بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات متعهد در حقیقت از شاخههای مکتب واقع گرایی است که خود واکنشی بود در برابر زیبایی گرایی و اندیشه هنر برای هنر را مطرح ساخت. ادبیات متعهد حوزهی کلانی را در بر میگیرد و از لحاظ زمانی و جغرافیایی نیز قلمروهای وسیع دارد و هیچگاه به زمان و مکان خاصی محدود نمیگردد. این نوع از ادبیات، ادبیاتی است که ریشه در روح و روان آفرینشگر دارد. تا وقتی آفرینشگر خود را از جامعه نبریده و مرگ تنهایی خود را تجریه نکرده، ادبیات متعهد در زبان او جاری است.
شعر متعهد شیعی که همپای آغازین گسترش اسلام در جریان بوده است، از روشنیهای شعر عربی و مایه فخر این ادبیات میباشد؛ زیرا شعری است انسانی، اخلاقی و دینی که سرشار از عاطفه راستین و عشق فروزان سرایندگانی است که بدون توجه به گرایشهای سیاسی، مادی، تنها در پی بیان حقیقت رسالت اهل بیت - ع - بودهاند. این مقاله نگاهی به ادبیات متعهد در شعر سعودی معاصر است که به ترسیم سیمای امام رضا - ع - پرداخته است.
مقدمه
ادبیات متعهد در حقیقت از شاخههای مکتب واقع گرایی است که خود واکنشی بود در برابر زیبایی گرایی و اندیشه هنر برای هنر را مطرح ساخت. ادبیات متعهد حوزهی کلانی را در بر میگیرد و از لحاظ زمانی و جغرافیایی نیز قلمروهای وسیع دارد و هیچگاه به زمان و مکان خاصی محدود نمیگردد. این نوع از ادبیات، ادبیاتی است که ریشه در روح و روان آفرینشگر دارد. تا وقتی آفرینشگر خود را از جامعه نبریده تنهایی خود را تجریه نکرده، ادبیات متعهد در زبان او جاری است.
اصطلاح تعهد، اصطﻻحی جدید در عرصه ادبیات است که پیشینیان آن را بهکار نبردند و با آن آشنایی نداشتند. در حقیقت مفهوم تعهد تا حد زیادی با مفهوم ادبیات و میزان ارتباط آن با زندگی و نقشی که ادبیات در جهت دهی این زندگی ایفا میکند، در ارتباط است.به این ترتیب میتوان گفت ادبیات متعهد فارغ از توجه به فرم، متوجه محتوا است. تعهد در ادبیات به بخشهای مختلفی تقسیم میگردد از جمله: دین، اخلاق، ملیت، مسایل سیاسی، اجتماعی اقتصادی و مسایل انسانی. ولی عمدهی دیدگاهها بر محور مسایل ملی، اخلاقی و اجتماعی میچرخد.
با پیشرفت و تکامل جامعهی بشری این معیارها فراگیرتر، جهانی تر و انسانمدارانهتر شد و به سرنوشت کل جامعهی بشری پیوند خورد لذا بسیاری از ناقدان عرب تعهد در ادبیات را به معنای تعهد در قبال انسان و جامعه و مسائل و مشکلات اجتماعی دانستهاند. محمدغنیمی هلال نویسنده و ناقد فقید، از جمله کسانی است که دربارهی التزام در ادبیات در آثارش به تفصیل سخن گفته است. وی در این باره مینویسد، مقصود از التزام شاعر، ضرورت مشارکت فکری و هنری او در مسایل ملی و انسانی و درد و رنج مردم و امید آرزوهای آنان است.
وی در جای دیگر، موضوع تعهد در ادبیات را اخلاق و مسایل اخلاقی در نظر گرفته، مینویسد:»ادبیات متعهد ادبیاتی اخلاقی است؛ ولی با ویژگیهای فنی و هنرمندانه که اخلاق و تربیت را تابعی از زیبایی در ادبیات مطرح میسازد. در دوران معاصر و اواخر قرن نوزدهم، با نفوذ بیداری فکری در جوامع اسلامی، جنبش جمال الدین اسدآبادی زمینهساز آگاهی مردم با رویکرد دینی بود. این رویکرد که با هدف افزایش خودباوری به مسلمانان، در مقابل اروپاییها با ایده تشکیل حکومت اسلامی واحد، برای مقابله با استعمار غرب شکل گرفت، موضوع اشعار شاعران متعد را به خود اختصاص داد.
از مهمترین تقسیمات ادبیات متعهد میتوان به شعر شیعی اشاره نمود که خود شاخهای از شعر دینی است. زرین کوب اعتقاد دارد هنر جهان پسند همواره ملاکی ثابت و معتبر با خویشتن دارد و آن همان معرفت دینی و روحانی است. ادبیات شیعه، ادبیاتی متعهد و دارای رسالت است که در همه دورهها دارای موضوعها و ساختارهای گوناگون بوده است. این ادبیات در آغاز، موضوعهای محدودی را در ساختارهای ساده بیان کرده است، ولی در دیگر عصرها با توجه به زندگی پیشوایان معصوم از گستردگی و پیچیدگی در مضمون و ساختار برخوردار شده است.
شعر متعهد شیعی که همپای آغازین گسترش اسلام در جریان بوده است، از روشنیهای شعر عربی و مایه فخر این ادبیات میباشد؛ زیرا شعری است انسانی، اخلاقی و دینی که سرشار از عاطفه راستین و عشق فروزان سرایندگانی است که بدون توجه به گرایشهای سیاسی، مادی، تنها در پی بیان حقیقت رسالت اهل بیت - ع - بودهاند. این شعر متعهد که در گذر عصرها از فرازها و فرودهای گوناگونی برخوردار بوده است و همواره مورد پذیرش آن گروه از ادیبان و مردمانی بوده است که از فساد، ستم، تملق و... بیزار بوده، و در گرایش به اخلاق، عدالت، دوستی، عزت، جهاد، و... بسیار مشتاق بودهاند. گستردگی قومی، مذهبی و جغرافیایی این شعر متعهد و ماندگار، آن چنان فراوان است که تحلیل جامع و گرداوری دقیق آن تا اندازهای دشوار به نظر میآید.
شعر شیعی بعد از شکلگیری در میان شعرا و ادبای عرب، همگام و همراه با سایر انواع ادبی، دورههای مختلفی از تطور و تحول را پشت سر گذاشته است و همپایه سایر انواع شعر عربی از مرحله سادگی به مرحله ازدهار در دورههای بعد مخصوصاً عصر عباسی رسیده و همان اندازه که ساختار و اسلوبش راه پیشرفت را پشت سر میگذارد، اغراض، موضوعات و درونمایههای آن هم دستخوش تغییر و تحول میگردد.
در دوران معاصر با توجه به ظهور استعمار جدید و فشار امپریالیسم بر مکتب تشیع و به تبع آن آغاز بیداری اسلامی در کشورهای مختلف، شعر شیعی نیز رونق خاصی پیدا کرده است و شاعران زیادی در نقاط مختلف جهان به دفاع از آرمانهای این مکتب و ترسیم مظلومیت شیعه و پیشوایان آن با سلاح شعر برخاستند.از بهترین نمونههای ادبیات متعهد، مدیحههای مذهبی است. این مدیحهها، از نوع شعر متعهد هستند. زیرا در این گونه آثار، شاعران، درستی رسالت رهبران الهی و راه آنان را نشان میدهند و میکوشند با استفاده از زبان شعر، حقیقتها را آشکار و به فرهنگ جامعه منتقل سازند.
