بخشی از مقاله
سیری در تبیین شاخص های معماری و شهرسازی اسلامی
چکیده
با ورود اسلام به ایران، معماری و شهرسازی رنگ و جلوه ای نو به خود می بیند. اسلام در اصولی که برای زندگی بهتر و شایسته تر برای انسان ها معرفی نمود به مفاهیمی چون عدالت، محرمیت، آسایش، درون گرایی، بی پیرایگی و غیره اشاره داشت. از این منظر تاثیرات قابل رویتی بر فرهنگ جامعه ایرانی از دیر باز تا کنون داشته که در عناصر تمدنی آن تجلی یافته است. در عصر کنونی همچنان مظاهر اصول اسلام در معماری و شهرسازی محسوس می باشد، در این رابطه برای درک صحیحی از سازگاری آن می توان شاخص هایی را معین کرد که با آن ها به ارزیابی میزان تحقق پذیری تفکر غالب اسلامی پرداخت. پرسش هایی در این میان قابل طرح شدن هستند. چگونه معماری و شهرسازی اسلامی که در ایران به وقوع پیوسته است، با شرایط عصر حاضر انطباق یافته است؟ و اینکه آیا امکان دارد با شاخص گذاری معماری و شهرسازی اسلامی، نقاط قوت و چالش ها در این زمینه یافت شود و از طریق آن به ارتقاء کیفی معماری و شهرسازی دست یافت؟ این دسته مسائل، ضرورت پرداختن به این موضوع خاص را مطرح می سازند.
کلمات کلیدی: معماری و شهرسازی اسلامی، تمدن، تحقق پذیری، شاخص گذاری، عصر کنونی
صفحه 1
مقدمه
شهر پدیدهای پیچیده است. این پیچیدگی نهتنها به اشکال ظاهری و فرمهای متنوع آن،بلکه شدیداً به ماهیت بهشدت ترکیبی و غامض شهر نیز برمیگردداین. ادّعا به این واقعیت پیچیده برمیگردد که شهر ماهیت خود را در یک سیر تکوینی در زمان ومکان کسب کرده و به موازات آن بر روندهای جاری خود تأثیر بارزی بر جای میگذارد. به اعتقاد نگارنده، شهرها حتی در اولیهترین حالات پیدایش خود، سیستمهایی به شدت پیچیدهاند، نه از این حیث که ترکیبی از کارکردها را در خود به نمایش میگذارند و یا وسعتی به مراتب گستردهتر و بزرگتر از اشکال بدیلهای سنتی خود را عرضه میکنند، بلکه به این دلیل که فرصتی برای بازتولید انگارههای ذهنی، فلسفی و اعتقادی و زمینهای برای رشد تمامی جوانب اجتماع انسانی را فراهم میکنند، بهعبارت دیگر تجلّیگاه تمامی آرمانهای رفیع و خواستنهای بزرگ انسانی هستند که در بسترگاه خود آن را پرورانده و عرضه کردهاند.
شهر اسلامی شهری است که با اصول اولیه اسلام همخوانی دارد و قابلیت انطباق با ضرورت های زندگی در هر مکان و هر زمانی را دارا می باشد. شهر اسلامی خود از دو بنیان اصلی معماری و شهرسازی تشکیل شده است. در باب معماری که عناصر تمدن ساز حکومت ها هستند شاخص های مربوط به مقیاس، مصالح، سادگی، پایداری، زیبایی و غیره مطرح می باشند و در موارد کلی مربوط به شهرسازی اصولی را می توان مد نظر قرار داد که در معماری نیز می شود آن ها را لحاظ نمود.
شهر به عنوان کالبدی که اسلام در آن حضور یافته و در آن توسعه یافته است برای دولت اسلامی به عنوان یک ضرورت تلقی می گردد (حبیبی، 1386، .(41 بنابراین شهر اسلامی مفهومی است که از دیرباز معنا داشته است و می تواند هم اکنون نیز محقق گردد. این مفهوم شایسته با شاخص های خود قابل سنجش می باشد، شاخص هایی که بر پایه قواعد کلی اسلام قرار دارد و با روح معماری و شهرسازی سنتی ما آمیخته شده است.
