بخشی از مقاله
چکیده
مسیل ها و رودخانه های شهری، به عنوان فضاهای پنهان شهری، فرصت هایی هستند که بی توجه رها شده اند و به رغم پتانسیل های فراوانی که دارند استفاده کامل و درخوری از آن ها نمی شود به طوری که در اکثر شهرها آن ها را تهدیدی بر شهر تلقی کرده و به همین دلیل به طرق مختلف سعی در مهار آن ها می کنند. کال چهل بازه و حریم آن در مشهد چنین ویژگی را به عنوان یک فضای باز رها شده شهری دارا می باشد که با توجه به موقعیت مناسب شهری و ابعاد و مقیاس خود می تواند نقش تعیین کننده ای در شهر مشهد ایفا کند. مقاله حاضر درتلاش است با شناسایی معیارهای تأثیرگذار بر شکل گیری مسیل های شهری وعملکردآن ها از این پتانسیل شهری به نحوی استفاده کند که علاوه بر رعایت حداقل سرانه های استاندارد شهری ورفع کمبودها به ارتقاء کیفیت محیط شهری از دیدگاه برنامه ریزی شهری بپردازد. این پژوهش از حیث نظری و روش شناسی از طریق گردآوری اطلاعات به کمک دو تکنیک مطالعات اسنادی-کتابخانه ای و برداشت میدانی از طریق ابزار مشاهده به شناخت و تجزیه تحلیل پرداخته و همچنین به ارائه جدول swot به منظور شناخت نقاط قوت، ضعف و نیز فرصت ها و عوامل تهدیدکننده کال چهل بازه پرداخته است . نتایج این پژوهش ارائه راهبردها و سیاست هایی است، که تحت برنامه ریزی صحیح ، بتوان به وضعیت آشفته مسیل ها و رود خانه های شهری، سر و سامان داد و این فضاها را به طبیعتی سبز تبدیل نمود.
واژگان کلیدی: رویکرد برنامه ریزی، ساماندهی مسیل های شهری، کال چهل بازه مشهد.
- 1 مقدمه
فضاهای طبیعی بکر حاشیه و درون شهرها، پتانسیل های طبیعی هستند که تداوم و بقای اکولوژیکی شهرها به این منابع غنی وابسته است . اغلب این محوطه های طبیعی در نتیجه عدم وجود طراحی مناسب و مدیریتی صحیح ، در معرض تخریب بوده و به تدریج از منابع طبیعی موجود در آن ها کاسته می شود - دیوسالار، . - 1390 در حال حاضر بستر بسیاری از مسیل ها ی شهری و حریم آن به جای آن که به عنوان یک فضای شهری دلپذیر مورد استفاده قرار گیرند، به عنوان یک فضای زائد، غیرقابل استفاده، ناامن، متروکه و بازمانده شهری به حساب می آیند.از طرفی دیگر مسیل ها و رودخانه های درون شهری به عنوان یکی از عناصر ساختاری شهر و کریدورهای طبیعی شهری در فراهم کردن منابع زیست محیطی شهر نقش مؤثری دارند.
امروزه فضای سبز از ارکان اصلی بافت کالبدی شهرها است و نه فقط وسیله ای برای آرامش دادن. با توجه به این که فضای سبز شهری بخشی از نیازهای زیستی جامعه را برآورده ساخته و سطح زندگی شهروندان را ارتقاء می بخشند، بایستی تمهیدات مناسبی در راستای افزایش سرانه فضای سبز شهری اندیشیده شود - دانش شهر، . - 1389با توجه به وسعت کم نظیر مسیل ها و بستر رودخانه ها در سطح شهر ها ازجمله مشهد می توان از آن ها به عنوان اراضی ذخیره در جهت توسعه فضای سبز و جبران کننده نیازهای شهری از جمله به عنوان مکان های تفریحی بهره برداری نمود، به شرطی که تمهیدات ایمنی مناسب در طراحی و مناسب سازی آن ها به کار رفته باشد.کال چهل بازه و حریم آن در بافت شهری مشهد به عنوان یک فضای باز رها شده شهری محسوب می شود که با توجه به موقعیت مناسب شهری و ابعاد و مقیاس خود می تواند نقش تعیین کننده ای را در شهر مشهد ایفا کند.
اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می شود که توسعه آینده شهر مشهد به این سمت اتفاق افتاد و یک چالش بزرگ در بافت شهر به وجود آمد.کال چهل بازه علاوه بر اینکه می تواند به عنوان بخشی از شالوده شهری مشهد نقش جذاب و فعال شهری را در حوزه غربی شهر مشهد، ایفا کند و مانند یک شناسه شهری در مقایسه مشهد عمل نماید با ساماندهی خدمات و کاربری های متنوع شهری در آن، می توان آن را به یک کریدور شهری مجهز شده تبدیل نمود. - کدخدایان، . - 1385این کریدور شهری که از منتهی الیه شمالی ییلاقات غربی مشهد و پارک وکیل آباد آغاز و تا پارک پردیس ادامه می یابد می تواند باعث اتصال پارک پردیس در مرکز شهر - آینده - مشهد به فضای سبزییلاقات غرب شهر شود تا به نوعی فضای سبز اطراف شهر را داخل بافت متراکم شهری امتداد داده و در عین حال به لطافت کالبد شهر مشهد و مفصل بندی مناسب بافت شهری کمک شایانی کرده باشد.
-2 اهمیت وضرورت تحقیق
شهر مشهد با توجه به این که به لحاظ جمعیت دومین شهر بزرگ ایران محسوب می شود و به خاطر نقش زیارتی خود دارای قابلیت ها و مسائل و مشکلات متعددی می باشد و در صورتی که یک چنین شهرهایی در این ابعاد و مقیاس چنانچه با طرح های منسجم شکل نگرفته باشند ، در هنگام توسعه و گسترش، با کمبودها و کاستی هایی روبه رو می شوند. شهر مشهد نیز از جمله شهرهایی است که می توان ادعا کرد در بسیاری از زمینه ها کاستی دارد، فقر کیفی کالبد و فضاهای شهری و استخوان بندی انسجام نیافته آن از جمله مهم ترین این موارد است.در میان مسیل های سطح شهر مشهد، مسیل کال چهل بازه به عنوان یکی از اصلی ترین انشعابات در منطقه شمال غرب مشهد، جهت هدایت آب های سطحی قلمداد می گردد.
این مسیل به دلیل قرارگیری در داخل بافت مسکونی و به جهت ابعاد و اندازه بزرگی که میزان درگیری با محیط پیرامون را نیز افزایش داده است و به لحاظ موقعیت قرارگیری نسبت به استخوان بندی اصلی شهر مشهد و با توجه به جهت توسعه اصلی شهر - به سمت شمال غرب - و شکل گیری منطقه توسعه پیوسته طرح جامع در آینده، می تواند تاثیر حائز اهمیتی را در شهر و منطقه اطراف خود به جا بگذارد و این تاثیر چنانچه به صورت یک معضل خودنمایی کند، تاثیر بس ناخشنود و قابل تعمق و بررسی می باشد و ضرورت رسیدگی به آن را خاطر نشان می سازد - کدخدایان، . - 1385ضرورت انجام این مقاله آن است که نشان دهد می توان با رویکرد برنامه ریزی شهری استعدادهای بالقوه کال چهل بازه را با در نظر گرفتن اصل توسعه پایدار، رعایت حداقل استانداردهای برنامه ریزی شهری و در آخر توجه به محیط شهری و ارتباط طبیعت و انسان در شهر به یک محور بالفعل و متحرک شهری تبدیل کرد.
-2-2 اهداف تحقیق
ارائه راه حل های اجرایی و عملیاتی جهت تبدیل مسیل ها و رودخانه های شهری به کریدورهای سبز و تفریحی به عنوان هدف کاربردی پژوهش، مطرح است. همچنین این پژوهش اهداف زیر را در طول مجموعه در نظر دارد:
-رفع کمبود سرانه های شهری و افزایش سرانه فضای سبز شهری - با توجه به بافت متراکم شهر و کمبود موجود -
-پاسخگویی به برخی کمبودهای خدماتی مقیاس منطقه/ شهر
-بهره مندی از امکانات بالقوه زمین های با ارزش رها شده در داخل بافت شهری و زمینه های ایجاد یک فضای شهری مطلوب که امکان
حضور افراد، مراودات اجتماعی، اجرای مراسم، حظ بصری، پرسه زدن و ... را که هر شهر پویایی نیازمند آن است.
- ایجاد فضای باز، مطلوب، دلپسند، و زیبای شهری: به طور کلی منظر و سیمای شهری از دو قسمت عمده بسته و باز تشکیل می شود. - فضای بسته شامل متحدثات و کالبد ساختمان ها و فضای باز شامل راه ها، باغ ها، پارک ها، ... - در قالب احداث فضای باز شهری ایجاد منظر و دید مطلوب از جایگاه ویژه ای برخوردار است و دلپسند بودن و لطافت منظر به وجود آمده می تواند در جلب شهروندان برای استفاده از این گونه فضاها و در نتیجه زنده بودن چنین فضاهایی بسیار موثر واقع شود.
