بخشی از مقاله
چکیده
منطقه دورود فرامان در تابستان 1388 با هدف شناسایی محوطه هاي باستانی و به صورت پیمایشی فشرده مورد بررسی باستان شناختی قرار گرفت. این منطقه، از دهستان هاي بخش مرکزي شهرستان کرمانشاه و پیوند دهنده حوزه هاي فرهنگی دشت هرسین از شرق و ماهیدشت در غرب و از شمال و جنوب نیز به دهستان میان دربند و قره سو محدود است. این نقش ارتباطی بر اهمیت منطقه و نیز توسعه محوطه هاي آن افزوده است. بررسی دهستان دورود فرامان این امکان را ایجاد نمود تا چشم انداز فرهنگی و تاریخی این منطقه را مشاهده و شناخت نسبی از ظرفیت هاي آن به دست آوریم به طوري که موجب شناخت کلی از ادوار مختلف فرهنگی و چگونگی ارتباطات فرهنگی درون و برون منطقه اي شده است.
توالی استقرار در محوطه هاي شناسایی شده نشان دهنده ظرفیت هاي مناسب زیست محیطی و شرایط مطلوب سیاسی اجتماعی حاکم بر این منطقه در دوره هاي مختلف تاریخی است. حاصل این بررسی، شناسایی 136 محوطه در ناحیه دورود فرامان است. بیشتر محوطه ها مربوط به دوران پارینه سنگی، نوسنگی، مس سنگی، مفرغ و اشکانی است که بین 1500 متر مربع تا یک هکتار وسعت دارند. دشت هاي میان کوهی، حاشیه رودخانه ها، ارتفاعات و دامنه کوهها و تپه ماهورها، مناطقی هستند که براي استقرار مورد استفاده قرار گرفته است. در این میان باید به نقش تاثیرگذار رودخانه هاي گاماسیاب و قره سو در شکل گیري محوطه ها تاکید بیشتري کرد.
کلیدواژه: بررسی باستان شناختی، کرمانشاه، دورود فرامان، زاگرس مرکزي.
مقدمه
بررسی دهستان دورود فرامان به منظور شناسایی و ثبت محوطه هاي باستانی، تهیه نقشه باستان شناسی منطقه، تشکیل پرونده ثبتی محوطه هاي شناسایی شده براي ثبت در فهرست آثار ملی در تابستان 1388 انجام گرفت. همچنین شناخت چگونگی پراکندگی محوطه هاي باستانی در دوره هاي مختلف و ویژگی آنها، ارائه تصویري از گاهنگاري نسبی منطقه، بررسی چگونگی ارتباط فرهنگی در بین محوطه هاي منطقه مورد بررسی و نیز با توجه به اینکه این منطقه در بین دو حوزه فرهنگی تاثیر گذار هرسین و ماهیدشت قرار دارد، چگونگی روابط فرهنگی این منطقه با مناطق همجوار در دوره هاي مختلف تاریخی مورد توجه بوده است. منطقه دورود فرامان به لحاظ منابعی آبی فراوان و خاك حاصلخیز، موجب شکل گیري محوطه هاي فراوانی از ادوار فرهنگی پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی، به ویژه در دوران پیش از تاریخ و دوره اشکانی شده است. شمار بالاي محوطه هاي شناسایی شده شاهدي بر رشد فرهنگ ها و رونق و اهمیت این منطقه است.
روش تحقیق
براي بررسی از روش بررسی گسترده و فراگیر استفاده شد. محدوده بررسی با استفاده از نقشه هاي 1:25000 به صورت پیمایشی بررسی شد. با توجه به وضعیت توپوگرافی منطقه ، بررسی دشت میان کوهی، حاشیه رودخانه ها، اطراف چشمه ها و رودخانه هاي فصلی ، تنگه ها و چشم انداز هاي مناطق کوهستانی با تاکید و فشردگی بیشتري بررسی گردید. در نمونه برداري یافته هاي سطحی محوطه ها سعی شد طیف متنوعی از یافته ها که معرف دوره هاي موجود هر محوطه براي تاریخگذاري است، مورد توجه قرار گیرد.جمع آوري فرم هاي متنوع سفالی و نمونه هاي شاخص سفال و دست ساخته هاي سنگی، بیشترین توجه را به خود اختصاص داد.تمامی یافته ها با روش توصیفی، ویژگی آنها تشریح و در غالب جدول معرفی شده اند.
