بخشی از مقاله
چکیده
دنیای مدرن و جزء نگر در دهه های اخیر سبب شده تا شهرها به مثابه موجودی زنده، شادابی و سرزندگی خود را از دست بدهند. شهرها برای ادامه حیات به سرزندگی و پویایی نیاز دارند. در واقع سرزندگی از شاخص های اصلی یک مکان دارای کیفیت مطلوب می باشد. افزایش جمعیت، ساختمان سازی و عدم توجه به محیط زیست یکی از مشکلات عصر حاضر می باشد که باعث دور شدن انسان از محیط های طبیعی و فضای سبز شده است. از این رو کمبود فضای سبز در شهرها مسبب کمرنگ شدن طبیعت گردی که یکی از نیازهای سلامت روح و جسم شهروندان می باشد، از بین رفتن منظر شهری و تعامل با آن، و از همه مهم تر عدم حس سرزندگی و نشاط در افراد جامعه میشود.
این در حالی است که باغ ها با توجه به داشتن کارکردهای گوناگون خود از پتانسیل بالایی جهت جبران صدمات ناشی از این مشکلات برخوردارند. بنابراین هدف اصلی از این مقاله، بررسی مولفه های سرزندگی و پویایی در طراحی باغ های گیاه شناسی با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و جمع آوری اطلاعات بر اساس مطالعات کتابخانه ای بوده که در نهایت، به ارایه معیارهای سرزندگی اجتماعی و بکارگیری آن در باغ آرایی و معماری منظر برای نیل به پایداری فضای سبز شهری پرداخته شده است.
-1 مقدمه
فضای سبز یکی از ارکان اساسی بافت کالبدی شهرها را تشکیل می دهد، این موضوع تنها برای آراستن شهرها نیست، بلکه به لحاظ برآورده ساختن نیازهای زیستی جوامع و ارتقاء کیفی سطح زندگی شهروندان احداث میشود. هر ملت بر اساس جهان بینی خویش برای طبیعت ارزش و جایگاهی خاص قایل بوده و ارتباطش را با طبیعت و عناصر طبیعی بر پایه اصول و ارزش های منبعث از جهان بینی خود شکل داده است. هر چه شناخت و درک مفهومی مردم جامعه نسبت به طبیعت و عناصر طبیعی بیش تر و عمیق تر باشد این جایگاه ارزشمند تر خواهد بود .[1]
امروزه رشد سریع شهرها را میتوان از بزرگترین تهدید کننده های محیط زیست برشمرد، که تاثیرات آن به ساکنان شهرها یعنی انسانها منتقل خواهد شد. از سویی افزایش جمعیت، ضرورت ایجاد کاربریهای جدید شهری برای پاسخ گویی به نیازهای روزافزون شهرنشینان، که به تدریج باعث کاهش سهم فضای سبز و باغ های شهری شده و پیامد آن محدود شدن دسترسی انسان به طبیعت است .[2] بنابراین با توجه به پیامدهای زیست محیطی ناشی از شهرنشینی و از بین رفتن تنوع زیستی در شهرها توسعه باغ های گیاه شناسی در بستر فضاهای سبز شهری با تکیه بر ایجاد سرزندگی و پویایی پیشنهاد میشود .[3]
یکی دیگر از نیازهای اساسی شهرها که با توسعه روند شهرنشینی و آسیب های اجتماعی اهمیت آن روزبه روز بیشتر میشود سرزندگی است. سرزندگی به معنای حضور و فعالیت فرد در مکان است و هرچه بیشتر، افراد در فضا حضور داشته باشند و فعالیت کنند، شهر پویاتر و سرزنده تر خواهد شد .[4] طبق مطالعات، تامین نشاط و سرزندگی شهری به یکی از دغدغه های اصلی نظام های مدیریت شهری به ویژه در کشورهای توسعه یافته تبدیل شده است .[5] میتوان چنین پنداشت که، باغ های گیاهشناسی بهترین گزینه برای ایجاد سرزندگی و نشاط در شهر میباشد.
