگرد از سراسر دنیا،حفظ مجموعه های تاریخی بافت های قدیمی، اهمیت درک پیوستگی و تداوم زمانی برنامه ها در امر نوسازی و بهسازی بافت های شهری بوده است.در سال 1379 مسعود نریمانی در کتاب خود با عنوان "بهسازی بافت های قدیمی "راهکارهای هماهنگ و منظم برای ساماندهی بافت قدیم شهرها ارائه کرده و در آن تجارب بعضی از کشورها در احیای بافت قدیم شهرها را بیان کرده است - نریمانی ،. - 1379:8وفایی،ابوذر :به ین نتیجه رسیده است که علاوه بر اینکه شهر کاشان به عنوان شهر تاریخی شناخته شده است ،آنچه سبب تغییر فرم بافت قدیم شهر کاشان شده است و موجب فرسوده شدن بافت شده ، تغییر ساختار کلی شهر از تک هسته ای ب چند هسته ای بوده است. - وفایی ، - 1386:213
اهداف پژوهش :
در این پژوهش هدف اصلی و کلی ،شناخت ویژگی های اقتصادی و اجتماعی ساکنان بافت فرسوده و قدیمی - شهر خمین - و همچنین شناخت وضعیت کالبدی بافت است.
اهداف فرعی در چارچوب هدف کلی در این پژوهش عبارت است از:شناسایی ساختار فضایی BکالبدیBمسائل و مشکلات موجود بافت فرسوده شهر خمین شناخت عوامل موثر در تخریب بافت فرسوده شهر خمینارائه راهکارهای درستBصحیح و علمی برای ساماندهی - بهسازی و نوسازی - بافت فرسوده شهر خمینهمچنین در این پژوهش سعی شده با بررسی اثرات مثبت و منفی طرح های انجام شده ،طرح ها و برنامه های آتی که برای بهسازی و نوسازی و احیای بافت فرسوده این شهر صورت میگیرد که بتوان از فرسودگی و تخریب بافت جلوگیری شود.
سولات و فرضیات پژوهش :
_ مهمترین نقش ساکتین در احیا و مرمت بافت فرسوده چیست؟ Bچه عواملی باعث تخریب و فرسودگی بافت شهر خمین شده است؟
جهت پاسخگویی به سوالات بالا فرضیات زیر تدوین یافته است :
B به نظر میرسد که مهمترین نقش ساکنین مشارکت حداکثری و واقعی آنان در احیا و مرمت بافت فرسوده است.
B به نطر میرسد که کمبود خدمات و امکانات شهری در بافت قدیم و همچنین وضعیت اقتصادی و اجتماعی ساکنان سبب فرسوده شدن بافت شده است.
روش تحقیق :
امروزه با توجه به بافت های قدیم شهرهای آسیایی از نظر محققین از اهمیت خاصی برخوردار است.این امر به دو دلیل عمده است : الف : این کشور ها از سابقه تمدن شهری زیادی برخوردارند. ب : غالبا دیرتر از کشورهای توسعه یافته اروپایی متوجه خطر و بحران تخریب میراث فرهنگی شهرها شده اند. - امیر افضلی: - 1385 : 49B48این پژوهش با توجه به موضوع،اهداف و فرضیات پژوهش ،با استفاده از روش توصیفیBتبیینی و همچنین در قسمت جمع آوری اطلاعات وضع موجود از دو روش مطالعات میدانی و مطالعات اسنادی به کار رفته است.در دروش میدانی با استفاده از تکنیک های تهیه ی پرسشنامه - ابتدا در این محله به طور متوسط به ازای هر 20 واحد مسکونی یک واحد به عنوان نمونه انتخاب گردیده است و با انتخاب هر واحد نمونه ،اطلاعات مورد نیاز از خانوارها جمع آوری شده و به این طریق پرسشنامه ها تکمیل گردیده است و مشاهده و به جمع آوری اطلاعات پرداخته و برای تجزیه و تحلیل داده ها و بررسی متغییر ها ، تهیه ی جداول ،محاسبات از نرم افزار های آماری SPSS EXEL، استفاده شده است.همچنین در این پژوهش برای تهیه نقشه از نرم افزار Auto Cadو از نرم افزار های سیستم های اطلاعات جغرافیایی GIS مانند Arc view، Arc GIS استفاده شده است.
بحث ها و یافته ها : محدوده ی مورد مطالعه :
شهر خمین درارای قدمتی قبل از ظهور اسلام می باشد که حضور مسجد جامع نشان از رونق 1400 ساله آن دارد. بافت قدیمی این شهر در مرکز و شامل بازار اصلی و بیت امام و قلعه سالار محتشم و میدان انقلاب می باشد. محله ی مورد مطالعه در آن بناهای قدیمی از جمله قلعه سالار محتشم و بیت امام واقع شده است.این محله در قسمت شمال غربی شهرستان قرار دارد. از چهار طرف این محله خیابان های آیت االله طالقانی Bبسیج مستضعفین Bتختی و بلوار منتظری می گذرد.ساخت و ساز های این محله مربوط به سال 1360B1350 می باشد.وسعت این محله 293 هکتار بود که از نظر تراکم جز نواحی با تراکم متوسط است. طبق نقشه ها و وضعیت موجود بیش از نیمی از بناهای این محله در حدود 65,9 درصد کاربرد مسکونی دارند. همچنین در این محله دو بنای تاریخی واقع شده است که یک امارت اربابی و یک قلعه مسکونی است.
