مقاله سیاه‌تاغ و احیاء مراتع بیابانی

بخشی از مقاله

چکیده

شناخت و مدیریت صحیح مناطق خشک و بیابانی کشور با توجه به قابلیتهای فراوان و وسعت زیاد این مناطق، از اهمیت زیادی برخوردار است. با توجه به وجود مشکل فرسایش بادی و اثرات تخریبی باد در این مناطق، کنترل فرسایش بادی و تثبیت ماسههای روان با استفاده از پوششگیاهی مناسب مانند تاغ بهعنوان یک روش مؤثر و مفید از مدتها قبل موردتوجه بوده است. تا جایی که امروزه تاغ در بسیاری از مناطق جهت تثبیت پهنههای ماسهای بکار گرفتهشده است. این گیاه بهطور گسترده در عملیات تثبیت شنهای روان و بیابانزدائی استفاده میشود و در برابر خشکی، شوری خاک، تابش شدید آفتاب و...مقاوم است و برای مناطق خشک اهمیت زیادی دارد.

گیاه تاغ علاوه بر جلوگیری از فرسایش خاک و تثبیت شنهای روان، قسمت زیادی از سوخت و علوفه دامهای کویرنشینان را تأمین میکند. ازآنجاکه بخش عمدهای از فعالیتهای تثبیت ماسههای روان و بیابانزدایی از سال 1344 تاکنون با استفاده از گونه سیاهتاغ، نهالکاری و بذرکاری و بذرپاشی شده و میشود، لزوم شناخت هرچه بهتر آن برای متصدیان و مسئولان اجرایی بیشتر احساس میگردد. خصوصیات فیزیکی خاک بیشترین تأثیر را بر استقرار سیاهتاغ دارند و گیاه استقراریافته بر خاک تحت اشکوب خود تأثیر میگذارد و باعث شوری و قلیائیت خاک میگردد بااینوجود این گیاه با افزودن مواد آلی به خاک باعث اصلاح و احیاء هرچه بیشتر خاک میگردد.

کلمات کلیدی: سیاهتاغ، اصلاح و احیاء، مراتع بیابانی

.1 مقدمه

حدود دوسوم مساحت ایران در اقلیم خشک و نیمهخشک قرارگرفته است که این مساحت ازنظر طول و عرض جغرافیایی با کمربند خشک جهان تطبیق دارد. عوامل گوناگون مانند مسائل اقلیمی، شرایط زمینساخت و انسان میتوانند اثر به وجود آورنده و یا تشدیدکننده داشته باشند. بهخصوص انسان با مدیریت صحیح میتواند از روند بیابانزایی کاسته و یا با برداشت بیرویه آن را تشدید کند. پس کنترل فرسایش بادی در مناطق خشک و بیابانی کشور از ضروریات حفاظت و توسعه منابع آبوخاک و به عبارت صحیحتر از الزامات تمامی طرحهای توسعهای بشمار میرود >5@ چراکه در این مناطق در این مناطق، مقدار بارندگی کم و ناچیز بوده، تابش شدید آفتاب هم سبب شده تبخیر آب بسیار بالا باشد. در چنین شرایطی رشد و گسترش پوششگیاهی بسیار کم و مراتع و گیاهان موجود نیز شدیداً در حال از بین رفتن است؛ که نتیجه آن گسترش بیابانها و مناطق کویری است .>25@

یکی از مؤثرترین این اقدامات مبارزه بیولوژیک، استقرار پوششگیاهی و یا جلوگیری از تخریب پوششگیاهی فقیر و آسیبپذیر موجود میباشد. ازاینرو محققین همواره سعی در گزینش گونههایی دارند که در شرایط بسیار سخت بیابانی توانایی مقاومت، تثبیت ماسههای روان و جلوگیری از فرسایش بادی را داشته باشند. این گونهها میبایست به بافت سبک و املاح، مقاوم و در برابر مدفون شدن در زیر ماسه، مقاومت کرده و جستهای متعددی بزند. همچنین در هنگام باد بردگی و نمایان شدن ریشهها به خشک شدن ریشه مقاوم باشند. ریشههای عمیق داشته باشند تا ضمن مقاومت در برابر باد بردگی توانایی استفاده از آب سفرههای زیرزمینی را نیز دارا باشند .>5@