باغ های گیاهشناسی فضاهای سبز کم نظیری هستند که موجبات تنوع زیستی در شهرها فراهم آورده و به تبع آن تنوع زیستی موجبات پایداری شهرها را فراهم میسازد .[3] یکی از مواردی که در معماری و شهرسازی پایدار بسیار مورد توجه واقع شده، مسیله محیط زیست و فضای سبز میباشد. در حقیقت، شهری سالم خواهد بود که در آن فضاهای قابل توجهی از آن به پارک ها و فضای سبز اختصاص داده شود .[6] در پژوهش حاضر، با شناسایی معیارهای سرزندگی از دیدگاه صاحب نظران و بکارگیری آن در طراحی باغ های گیاه شناسی جهت افزایش مطلوبیت فضا برای عموم، سپس تاثیرگذاری آن بر پایداری فضای سبز و منظر شهری مورد بررسی قرار گرفته است.
-2 مفهوم سرزندگی
سرزندگی و نشاط یکی از مولفه های اصلی یک مکان واجد کیفیت میباشد. محیط های سرزنده زمینه ساز تعاملات اجتماعی بین افراد متفاوت و خلق و افزایش سرمایه اجتماعی میگردند. کلمه سرزندگی در ابتدا کلمه ای بود که تنها در میان ادبیات عامه جای داشت و منظور از آن، دارا بودن روحیه ای با نشاط در جان و کالبد بود. نخستین برخورد علمی با سرزندگی، در علوم اجتماعی و انسانی رخ داد و از آن با نام سرخوشی یاد شد.
پس از دوران مدرن شهرسازی، سرخوشی به عنوان مفهومی که شادی روح یا نشاط و پویایی میتوانست باشد، وارد این رشته علمی شد. شکل گیری فاز بعدی سرخوشی طبق مطالب گفته شده، مفهومی علمی در بین معماران و شهرسازان بود؛ و تبیین جایگاه آن در ارتباط با دیگر تعاریف فضاهای معماری قرار گرفت. سرزندگی از لحاظ لغوی در فرهنگ لغت دهخدا، به معنای نشاط و شادابی، سبکی، خوشی و خوشحالی آمده است. در تعریف سرزندگی میتوان گفت که احساس سرزندگی با احساس شادمانی ارتباط نزدیکی دارد و به عنوان یکی از تجارب درونی سرشار از انرژی معرفی میگردد.
به عبارتی سرزندگی احساس سرزنده بودنی است که تحرک و اجباری به انجام آن نیست و همواره با تعادل روانی همراه است .[7] از نظر رایان و فردریک در سال 1997، سرزندگی گاهی در وضعیت خاص یا پس از انجام رویدادهای خاص در فرد ایجاد میشود و چیزی بیش از برانگیختگی، فعال بودن یا داشتن منابع ذخیره کالری در فرد است. به نظر این احساس نوعی تجربه ی خاص روان شناختی است که در این تجربه، حس شور زندگی و روحیه در افراد قابل مشاهده است .[8] برای مفهوم سرزندگی، برابرهای گوناگونی در غرب وجود دارد که از آنها میتوان به Vitality، Viability، Livability، Liveliness، اشاره نمود، که البته به جز Vitality، لغات دیگر، بیشتر به مفهوم زیست پذیری و قابلیت زندگی؛ نزدیک هستند.
در لغت نامه شهرسازی رابرت کوان سرزندگی و زیست پذیری در کنار هم آمده و این گونه معنی شده است: Vitality and Viability، که ویژگی مراکز شهرهای کوچک و بزرگ موفق است، سرزندگی شهر بازتاب سطح شلوغی آن در اوقات مختلف روز و در بخشهای مختلف است؛ در صورتی که زیست پذیری میزانی برای سنجش ظرفیت آن برای جذب سرمایه برای بقا، بهبود و تطابق نیازهای متغیر است .[9] سرزندگی در مفهوم کلی به خودکفایی، پایداری، سازگاری، انعطاف پذیری، ظرفیت برای تغییر، خودسازی، مسئولیت و امنیت مربوط میشود.
سرزندگی شهری یعنی ظرفیت شهر برای پاسخ دادن و انطباق با شرایط .[4] حیات و زندگی فرد در میان جمع بودن است و آنچه به فضا زندگی میبخشد مردم و حضور فعال و پرشور و نشاط آنها در فضاست .[10] سرزندگی و پویایی فضای شهری و در مقابل، ملال انگیزی آن بازتاب شمار و به خصوص نوع فعالیتها و رویدادهایی است که در فضا صورت میپذیرد. بنابراین برای شناسایی سرزندگی ابتدا باید به بررسی فعالیتها بپردازیم .[11] فعالیت، هر یک از افعال انسانی است که در جهت برآوردن یکی از نیازهای او انجام میشود.
