بخشی از مقاله
چکیده
لزوم توجه به بافتهای قدیمی شهری، در نتیجهی رشد روزافزون جمعیت شهرنشین و مطرح شدن مسأله کمبود زمین، برجسته میشود. با طراحی شهرها و محلات مسکونی جدید که در آنها حستعلق به مکان و هویت محلی وجود ندارد و از دست رفتن هویت عمیق بافتهای قدیمی و رو به فرسودگی نهادن آنها با وجود جای دادن جمعیتی زیاد، بهترین راهحل، رسیدگی و سروسامان دادن به این بافتها است. توجه به ساماندهی بافتهای قدیمی با اتخاذ رویکردی که ضمن مرمت و رفع فرسودگی کالبدی و عملکردی بافتهای مذکور، با ملحوظ داشتن ابعاد اجتماعی، باعث تداوم و پایدار شدن این بافتها شود و هویت قدیمی و ارزشمندشان را به آنها بازگرداند، امری ضروری است.
لذا در این مقاله از راه حلهای مرتبط با بعد اجتماعی توسعه پایدار جهت رفع نابسامانیهای محلات قدیمی استفاده شدهاست و بعد از ارائه مفاهیم و معانی مرتبط با موضوع و مرور دیدگاه اندیشمندان درباره بعد اجتماعی توسعه پایدار، مؤلفههای کیفیت زندگی، مشارکت و سرمایه اجتماعی به عنوان چارچوبی برای ارزیابی پایداری اجتماعی ارائه شدهاست. نتایج ناشی از بررسیها نشان داد که معیارهایی مانند حستعلق به محله، امنیت و هویت محلی باعث بافت اجتماعی قوی محله شدهاست و برعکس به دلیل عدم وجود امکانات تفریحی، فضای سبز، امکانات ورزشی ، کیفیت زندگی در این محله در سطح پایینی قرار دارد، همچنین مشارکت منحصر به روابط دوستانه بین ساکنین و یاری رساندن آنان در حل مشکلات اهالی و همچنین در برگزاری مراسمات مذهبی میشود.
در انتها پیشنهاداتی در راستای دستیابی به سطح مطلوب مولفههای مورد ارزیابی ارائه شد، از جمله ایجاد حیاطهای شهری به عنوان مکانهای نیمهعمومی جهت افزایش تعاملات اجتماعی، ایجاد فضاهای سبز در مکانهای بلااستفاده و متروکه و مخروبه در بافت، درنظرگرفتن مکانهایی برای گردهمآیی و تشکلهای محلی، و دیگر اقداماتی از این قبیل که به تقویت عوامل مولد پایداری اجتماعی موجود در محله میانجامد.
واژههای کلیدی: بافت قدیمی، هویت محلی، ساماندهی، پایداری اجتماعی، تعاملات اجتماعی
مقدمه
در طرحهای ساماندهی و بهسازی بافتهای فرسوده و قدیمی، محله به عنوان کوچکترین واحد شهری که محل زندگی جمعی است، و محلات قدیمی به عنوان قلب تپنده شهر و هستههای اصلی شکل دهنده هویت و ساختارشهر، مرکز توجه هستند و توجه و تلاش برای حفظ و ساماندهی آنها میتواند راهگشای بازگرداندن هویت و اصالت به کل مجموعه شهری و به دنبال آن حل معضلات و نابهنجاریهای اجتماعی موجود در شهر شود.
برای بازگرداندن هویت قدیمی این بافتها ودر نتیجه هویت شهر و همچنین حل معضل کمبود زمین و اسکان جمعیت، نیاز به ارائه راه حلهایی است که درآن علاوه برتأمین رفاه ساکنان بافت موجود، نسل آینده را نیز درنظربگیرد و به تمام ابعاد اجتماعی ،اقتصادی و کالبدی زندگی شهری توجه داشته باشد. بعد اجتماعی توسعه پایدار با محوریت قرار دادن انسان عصر حاضر و نسل آینده در برنامهها و طرحهای توسعه و ساماندهی، راهبردها و راهکارهایی جهت حل معضلات اجتماعی بافتهای موجود که منجر به ناپایداری آنها گردیده اند، ارائه میدهد.