موقعیت جغرافیایی و طبیعی دورود فرامان
دهستان دورود فرامان از دهستان هاي بخش مرکزي شهرستان کرمانشاه به شمار می رود. این دهستان به مساحت401کیلومتر مربع در شرق و جنوب شرقی شهرستان کرمانشاه واقع شده است - سازمان جغرافیایی نیروهاي مسلح،. - 12 :1381 دهستان دورود فرامان از شمال غرب به دهستان میان دربند، از شمال و شرق به شهرستان هرسین، از جنوب به دهستان قره سو و از غرب به شهر کرمانشاه محدود می شود - نقشه . - 1 محدوده مورد بررسی از نظر طبیعی جزو دشت هاي میان کوهی و در پیوند با دشت هاي صحنه، بیستون و هرسین در شرق و دشت کرمانشاه از غرب می باشد. دو رودخانه گاماسیاب و قره سو دشت هاي میان کوهی منطقه دورود فرامان را مشروب می سازد.
رودخانه گاماسیاب با جهت شمال شرقی جنوب غربی، از شرق دهستان دورود فرامان عبور می کند و رودخانه قره سو در جهت شمال غربی جنوب شرقی مرز دهستان قره سو با دورود فرامان را تشکیل می دهد. رودخانه گاماسیاب در جنوب روستاي گله جار به قره سو متصل و از استان کرمانشاه خارج می شود. در شمال این محدوده جغرافیایی ارتفاعات صخره اي پر شیب بیستون و پراو با جهت شرقی غربی، در نیمه شرقی این محدوده، رشته ارتفاعات کوتاهی با جهت شمال غربی به جنوب شرقی قرار دارد و از مرکز این منطقه تا حد غربی دهستان دورود فرامان را تپه ماهورهایی تشکیل می دهند.
از نظر اقلیمی دهستان فوق جزو نواحی معتدل استان به شمار می رود. فراوانی آب و حاصلخیزي خاك شرایط زیستی مناسبی را در این منطقه موجب شده است.همچنین این منطقه به خاطر قرار گرفتن در مسیر جاده خراسان بزرگ و نقش ارتباطی درون منطقه اي و فرا منطقه اي، از موقعیت مناسبی برخوردار بوده است. منطقه دورود فرامان را می توان به شکل مثلثی فرض کرد که راس جنوبی آن تلاقی رودخانه هاي گاماسیاب و قره سو است که از میان کوهستان، تپه ماهورها و دشت عبور می کند و قاعده شمالی آن به ارتفاعات بیستون و پراو محدود می شود.
به طور کلی چشم انداز زمین ریخت شناسی محدوده مورد بررسی شامل سه بخش: دشت هاي میان کوهی، ارتفاعات و دره ها و تپه ماهورهاي کم ارتفاع است. دشت هاي منطقه عموما کوچک بوده و مهمترین آنها در حاشیه رودخانه هاي قره سو و گاماسیاب شکل گرفته اند. مهمترین ارتفاعات را رشته کو ههاي شرق دهستان دورود فرامان و تپه ماهور هایی که بخش زیادي از منطقه را فرا گرفته اند، تشکیل می دهند و ازمنابع آبی چشمه ها و آبراهه هاي فصلی مشروب می شوند. این منطقه به لحاظ دارا بودن منابع آب، چشمه هاي بسیار و خاك حاصلخیز از پتانسیل بالایی در جذب جوامع انسانی برخوردار بوده است.
پیشینه پژوهش
منطقه دورود فرامان تا کنون مورد بررسی فراگیر باستان شناختی قرار نگرفته است و پژوهش حاضر نخستین گام در جهت شناسایی مکان هاي باستانی و ثبت در فهرست آثار ملی است. تنها در سال 1387 محدوده غربی منطقه دورود فرامان که به حاشیه شرقی شهر کرمانشاه منتهی می شود توسط حسن رضوانی مورد بررسی قرار گرفت که در نتیجه شماري از محوطه هاي پارینه سنگی شناسایی شد - رضوانی، . - 1387 اگرچه در گذشته پژوهش منظم و مستقلی در این منطقه انجام نشده است، اما نخستین بررسی ها و کاوش هاي هدفمند در منطقه زاگرس در سال 1338 خورشیدي توسط رابرت بریدوود سرپرست پروژه پیش از تاریخ ایران در موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو انجام گرفت.
بریدوود همراه هیئت خود که در ارتفاعات زاگرس کردستان عراق مشغول تحقیق بودند به ایران آمدند و در نواحی غرب ایران و منطقه کرمانشاه و اطراف آن به بررسی پرداختند. در این مدت از نزدیک آثار سطحی250 محل باستانی منطقه را جمع آوري کردند. با تمدید مدت مطالعات تا خرداد ماه 1339 در چندین محل اقدام به حفر گمانه هاي آزمایشی کردند که از جمله آنها تپه آسیاب مشرف به رودخانه قره سو واقع در حدود 5 کیلومتري شرق کرمانشاه، تپه سراب واقع در حدود 7 کیلومتري شرق شمال شرق کرمانشاه است. بریدوود در بررسی سال 1338 خود در غرب ایران در دو محل دیگر به نام تپه سیاه بید و تپه موریان اقدام به حفر گمانه هاي آزمایشی کرد که گزارش حفاري هر یک از آنها از چند سطر تجاوز نمی کند.