یان گهل، شهرساز دانمارکی، فعالیتها را به لحاظ اجباری یا اختیاری بودن به سه دسته تقسیم میکند که عبارتند از: فعالیتهای ضروری یا اجباری مانند رفتن به مدرسه یا محل کار، منتظر ماندن در ایستگاه اتوبوس و خرید. فعالیتهای انتخابی یا تفریحی مانند رفتن به بوستان و به طور کلی تفریح، و فعالیتهای اجتماعی مانند تماشا کردن دیگران، صحبت کردن و جلب توجه کردن .[12] برای یافتن به شهری زنده و یا سرزندگی در محیط شهر، باید مکانها و موقعیتهایی برای ایجاد تجربه های دوست داشتنی فراهم آورد. از جمله عوامل موثر بر ایجاد سرزندگی در شهرها میتوان به وجود فضای سبز و فضاهای اجتماعی اشاره نمود. هرچه فضا سرزنده و پرجنب و جوشتر باشد به همرنگی انسان با جماعت شهر یاری میرساند .[13]
-3 سرزندگی از دیدگاه صاحب نظران
یک فضای شهری سرزنده عبارت است از یک فضای شهری که در آن حضور تعداد قابل توجهی از افراد و تنوع آن ها به لحاظ سن و جنس در گستره زمانی وسیعی از روز که فعالیتهایشان عمدتا به شکل انتخابی یا اجتماعی بروز میابد، به چشم میخورد .[9] با بررسی از دیدگاه نظریه پردازان مختلف، به تعاریف کاملی از موضوع سرزندگی محیط میتوان دست یافت. لذا در این بخش به اختصار سعی بر ارایه نظریات این افراد در باب سرزندگی شهری شده است تا کمک به شناسایی مولفه های سرزندگی و پویایی در طراحی باغ های گیاهشناسی صورت گیرد.
جین جکوبز در سال 1961 در پی تحقیقات خود معتقد بود تنوع، سرزندگی را به دنبال خواهد داشت، البته این کاربری ها هستند که فعالیتها را پدید می آورند. کاربریهای مختلط، بدون شک تنوع فعالیتی را افزایش میدهد و در نتیجه، تنوع افراد مراجع کننده در ساعات متفاوت روز افزایش می یابد. بنابراین یکی از ملزومات سرزندگی خیابان، وجود کاربرهای مختلط و متنوع است .[14]
جان لنگ نیز به نقل از سوزان و هانری لنارد که در کتاب آفرینش نظریه معماری منتشر شد در سال 1987، به بیان منعطف بودن رابطه بین محیط و انواع فعالیتهای مردم اشاره میکند و چنین میگوید: یک مکان رفتاری مثل میدانی از شهر را میتوان به تعدادی مکان خرد رفتاری تقسیم کرد. زنده بودن چنین مکانهایی به این بستگی دارد که هر مکان خرد رفتاری چه رفتارهایی را تامین کند و تمایلات مردم نسبت به آنها چه باشد .[15]
دیوید چپ من در کتاب آفرینش محلات و مکانهای انسان ساخت، به بررسی مکانهای شهری و کیفیات آن و معیارهای تنوع و سرزندگی پایدار فضای شهری پرداخته است .[16] او تنوع جاذبه ها، قابلیت دسترسی و اتصال و آسایش، امنیت و هویت را به عنوان شاخص های مبین سرزندگی مطرح مینماید .[17] راب کریر دیگر نظریه پرداز غربی در سال 1996 معتقد است که فعالیتهایی چون گردش، خرید، گفتگو، کار و ایجاد ارتباط اجتماعی را نمیتوان از یکدیگر به صورت کاملا مطلق جدا نمود.
او علاوه بر توجه به حرکت پیاده در سطح شهر به سلسله مراتبی از توزیع کاربریها در سطح شهر معتقد است، تا این کاربریها در کنار یکدیگر ولیکن با مقیاسها و شدت و ضعفهای گوناگون قرار گیرند. این الگو میتواند شامل سرزندگی فضای شهری و جلوگیری از اتلاف هزینه های زیاد جهت حمل و نقل گسترده باشد .[18] او همچنین ورودیهای ساختمانهای مجاور فضای شهری و وجود عملکردهای شبانه روزی در اطراف میادین و فضاهای شهری را از جمله شاخص های سرزندگی اعلام می دارد .[17]