-3-2 سوالات تحقیق
این پژوهش ، در پی پاسخگویی به این سوال است که چگونه می توان مسیل ها و رودخانه های شهری را، که در شرایط فعلی تهدیدی برای شهر، مناظر و سیمای شهری هستند، به عنوان آخرین مظهر طبیعت در شهرها از حالت انفعال و رکود خارج کرد و مورد استفاده بهینه قرار داد و آن ها را پتانسیلی در خدمت شهر و فضاهای شهری محسوب نمود ؟
-4-2 روش تحقیق
این پژوهش از حیث نظری و روش شناسی از طریق گردآوری اطلاعات به کمک دو تکنیک مطالعات اسنادی-کتابخانه ای و برداشت میدانی از طریق ابزار مشاهده به شناخت و تجزیه تحلیل پرداخته و در نهایت با استفاده از جدول swot راهبرد و راهکارهای پیشنهادی ارائه گردیده است.
-3 مبانی نظری
-1-3 مسیل
مسیل ها یکی از الزامات شهر ها در مسیر توسعه می باشند که برای جمع آوری آب های روان ناشی از بارندگی در سطح شهر ها, به صورت شبکه ای در کل شهر پراکنده اند. این فضا ها را که می توان گونه ای از فضا های پنهان شهری به شمار آورد، با توجه به موقعیتشان در شهر ها، یکی از آن فرصت های طلایی هستند که معمولا بدون استفاده رها می شوند - مهذب طلاب، . - 1385
مسیل آبروی طبیعی یا مصنوعی است که برای عبور جریان سیل در نظر گرفته می شود و کاهش سیلاب را به دو طریق انجام می دهد: اول با ایجاد ظرفیتی اضافه به منظور ذخیره بخشی از سیلاب و دوم با باز کردن مجرای جدیدی به منظور عبور دادن بخشی از سیلاب - گش،. - 1377
-2-3 نقش مسیل ها در روند رشد و شکل ساختاری شهرها
در شهر از جمله عوامل طبیعی که استخوان بندی شهر را تحت تاثیر خود قرار می دهند :
رودخانه های دائمی و دوم رودهای فصلی هستند که منظور از رودهای فصلی مسیل یا کال های شهری هستند که فقط در مواقعی از سال آب دارند . مسیل ها به دلیل این که عموما در ابتدا، خارج از محدوده شهر قرار دارند ، با توسعه تدریجی شهر به عنوان بخشی از بدنه شهر نقش قابل ملاحظه ای پیدا می کنند و چنانچه در طرح جامع در جهت توسعه شهر قرار نگرفته باشند مانع از گسترش بی رویه و نا آگاهانه بافت مسکونی مجاور - حاشیه نشینی ها و ... - می شوند و در غیر این صورت باعث تاخیری کوتاه یا بلند در روند توسعه شهری شده و سپس ازجانب دیگر آن شهر شروع به گسترش می کند.
عوامل طبیعی از جمله مسیل ها ، همواره به صورت های گوناگون مانعی جهت پیوند صحیح شبکه ها و بافت منطقه ای و شهری بوده اند و باعث می شوند برخی از نقاط خاص و یا دسترسی های اصلی که در طرح جامع و یا ... - بدلیل عدم پیش بینی صحیح - مورد تاکید قرار گرفته اند در طی دوره توسعه تغییر ماهیت داده و جای خود را به شریان یا هسته دیگری از محیط پیرامون خود بدهد تا باعث نوعی توازن و تعادل در کالبد فضایی منطقه اطراف خود گردد . که البته بسته به ابعاد مسیل ها این تاثیرپذیری گسترده تر و یا محدودتر می گردد. - صنعتی ، هاشمیان ، - 1381
-3-3 تأثیر ابعاد مسیل ها درجهت توسعه افقی شهرها
مسیل هایی که دارای اندازه و ابعاد کمتری هستند در هنگام توسعه شهر تاثیر به سزایی در تفکیک محلات ، قرارگیری مراکز محلات و سیمای بدنه همجوار کال - عموما مسکونی - و در مواردی تقسیم نواحی خواهند گذاشت. مانند: کال قره خان و آب و برق در مشهد ، مسیل دربند تهران مسیل هایی که ابعاد بزرگتری را دارا می باشند ، علاوه بر ناهمگونکردن ساختار محلات و نواحی ، بر تقسیم مناطق شهری نیز بی تاثیر نخواهند ماند و سازمان فضایی آن ها را دچار اغتشاش می کنند. بدنه مسیل های مذکور چنانچه از داخل بافت مسکونی عبور کند ، دارای کاربری ها و تراکم هایی متفاوت در نقاط خاص و متنوعی در طول مسیر کال می شوند و چنانچه از حاشیه خیابان ها و شاهراه ها بگذرند کل مسیر را به طور یکنواخت تحت تاثیر قرار داده و عموما به لحاظ تراکم و کاربری شکل یکسانی به وجود می آید .