این تفسیر از شهر، محتوای سیریناپذیری از عطش »بودن و شدن« است که در عین بیزمانی در کمند زمان مفهوم پیدا میکند، در عین بیفضایی در فضا تجلّی پیدا میکند، نوعی تداخل معنا در زمان و فضا، که در عین امتزاج و درهمآمیختگی، رعشههای ملموس و متمایز از بازتابهای عینی خود را نیز به نمایش میگذارد. به موازات پیچیدگی ابعاد ومولفهها، درک معنایی از شهر نیز دشوار است. بیراهه نیست اگر بپذیریم که نظریهپردازان بسیاری کوشیدهاند که در چارچوب انگاره سازیهای مفهومی خود، درک مقبولی از شهر و ماهیت و روندهای تکاملی آن را بهدست دهند، که ضمن منطقپذیر بودن، کارآمدی تبینی، مصداق گرایی و قابلیت شمولیت، بتواند زمینه لازم را برای درک صفات و خصیصههای آن ارائه نماید.
در این تحقیق ابتدا به شاخص های معماری و شهرسازی پرداخته می شود و سپس خصوصیات شهر اسلامی در سه بعد اساسی مورفولوژی، اقتصادی و اجتماعی مطرح می شود. در آخر نیز این شاخص ها در شرایط کنونی عصر حاضر مناسب سازی می شوند و بسترهای لازم آن تبیین می گردد. هدف عمده این تحقیق، تقویت باورپذیری تحقق شهر اسلامی در عصر کنونی است که با تبعیت از شاخص های شهر اسلامی به منصه ظهور می رسد.
صفحه 2
شاخص های معماری و شهرسازی اسلامی
استاد پیرنیا پنج اصل معماری سنتی ایرانی را که با روح اسلامی و مفاهیم آن در هم آمیخته بود اینگونه معرفی می نماید: (1 مردم واری، (2 خودبسندگی، (3 پرهیز از بیهودگی، (4 نیارش و (5 درونگرایی (توسلی و بنیادی، 1386، .(127 مردم واری رعایت اصل مقیاس انسانی به شکل مطلوب است و خودبسندگی
به مفهوم استفاده حداکثر از امکانات موجود و در دسترس و مصالح بوم آورد است. پرهیز از بیهودگی دوری جستن از نصب مجسمه ها و نقش برجسته ها و تزیینات معمول در سرزمین های دیگر است. نیارش به ایستایی، مقاومت و پایداری بنا مربوط می شود و پیمون بر تعیین تناسب بین اجزاء بنا تکیه دارد و با زیبایی مرتبط است. درون گرایی نیز بر ساده سازی بیرون ساختمان ها و تزیین داخل آن ها تاکید می نماید.
علاوه بر شاخص های مذکور که کاملا منطبق با مفاهیم معماری است، اصولی را می توان مطرح کرد که هم در معماری و هم در شهرسازی در دستور کار معماران، برنامه ریزان و طراحان شهر اسلامی قرار می گیرد. این اصول شامل عدالت، رفاه، ایمنی و امنیت، حقوق شهروندی، زیبایی، نظم و تقارن، سلسله مراتب و کثرت می باشد که هرکدام به نوبه خود قابل شاخص گذاری هستند که به آن ها پرداخته می گردد.
عدالت : شاید بتوان یکی از شاخصترین اصول بنیادین الهی و انسانی حاکم بر مناسبات شهروندی در حوزه تعاملات اجتماعی را اصل عدالت دانست ؟اهمیت ذاتی عدالت، گستره و فراگیری آن در روابط اجتماعی و تأثیرگذاری آن برروند حرکت جامعه، امید آفرینی، نشاط آوری و پویایی سازی از مهمترین مواردی است که اصل عدالت را به اصل بی بدیل تعاملات انسانی و آرمان گریزناپذیر انسان در تمامی دورانها ساخته است (سنایی و احمدوند، 1387، (183؟
گستردگی کابرد اصل عدالت در تصمیم سازی، تصمیم گیری ها و وضع قوانین و مصوبات، اعمال و اجراء قوانین واگذاری و سلب مسئولیتها، وضع و اخذ عوارض، تنبیه و تشویقها، توزیع امکانات و تخصیص درآمدها، ارائه انواع خدمات شهری اعم از تفریحی و بهداشتی و درمانی، آن قدر واضح و پردامنه است که از یک سو نیازمند بازشماری نیست و از سوی دیگر فهرست کردن آن به سهولت ممکن نیست؟ این اصل از مهمترین اصول حاکم و ارزشگذار در مناسبات شهری است.
