مقاله سرزندگی شهری ، مفهوم و مولفه های آن

بخشی از مقاله

سرزندگی شهري، مفهوم و مولفه هاي آن

چکیده

امروزه به دلایل گوناگون تامین نشاط و سرزندگی در سکونتگاههاي شهري به یکی از دغدغـههـاي اصـلی نظـام هـاي مـدیریت شهري به ویژه در کشورهاي توسعه یافته تبدیل گردیده است. هرچه در یک محله و بخشی از شهر سرزندگی در سـطح بـالایی باشد آن محله پتانسیل زیادي در جذب شهروندان خواهد داشت. لذا ارتقاء سرزندگی میتواند منجر به رونق اقتصادي، اجتماع-پذیري و سکونتپذیري بخشهاي مختلف شهري گردد. نبود یا کمبود نشاط و سرزندگی نیز در فضـاهاي شـهري کشـورمان بـه وضوح قابل مشاهده است که این امر میتواند باعث افزایش خشونت، افسردگی و گرایش به تفریحات ناسالم توسـط شـهروندان شود. لذا با توجه به اهمیت موضوع، هدف این مطالعه بررسی سرزندگی شهري، مفهـوم و ویژگیهـاي آن بـوده و روش پـژوهش بصورت توصیفی-تحلیلی میباشد.

کلمات کلیدي: شهر، سرزندگی، مفهوم و مولفه ها

-1 مقدمه

پس از گذر از دهههاي پریشانی، آشفتگی و بیثباتی شهرها، مراکز شهري بازیابی اهمیت و اعتبار خود را به مثابه مراکز تجاري، فرهنگی و تفریحی شهرها گوشزد مینمایند. نمودي از حضور زندگی و حیات، انبوه رنگ ها، تنوع و تازگی، شهرها را به مکانی براي جستجو و مکاشفه، سرگرم کردن و سرگرم شدن، دیدن و دیده شدن، ملاقات کردن، آموختن و لذت بردن، مبدل ساخته است. مرکز شهر به مثابه خانه و مامن میلیونها نفر از مردم و جذب کننده بازدیدکنندگان مختلف، سبب تسهیل و بهبود تعاملات عالی انسانی میگردد. شهرها چیدمان، سامانه هاي کالبدي و شرایط خاصی را براي سرگرمی و گردشگري ایجاد می-کنند و این پتانسیل را دارند که اقتصاد محلی و منطقهاي را بارور نمایند (بهزادفر و شکیبامنش، 1389، .(7-2

سقراط در قرن پنجم پیش از میلاد گفته است: »هدف اصلی از ایجاد شهر تامین نشاط و خوشبختی شهروندان است«، این گفته و مستحکم میان دو مفهوم شهر و نشاط و سرزندگی را به خوبی نشان میدهد. بر مبناي چنین دیدگاهی اساسا شهر به مثابه دستگاه، وسیلهاي براي نیل به شادي، نشاط و سرزندگی تلقی میگردد.

تامین سرزندگی شهري میبایست به عنوان یک دغدغه اساسی از بالاترین سطوح تصمیمگیري و برنامهریزي شهري حضور داشته و تصمیمات خود را بر سیاستهاي گوناگون آن باقی گذارد و سپس در مراحل میانی در قالب پروژههایی نظیر پارچوب طراحی شهري، دستور کار طراحی شهري و طرح هاي جامع سه بعدي به خود شکل عینیتر پذیرفته و زمینه را براي اقدامات عملی نظیر فعالیت هایی که معمولا به زیباسازي شهر مشهور گردیده است در چارچوب میکرو اوربن دیزاین بیانجامد. در این راستا، مسئله یکپارچگی نظام مدیریت شهري و هماهنگی عملیاتی اجزاء آن (نظیر حوزه معاونت شهرسازي، حوزه معاونت حمل و نقل و ترافیک، سازمان زیباسازي، سازمان پارك ها و غیره) یک ضرورت است.