در این مقاله محله چهارمردان قم که یکی از محلات قدیمی و معروف مرکز شهر است به عنوان نمونه موردی انتخاب شدهاست، ساماندهی با برنامه و هدفمند این محله، به دلیل نزدیک بودن آن به حرم مطهرحضرت معصومه - س - و دارابودن مکانهای تاریخی با ارزش جهت جذب توریست تأثیر زیادی در بهبود شرایط پایداری اجتماعی و اقتصادی شهر قم خواهد داشت.
طرح مسأله
بافت قدیم هرشهر، اطراف هسته اولیه آن شکل گرفته و با برخورداری از ارزشهای تاریخی و فرهنگی که در طول زمان شکل گرفته، نماد هویت و فرهنگ آن شهر میباشد ولیکن با پیشرفت شهرنشینی و عدم رسیدگی مدیریت شهری به آن ها، نتوانستهاند خود را با نیازهای عصر حاضر وفق دهند و دچار فرسودگی کالبدی و عملکردی شده و در نهایت مأمن گروهی از افراد جامعه شدهاند که هیچ حستعلقی به محل زندگیشان ندارند و صرفا به دلایل اقتصادی و ارزش کم زمین، به این بافت رو آوردهاند. عدم علاقه ایشان به محل زندگیشان و از طرفی نادیده گرفتن این مشکل از سوی مدیریت شهری، باعث شده این بافتها ظرف وقوع اغلب نابهنجاریها و مشکلات اجتماعی موجود در شهرها باشند.
از طرفی افزایش شهرنشینی و لزوم اسکان جمعیت جدید درشهر و از طرف دیگر ساخت وسازهای بیبرنامه، به ایجاد محلات جدید بیثباتی انجامیده که فاقد ارزشهای اجتماعی و فرهنگی و دلبستگی ساکنان است.در پی ایجاد این معضلات، لزوم توجه ویژه و همه جانبه به بافتهای قدیمی، به خصوص بافتهای دارای ارزش تاریخی که در قدیم مکانهایی سالم و با هویت برای زندگی بوده اند، ارزش روز افزونی پیدا کردهاست. بافتهای شهری که دارای ارزشهای تاریخی هستند، علاوه بر حفظ هویت شهر و بخشیدن روح نشاط و همدلی به مردم ساکن آن منطقه، تأثیر زیادی در رشد و بالندگی و پیشرفت اقتصادی شهر دارند که در صورت بیتوجهی به آنها علاوه بر ازدست دادن میراث فرهنگی و تاریخی با ارزش و هویت آنها، یک منبع مهم اقتصادی شهر نیز از بین میرود.
این مقاله با محوریت قراردادن انسان و کوچکترین ظرف روابط اجتماعی او یعنی محله، سعی در ارائه راهکارهایی جهت ارتقای پایداری اجتماعی در محلات قدیمی و با ارزش تاریخی دارد. زیرا محلات به عنوان خردترین اجتماعات، نقش اساسی در پایداری و پویایی کل شهر دارند.
اهداف پژوهش
اهداف کلان: استفاده از ویژگیهای مهم روابط اجتماعی در برنامه ریزی و احیای بافتهای هویتمند شهری اهداف خرد :-1 حفظ عوامل ایجاد کننده پایداری اجتماعی و تقویت آنها با تمهیدات کالبدی و غیرکالبدی.-2 استفاده از پتانسیلهای تاریخی فرهنگی محله در جهت ارتقاء پایداری اجتماعی است.