عدالت در شهر مشهد
بحث عدالت یکی از اصلی ترین موضوعاتی است که در حوزه پیشرفته الگوی ایرانی- اسلامی می توان بدان پرداخت. در این جا تنها به یکی از شاخص های آن یعنی آموزش به طور خاص رسیدگی می شود، با وجود اینکه شاخص های دیگری همچون دسترسی به خدمات، توزیع برابر مشاغل، بهره مندی از تسهیلات مسکونی متعادل در سراسر شهر و غیره وجود دارد. مطابق با نقشه ذیل کاملا مشخص است که در هسته مرکزی، جنوب و شرق شهر مشهد نرخ سواد بسیار پایین است، در عوض با سوادها به سمت غرب شهر گریخته اند یا بهتر بگوییم که دسترسی به امکانات آموزشی و عدالت در مناطق غربی مشهد بیشتر فراهم است، با وجود این که بیشترین درآمد شهرداری مربوط به حوزه رضوی است اما در آن جا هزینه نمی شود.
صفحه 3
تصویر (1 نقشه نرخ باسوادی کلانشهر مشهد
رفاه : مقصود از اصل رفاه آن است که ادیان الهی به غایت و غرض تربیت انسان کمال یافته می باشد که مقصود نهایی جز در فضای کمال یافتگی مادی انسان نمی تواند جلوه گر شود؟ انسان متعالی انسانی است که در زندگی خویش سربلند و در دنیای خود کریم و نکو داشته است، انسانی که در تأمین ابتدایی ترین نیازهای خویش وامانده و خوار پرسش ها شده است هرگز روح متعالی نخواهد یافت (سنایی و احمدوند، 1387، (184؟
تأمین رفاه شهروندان، فراهم آوردن شرایط برخورداری آنان از امکانات) در حد نیاز) میبایست از اهداف سامانه شهری، قواعد و ضوابط و قوانین حاکم بر آن باشد؟ از این روی مسئولان و متولیان امور شهری موظفند تمامی تلاش خود را برای تحقق این برخورداری و رفاه به صورت مستمر، شتابگر و متوازن با افزایش نیازهای بشری، مبذول دارند که اهتمام در به کارگیری تمامی امکانات موجود مادی و معنوی با انگیزه رفع فقر و تنگدستی و طراحی برای سامان امر معیشت از آن جمله می باشد.
رفاه در شهر مشهد
بیشترین سهم از کل اشتغال بخش خصوصی در شهرستان مشهد مربوط به مزد بگیران و حقوق بگیران 46/2)درصد) و کمترین سهم مربوط به کارکنان فامیلی بدون مزد 2/4)درصد ) بوده است . با توجه به جمعیت روز افزون و حضور میلیونی زائرین و فعالیت گسترده صنوف می بایست از بازار به عنوان قوی ترین قطب اقتصاد یاد نمود و در حال حاضر در شهرستان مشهد حدود یکصد هزار واحد صنفی فعالیت دارند. باتوجه به جمعیت افزون وحضور میلیونی زائرین وفعالیت گسترده صنوف می بایست از بازار بعنوان قوی ترین قطب اقتصاد یاد نمود ودرحال حاضر درشهرستان مشهد حدود یکصد هزار واحد صنفی فعالیت دارند.