با توجه به موارد مذکور شناسایی گیاهانی که از این حیث حائز بیشترین و مفیدترین تأثیر میباشند ضروری میباشد چراکه مهمترین عامل موفقیت در استقرار پوششگیاهی برای تثبیت ماسههای روان و احیاء مراتع بیابانی، انتخاب نوع گیاهان مناسب است و باید تمام جوانب در این مورد در نظر گرفته شود.از زمانی که مبارزه با حرکت ماسههای روان و کویرزدایی، بهصورت سیستماتیک در کشور ما آغاز شد گونه تاغ با تکیهبر رویشگاههای طبیعی آن بهعنوان یکی از گونههایی انتخاب گردید که برای مبارزه بیولوژیک در امر بیابانزدایی بهطور گسترده استفاده قرار گرفت. نتایج بسیار مثبت جنگلکاریهای اولیه موجب شد که توجه به گونه تاغ بیشازپیش افزایش یابد. بهطوریکه در عرصههای احیاء شده در کویرهای دشت لوت و دشت کویر، تاغ بهعنوان گونه غالب و حتی منحصربهفرد تلقی شود. گیاه تاغ یکی از مهمترین گونههای شناختهشده مقاوم به خشکی و در حال حاضر بهترین گونه جهت تثبیت ماسههای روان در مناطق کویری ایران و سایر مناطق خشک جهان است .>22@

در دنیای امروز گیاهان و جانورانی هستند که با توجه به خصوصیات جالبتوجه و قلمرو انتشار و کاربردهای گوناگون و سازگاری با شرایط سخت محیطی و سایر خصایص ویژه بهعنوان موجوداتی شاخص مطرح میباشند. درختچه تاغ از آن دسته گیاهانی است که در سطح وسیعی از عرصههای بیابانی و ماسهزارهای فعال و متحرک در آسیا و ایران پراکنده است. این گیاه کمتوقع با توجه به سازشپذیری با شرایط محدود و بسیار سخت مناطق خشک و رشد نسبتاً خوبی که در این شرایط داشته و همزیستی جالبی که با انواع گونههای گیاهی و جانوری پیداکرده است، بهعنوان حافظ خاک و جلوگیری از حرکت ماسههای روان، مراکز زیستی، اقتصادی و نظامی بسیاری را در پناه خود جایداده است .>6@ در این پژوهش گیاه سیاهتاغ معرفی و اهمیت آن از جنبههای مختلف در احیاء مراتع بیابانی بررسی میگردد.

.2 معرفی سیاهتاغ

سیاهتاغ از باارزشترین گیاهان مناطق خشک کشور است که در سطح وسیعی از عرصههای بیابانی و ماسهزارهای فعال و غیرفعال، عموماً بهصورت گونه غالب در ترکیب تیپهای گیاهی دیده میشود .>20@ اینگونه از تیره اسفناجیانChenopodiaceae میباشد .>15@گونه سیاهتاغ ازنظر شناسایی بوتانیک تا حدودی دچار مشکل میباشد و در تفکیک اینگونه اتفاق آراء وجود ندارد. در اینجا از ردهبندی ارائهشده در فلور ایران توسط موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع استفادهشده است که Haloxylon.aphyllum و Haloxylon ammondendron را بنام سیاهتاغ معرفی نموده .>20]

.1-2 شرایط اقلیمی و شرایط رویشی

ازلحاظ اقلیمی در مناطق خشک تا فراخشک و سرد تا فراسرد رویش پیدا میکند. میزان بارندگی سالانه موردنیاز جهت رشد 50 تا 200 میلیمتر و درصورتیکه بارندگی بیشتر از 120 میلیمتر باشد به سفره آب زیرزمینی وابسته نمیباشد. این گیاه به یخبندان مقاوم میباشد تا جایی که حداقل دمای -30 درجه سانتیگراد را تحمل مینماید. میزان تحمل به شوری - Ec - بالا و در برخی شرایط بیشتر از 16 دسی زیمنس بر متر و دامنه تغییرات PH خاک 7/5- 8/8 میباشد >2@