پیشینه پژوهش
در راستای ساماندهی محلات قدیمی و بافت فرسوده تحقیقات و پژوهشهای متعددی انجام شدهاست که برخی از آنها با مورد توجه قرار دادن موضوعاتی مانند مشارکت، عدالت و دیگر ابعاد اجتماعی، راهبردهایی جهت ارتقای پایداری اجتماعی ارائه دادهاند، در این بخش از پژوهش چند تحقیق که با موضوع این پژوهش مرتبط است آورده میشود.فیروزی و همکاران در پژوهشی با عنوان ساماندهی بافتهای فرسوده در راستای توسعه پایدار و درونزای شهری درکوی یوسفی اهواز، به بررسی تأثیر مؤلفههای مشارکت مردم، رضایتمندی سکونتی و بهرهمندی از تسهیلات دولتی بر ساماندهی بافتهای فرسوده پرداختهاند و به این نتیجه رسیدهاند که مشارکت مردم و رضایتمندی سکونتی، با ساماندهی رابطه دارد.
سجادی و محمدی، در پژوهشی ضمن بررسی اقتصادی-اجتماعی و کالبدی فضایی در بافت مرکزی شهر سردشت، به این نتیجه رسیدهاند که مهمترین عامل پایداری اجتماعی یعنی حستعلق به مکان در این بافت وجود دارد که میتواند به عنوان پارامتر ایجاد سازمانهای مردمنهاد در راستای بهسازی و نوسازی محله به کار گرفتهشود و نگرشهای کالبد محور مانع از توجه مدیریت شهری به چنین عامل مهمی میشود.
روستا ، در پژوهشی به بررسی میزان تأثیر شاخصهای مکانی بر ارتقاء پایداری اجتماعی از جمله وجود مسجد محله، حریم، محله محوری، حفظ ویژگیهای بومی و حستعلق به مکان در بافتهای فرسوده پرداخته و درنهایت به این نتیجه رسیده که شاخص های امنیت، تنوع فعالیتی و تسهیلات و زیرساختها از دیدگاه مردم و کارشناسان در پایداری اجتماعی مؤثر هستند. محمدی و همکاران در پژوهشی در مرکز شهر مشهد به اولویتبندی عوامل مؤثر در بهبود پایداری اجتماعی در طرحهای بهسازی و نوسازی شهری پرداختهاند و عواملی از قبیل دسترسی به خدمات شهری و فضای سبز، رضایت از وضعیت رفاهی و اقتصادی، وضعیت زیست محیطی و آلودگی، امنیت و مشارکت ساکنین و حستعلق به شهر را از عوامل مؤثر افزایش پایداری اجتماعی در پروژههای محلی بهسازی و نوسازی شهری دانستهاند.
گردانی و دیگران در پژوهش خود با عنوان مشارکت در بهسازی و نوسازی محله درب شازده شیراز با تأکید بر رویکرد گردشگری، به این نتیجه رسیدهاند که شهروندان تنها در صورتی حاضر به مشارکت با شهرداری هستند که در ارائه راهکارها با شهرداری همکاری کنند و عدم وجود سیاستهای مشخص در برخورد با بافتهای فرسوده شهری و عدم مشارکت ساکنان در طرحهای ساماندهی را علت عدم موفقیت این طرحها دانستهاند.
مبانی نظری
دراین مقاله ابتدا تعریف انواع بافت درون شهری و چگونگی شناسایی این بافتها و نحوه مداخله درانواع مختلف بافتهای قدیمی درون شهری بررسی میشود و سپس مکتب توسعه پایدار و ابعاد مختلف آن بیان شده و درانتها به تفصیل به بعد اجتماعی توسعه پایدار و شاخصها و اصول دستیابی به پایداری اجتماعی درشهرها پرداخته میشود و در نهایت با توجه به جایگاه محله به عنوان خردترین واحد اجتماعی، معیارهایی جهت بررسی سطح پایداری اجتماعی محلات قدیمی انتخاب میشودکه چارچوب تحلیل وشناخت نمونه موردی را تشکیل میدهد.