اما مسیل هایی که دارای ابعاد و طول زیادی باشند چنان چه برنامه ریزی از پیش تعیین شده ای در طرح های جامع ، تفصیلی و ... در قبال برخورد با آن ها اتخاذ نشود با رشد فیزیکی شهر هم چون یک خط برش ، نا آگاهانه ، باعث تفکیک مناطق شهری و بر هم خوردن ساختار کلی شهر می شوند و اثرات ناهنجاری در زمینه بر هم خوردن شبکه های ارتباطی شکل گرفته اطراف خواهند گذاشت و درعین حال سازمان فضایی ، محله بندی ها ، مراکز نواحی و ... در محیط پیرامون مسیل همگی تحت تاثیر آن تغییر جهت و ماهیت خواهند داد.مثال : کال ومسیل درکه تهران ، کال موسوم به رودخانه خشک شیراز ، کال چهل بازه مشهد.لذا توجه به مسیل های داخل شهر به عنوان عضوی از ساختار شهر که می توند تاثیر قابل توجهی در شکل یا عدم شکل گیری بافت اطراف خود داشته باشد ، ضروری به نظر می رسد وعدم توجه به این موضوع می تواند خسارات زیادی را در بلند مدت به همراه داشته باشد - کدخدایان، . - 1385
-4-3 معضلات و تاثیرات کال ها در برخورد با شهرها -1-4-3 آسیب کالبدی
کال ها با توجه به مقیاس و اندازه شان می توانند تاثیرات گوناگونی در بر هم زدن نظام کالبدی محیط داشته باشند و از آنجایی که همواره به صورت لاینفکی با محیط اطراف و بدون هیچ گونه پیوند ، تاثیر گذاری و یا تاثیرپذیری با بافت مجاورشان شکل می گیرند نه تنها تاثیر مستقیمی در بر هم خوردن ساخت کالبدی بدنه حاشیه خود دارند بلکه در سطحی وسیع تر فرصت تشکیل محلات تعریف شده و مراکز خدماتی متناسب با نیاز ساکنین و دانه بندی مناسب با محیط پیرامون را از آن ها سلب می کنند .
-1-1-4-3 از جمله آسیب هایی که بر اثر عوامل یاد شده بر بافت کالبدی محیط وارد می آید می توان بدین صورت بیان نمود :
در مورد ساختمان ها ، بر هم خوردن یکنواختی بافت ، فشردگی و تراکم ابنیه ، ابعاد و تناسبات در سطح - قطعات زمین - و ناهمگونی ارتفاع ساختمان ها ، رنگ و بافت در سطح - مصالح ساختمانی - و در مورد فضاهای باز می توان به ایجاد فضاهای خالی تعریف نشده و بدون مقیاس در حاشیه کال ها ، ترکیب ناموزون فضای پر و خالی در بدنه کال ها ، به دلیل عدم ساخت و ساز مناسب در منطقه ، اشاره کرد .
-2-4-3 آسیب اجتماعی
کال ها با توجه به وضعیت نابه هنجاری که در هنگام شکل گیری مناطق شهری ایجاد می کنند باعث مخدوش شدن بافت کالبدی آن ودر نتیجه از میان رفتن روابط حاکم برآن و عدم پیوستگی محلات و واحدهای همسایگی ، خیابان ها ، میادین و در نهایت تکه شدن کالبدشهر در بعضی نقاط و محورها می شوند که این خود تاثیر مستقیمی در بر هم خوردن ساختاراجتماعی ساکنین آن و نظم اجتماعی حاکم بر محدوده و محیط اطرافش دارد و از پویایی وتحرک وسرزندگی محیط که در اثر مراودات اجتماعی ، تبادل افکار و ... به وجود می آید ، اثری به جا نمی ماند . علاوه بر آن به دلیل این که ز مین های حاشیه مسیل ها عموما نسبت به زمین های اطراف از