1

توجه به مبحث سرزندگی شهري عملا مستلزم آن است که امر "کیفیت" ، که معمولا به واسطه سیطره و هیاهوي مسایل "کمی" به حاشیه رانده شده است، مجددا به دغدغه اصلی و هدف نخست تمامی برنامه ریزان و مدیران شهري بدل شود. لذا مطابق نتایج به عمل آمده از برخی پژوهشها، لازم است که "فرایندهاي تصمیمگیري کیفیتگرا" جایگزین "فرایندهاي تصمیمگیري کمیتگرا" گردد. واقعیت این است که ابزار هاي کنونی هدایت توسعه شهري در ایران، یعنی طرحهاي جامع و تفصیلی، قابلیت خلق پدیده اي مرکب و پیچیده نظیر سرزندگی شهري را ندارند، از این رو ایجاد تحول اساسی در نظام برنامه-ریزي و حرکت به سوي یک نظام "برنامهریزي طراحی- محور" ، که در ذات خود کیفیتگراست را باید پیش شرط لازم تامین

سرزندگی پایدار شهري دانست (گلکار، .(1385

-2 پیشینه موضوع

لینچ در کتاب سیماي شهر به اهمیت نوعی کیفیت بصري به نام خوانایی منظر شهري تاکید مینماید که از این طریق اجزاي شهري بازشناسی می شود. وي در کتاب تئوري شکل شهر عمدتا سرزندگی را در مقیاس کلان مورد بررسی قرار میدهد و معتقد است سرزندگی به همراه پنج عامل دیگر، یعنی تناسب، دسترسی، نظارت و اختیار، کارایی و عدالت، محورهاي عملکردي شکل خوب شهر را تشکیل میدهند (لینج، .(1381

گلکار در تحقیقی با عنوان مفهوم کیفیت سرزندگی در طراحی شهري، سرزندگ ی شهري را معادل واژهي Liveliness و یا Livability دانسته و آن را به عنوان یکی از مولفههاي سازندهي کیفیت طراحی شهري تعریف مینماید. این مفهوم با قدرت در بسیاري از شهرهاي مدرن و مراکز تاریخی شکل گرفته است (گلکار، .(1386

در مطالعهاي با عنوان عوامل موثر بر سرزندگی فضاهاي شهري که توسط خستو و رضوانی در سال 1389 نگاشته شده است. در این مطالعه پس از مرور مفاهیم و نظریات مرتبط، با بررسی نمونه موردي (خیابان ستارخان) که به لحاظ تجاري، قوي و در عین حال از سرزندگی کافی برخوردار نمیباشد، به اثبات فرضیات پژوهش پرداخته شده است. در نتیجه مدل تحلیلی پژوهش که در واقع در برگیرنده مدل کلی عوامل اثرگذار بر سرزندگی فضاهاي شهري میباشد، تدوین گردیده و در انتها پیشنهاداتی در
راستاي ارتقاي سرزندگی در بخش کالبدي و غیرکالبدي ارائه شده است (خستو و رضوانی، .(1389
پامیر در کتاب خلق یک مرکز شهري پرجنب و جوش، عوامل موثر بر سرزندگی یک مکان عمومی موفق و پرجنب و جوش را این چنین معرفی مینماید: جایگاه یک فضاي عمومی موفق بایستی به گونه اي باشد که پذیراي جمع کثیري از افراد باشد، به علاوه در نزدیکی مراکز خردهفروشی باشد به گونهاي که جاذب و تولید کننده فعالیت پیاده گردد .(Paumier, 2007)

مقالهاي با عنوان نقش تعاملات اجتماعی در سرزندگی بافتهاي مسکونی توسط میرهاشمی نسب آستانه در سال 1392 نگاشته شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که از میان متغیرهاي تعریف شده، بین متغیرهاي مستقل سنوات سکونت در محله، عدم حضور نیروهاي امنیتی و حفاظتی، تاثیر عدم وجود فضاهاي جمعی و فضاي سبز با متغیر وابسته میزان رضایتمندي ساکنان از محله آبیاري در سطح پنج درصد رابطه معناداري مشاهده شده است و همچنین بیشتر پاسخگویان، ایجاد فضاهاي جمعی و پارك براي بازي کودکان و مبلمان مناسب را موجب بهبود کیفیت زندگی در این محله ارزیابی کردهاند (میرهاشمی نسب آستانه، .(1392

-3 مبانی نظري

-1-3 تعریف و مفهوم

فرهنگ لغت معین، واژه ي »سرزندگی« را مسرور، معروف، مشهور و مهم تر تعریف میکند (لینچ، .(1387 اما در ادبیات تخصصی طراحی شهري در این خصوص از سال 1981 با انتشار اثر کلاسیک »دانلد ایلارد« مطرح گردیده است، بیشتر حول مفهوم واژه « Liveliness» و « Livability» است که معنی آنها به زبان فارسی سرزندگی است. »جان روس « ریس