در تپه سیابید حفاري گمانه مدت پنج روز به طول انجامید و سفال هایی شبیه سفال هاي تحتانی ترین طبقات استقراري در تپه گیان به دست آمد. بریدوود براي آثار تپه سیاه بید تاریخی برابر بین 8 تا 7 هزار سال قبل را تخمین زده است. درباره موریان نیز نوشته است که آثار آن شبیه تپه سیاه بید بوده اند. همچنین ناحیه کاگیا واقع در حومه کرمانشاه به عنوان دوره زیرین پارینه سنگی جدید توسط بریدوود معرفی شده است - ملک شهمیرزادي،243-248 :1378،. - 118 کاگیا همان روستاي گاکیه در شرق شهر کرمانشاه است که به اشتباه کاگیا معرفی شده است. لازم به ذکر است در ادامه این پژوهش ها، تپه هاي سراب و سیاه بید مجددا در سال هاي 1355-56
توسط اعضاي گروه لوییس لوین مورد گمانه زنی قرار گرفت و به لایه هاي نوسنگی قدیم و جدید دست یافتند - هول،:1381 107و. - 104 در سال هاي 1346_47 از سوي اداره کل باستان شناسی وقت، هیئتی متشکل از علی اکبر سرفراز، محمد رحیم صراف و اسماعیل یغمائی، دشت کرمانشاه را در جریان بررسی گذراي استان کرمانشاهان، بررسی و محوطه هاي باستانی مهم این دشت را ثبت کرد - سرفراز،. - 1347 چنان که پیشتر اشاره شد طی سال هاي 1354-57 هیات کانادایی از موزه انتاریو به سرپرستی لوییس لوین چند پروژه پژوهشی در دشت هاي کرمانشاه و ماهیدشت انجام داده است LEVINE,1976:284-279;LEVINE & . - MACDONALD,1977
از اواسط دهه شصت تا کنون نیز بررسی هاي پارینه سنگی متعددي در دشت کرمانشاه توسط فریدون بیگلري، سامان حیدري و سونیا شیدرنگ در پناهگاه ها و غارهاي دشت کرمانشاه صورت گرفته است - براي نمونه بنگرید به:بیگلري،1379؛ شیدرنگ،1384؛. - BIGLARI&HEYDARI,2001; BIGLARI,2004 همچنین در سال 1385 بخشی از دهستان دورود فرامان توسط اکرم طهماسبی، فریدون بیگلري و علیرضا مرادي بیستونی بررسی شد و در نتیجه شمار 30 تپه و 25 غار شناسایی شد. متاسفانه گزارش این بررسی تدوین نشد - گفتگوي خصوصی با اکرم طهماسبی - . به رغم فعالیت هاي میدانی پیش گفته، دهستان دورود فرامان از نظر باستان شناختی همچنان منطقه اي مناسب براي پژوهش هاي هدفمند، اصولی و بلند مدت باستان شناسانه است.
ریخت شناسی و پراکنش محوطه هاي شناسایی شده
در مجموع 136 محوطه در منطقه دورود فرامان شناسایی شد - نقشه. - 2 محوطه هاي شناسایی شده شامل تپه ها، محوطه هاي باز، سازه هاي معماري و قبرستان است. اغلب تپه هاي شناسایی شده در دشت واقع شده اند. اکثر آنها بر اثر فعالیت هاي کشاورزي تخریب شده و یا بر اثر شخم سالانه آسیب زیادي دیده است. این وضعیت موجب کم شدن ارتفاع تپه ها و آمیخته شدن مواد فرهنگی و لایه هاي باستانی شده است. خاك سطحی آنها نرم و سست و سیاه رنگ است.محوطه هاي باز شناسایی شده، اغلب بر فراز ارتفاعات طبیعی، تپه ماهور ها ، دامنه کوه ها و تپه ماهورها و عمق دره ها شکل گرفتند. اکثر آنها استقرار موقت را نشان می دهند که بر بستري طبیعی و فاقد لایه باستانی قرار دارند. موقعیت آنها به گونه اي است که جوامع انسانی به آسانی می توانستند به منابع آب و غذا در منطقه کوهستانی و دشت دسترسی داشته باشند.