.2 -2 مرفولوژی:

سیاهتاغ به فرم درختچهای و یا بهندرت درختی به بلندی تا حدودی 4 و یا در گزارشها خارج از ایران تا 8 متر میباشد. پوست ساقه خاکستری تیره، شاخههای جوان به رنگ خاکستری روشن؛ شاخههای سال جاری به رنگ سبز و یا متمایل به نقرهای، در پایههای مسن آویزان، بندبند، بندها به طول 6 تا 12 میلیمتر. برگها خیلی کوچک و فلسی شکل، گاهی بهطور کامل تحلیلرفته، در قاعده متصل به یکدیگر و در سطح داخلی محتوی کرکهای بلند و مجعد. گلآذین بهصورت سنبله، به طول 1 تا 2 سانتیمتر قرارگرفته بر روی شاخههای سالهای قبل، سنبله در مرحله گل و میوه غیر متراکم. گلها منفرد و هر گل بهوسیله دو برگک در برگرفتهشده. گلپوشها با بال به قطر حدود 10 میلیمتر؛ بالها نیمدایرهای یا کلیوی و یا در قاعده باریک و واژ تخممرغی، نابرابر، حاشیه پوش، متصل به نزدیک نوک گلپوش، به رنگ قهوهای کمرنگ متمایل به زرد خاکستری تا گاهی دودی .>3@

.3-2 فنولوژی:

شروع رشد رویشی اواخر اسفند و گلدهی اواخر فروردینماه میباشد. گیاه بهطورمعمول در سهسالگی و در اوایل پاییز میوه میدهد. شروع بذردهی اواخر آبان - تا اواخر آذرماه بذر به رسیدگی فیزیولوژیکی میرسد - سپس از اوایل دیماه خواب زمستانه گیاه آغاز میگردد .>20]

.4-2 تکثیر:

تکثیر اینگونه از طریق بذر- بذرپاشی- احداث خزانه و تولید نهال ریشهای – کشت در خزانه از اوایل اسفندماه است و زمان انتقال نهال به عرصه نهالکاری از دیماه تا پایان زمستان میباشد. قوه نامیه بذر حداکثر چند ماه دوام دارد – بذر در محل خشک نگهداری میشود- انتقال نهالهای گلدانی در تمام فصول انجامپذیر است لیکن نهالکاری ریشهایصرفاً در زمستان انجام میپذیرد .>15@ برای کاشت تاغ بهوسیله نهال، ابتدا باید آن را در خزانه تولید کرد. معمولترین راه تولید نهال، استفاده از کیسههای پلاستیکی به بلندی 25 و قطر 12 سانتیمتر است. پس از پر کردن گلدانها از خاک مناسب، بذرها را که پیشازاین از روی درختان تاغ جمعآوری و تمیز شده، در عمق 2 تا 3 سانتیمتری خاک میکارند .>25@ تعداد نهال موردنیاز در هر هکتار 250-300 اصله و میزان بذر مورداستفاده در یک هکتار 2-3 کیلوگرم بذر میباشد .>2@

.5-2 پراکنش جغرافیایی

سیاهتاغ بومی بیابانهای معتدل آسیای مرکزی، مغولستان، شرق دریای خزر تا بیابانهای گرم و خشک خاورمیانه، آسیای صغیر و شمال آفریقاست .>12@ پراکنش این گیاه در ایران در مرکز، شمال شرق، شرق، جنوب و جنوب شرق >3@ و در شهرهای یزد، کرمان، اصفهان، خراسان بزرگ، سمنان، سیستان میباشد >2@؛ و بهطور عمومی اغلب روی تپههای شنی بخش دشتی ایران و تورانی دیده میشود و در اغلب مناطق کویری و بیابانی کاشته شدهاست .>3@

.3 اهمیت سیاهتاغ

درختچه تاغ از آن دسته گیاهان کمتوقع و سازگار با شرایط محدود و بسیار سخت مناطق خشک است که در این عرصهها رشد نسبتاً خوبی داشته و همزیستی جالبی با انواع گونههای گیاهی و جانورانی پیدا نموده است. متأسفانه درگذشته