2

کمسیون معماري و محیط مصنوع انگلستان معتقد است براي ارجاع به » سرزندگی « باید به جاي استفاده واژهي «Livability» از واژهي «Quality of Life» به معناي کیفیت زندگی استفاده نمود. وي سرزندگی را کیفیت زندگی بدان گونه که توسط مردم در فضا ادراك و تجربه میشود، تعریف میکند (پورمحمد، نژادستاري،.(1390 با توجه به تعاریف موجود از سرزندگی میتوان ت عریف عام سرزندگی را، قابلیت مکان براي تامین تنوعی از فعالیتها و استفادهکنندگان (با پیش زمینههاي مختلف اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی) با هدف تنوع تجربیات و تعاملات اجتماعی به گونهاي که امنیت، برابري و راحتی را براي همهي استفادهکنندگان فراهم آورد در نظر گرفت (دادپور، .(1390 در لغت نامه شهرسازي رابرت کوان، سرزندگی و زیست پذیري در کنار هم آمده و این گونه معنی شده است: Vitality and Viability ویژگی مراکز شهرهاي کوچک و بزرگ موفق است .(Cowan, 2005)

شهر سرزنده شهري است که میتوانیم در آن زندگی سالمی داشته باشیم، ج ایی است که امکان حرکت و جابجایی همچون پیاده، با دوچرخه، با وسایل حمل و نقل عمومی، و حتی در صورت لزوم (وقتی که چاره دیگري وجود ندارد) با اتومبیل شخصی آسان وجود دارد. شهر سرزنده شهري است براي همه مردم، این بدان معناست که شهر سرزنده باید جذاب، کارآمد و امن براي کودکان و افراد مسن باشد، نه فقط براي کسانی که از آن کسب درآمد میکنند اما خارج از شهر و در حومه زندگی میکنند. به خصوص براي کودکان و کهنسالان دسترسی به فضاي سبز امري مهم است، مکانی براي بازي و ملاقات و گفتگو با یکدیگر. شهر سرزنده شهري است براي "همه" (طاهري، .(1389

یک فضاي شهري سرزنده عبارت است از یک فضاي شهري که در آن حضور تعداد قابل توجهی از افراد و تنوع آنها (به لحاظ سنی و جنسی) در گستره زمانی وسیعی از روز که فعالیت هایشان عمدتا به شکل انتخابی یا اجتماعی بروز مینماید به چشم میخورد. به عبارت دیگر دیگر یعنی فضا باید به گونهاي باشد که مردم بیایند و بمانند (صرافی و دیگران، (1392

-2-3 لزوم سرزندگی در فضاهاي شهري

اگر شهر را به مانند یک موجود زنده فرض کنیم براي ادامه زندگی به سرزندگی و نشاط نیازمند است. نقش فضاي شهري، یا به عبارتی که در آن تعاملات اجتماعی شهروندان شکل میگیرد و فرهنگ جامعه در بستر آن ارتقا مییابد، در کشور ما روز به روز در حال افول است (خستو، .(1389 می توان گفت برخی از جلوههاي سرزندگی در شهرهاي ما کمرنگ میباشد. به عنوان نمونه خرید کردن و حتی تماشاي مغازهها در یک فضاي پیاده یکی از فعالیتهاي جذاب و پرطرفدار شهري به شمار میآید به
گونه اي که یکی از انواع فضاهاي پویا و سرزنده در جهان، مرکز خرید پیاده است که متاسفانه جایگاه چنین فضاهایی در
شهرهاي ما به درستی تعریف نشده؛ هم چنین سلطه بی قید و شرط خودروهاي شخصی بر شهر و به تبع آن تداخل حرکت
سواره و پیاده از سرزندگی میکاهد؛ به علاوه نقش پیاده روي به عنوان یکی از ارکان مهم سلامت روحی و جسمی شهروندان،
بسیار کمرنگ شده است. با شناسایی و تقویت عوامل موثر بر سرزندگی فضاهاي شهر و ایجاد فضاهاي سرزنده میتوان شهر را احیا و یاز سرزنده نمود (همان).

-3-3 مولفههاي سرزندگی شهري

سرزندگی به معنی میزان آسایش مکان و امکان لذت بردن از حضور در مکان است که عواملی مثل امنیت از جرم و وجود خدمات در آن نقش دارند. مونتگومري در تبیین شاخصهاي سرزندگی به این موارد اشاره دارد:

- میزان تنوع کاربریها؛
- تناسب کاربریها با مکان

- زمان فعالیت کاربریها در مکان و تداوم آن در ساعات مختلف شبانهروز؛

- دسترسی به سینماها، تئاترها، رستوران ها و سایر مکانهاي تجمع فرهنگی با کیفیت، قیمت و انواع مختلف؛