صفحه 4
جمعیت سال تعداد مرد تعداد مرد بیکار تعداد مرد تعداد زن شاغل تعداد زن بیکار تعداد زن
85 شاغل محصل محصل
2427316 635302 40537 219612 109087 18137 240143
جدول (1 اطلاعات آماری سال 1385 مشهد
حکومت شهر هر قدر هم که همانند شهرداری مشهد توانمند باشد باز هم به همیاری شهروندان در راستای همکاری در برنامه های اجرایی و پروژه های خود نیاز دارد. بنابراین ما می بایستی با تکیه بر سرمایه اجتماعی که از ارکان اصلی توانمندسازی اجتماع محور می باشد، پیوندهای میان گروه های مختلف مردم را در راستای تحقق آرمان های شهر ایرانی- اسلامی مشهد تحکیم بخشیده و بر ایجاد سایر پیوندهای بالقوه تأکید نماییم. این پیوندها بر دو رکن اساسی پایه ریزی می شود: اول) اینکه پیوندهای قومی را بین مردم بالا ببریم و اقلیتها را تا جایی که بر خواست اکثریت غلبه پیدا نکنند بپذیریم و دوم) می بایستی ساکنان با منزلت اجتماعی مختلف را در کنار هم سکونت دهیم تا از جدایی های اجتماعی- فرهنگی بکاهیم و اجتماعاتی را بدون قشر نخبه و کارآمد رها نسازیم. در ذیل محل سکونت هشت گروه عمده شغلی نمایش داده شده است:
تصویر (2 پراکنش مشاغل 1
صفحه 5
تصویر (3 پراکنش مشاغل 2
واضح است که اقتصاد شهر مشهد اقتصاد مبتنی بر صنعت توریست و تولیدات کارخانه ای می باشد. البته بایستی به یاد آورد که الگوی ایرانی- اسلامی شهری را سرمشق قرار می دهد که مولد و تولید کننده باشد و از طرفی به خاطر سابقه تاریخی آمیزش دین اسلام با تجارت و موقعیت بسیار خوب شهر مشهد می توان اقتصاد آن را پایدار نمود به شرط آنکه به جای ارائه خدمات به زائرین با برند شهر مذهبی خود به تجارت با شهرهای کشورهای همسایه بپردازد. مشهد به عنوان یک کلانشهر مطمئن در ایران می تواند نماینده خوبی برای تجارت با آن ها باشد. در سطح اقتصاد خرد نیز می توان گفت نرخ بالای بیکاری در شهر مشهد برازنده آن شهر نیست و مطمئناً تعداد مشاغل موجود پاسخگوی جمعیت آن نیست، شهری که بازارهای بین المللی
دارد و به ترکمن ها و افغان ها شغل ارائه نموده است، چگونه می تواند ساکنان ایرانی بیکار داشته باشد، تمرکز حکومت شهری در زمینه اقتصاد بایستی بر افزایش امکان به کارگیری بیشتر ساکنان ایرانی صورت پذیرد تا تبعه های دیگر کشورها که دیگر محلی از اعراب در کشور ندارند.
تامین ایمنی و امنیت : امنیت از مهمترین شاخصه های جامعه بسامان و ناامنی از مهمترین مؤلفه های جوامع نابسامان به شمار می آید، شهر به عنوان مأمن و پناهگاه شهروندان با چند ویژگی تعریف می شود که در رأس آنها عنصر امنیت قرار داد؟ به بیان دیگر از مهمترین کارکردهای شهر تأمین ضریب بالای امنیت است. از این روی اصل تامین امنیت به عنوان یکی از کلیدی ترین اصول میبایست شاخص تصمیم گیری ها
صفحه 6
و اقدامات در حوزه مسائل شهری باشد و هر فرایند و اقدامی که نافی امنیت یا کاهنده آن باشد می باید متوقف و هر رویکرد امنیت زا می بایست تقویت و پشتیبانی گردد (سنایی و احمدوند، 1387، (185؟
ایجاد، برقراری و تأمین امنیت فردی و جمعی شهروندان یکی از غایات و اهداف هر نوع برنامهریزی و تصمیم گیری در امور شهری حتی در احداث و ایجاد شهرها است و در آرمانشهر اسلامی هر نوع تصمیم گیری و برنامه ریزی امنیت زدا، نامعتبر و نامشروع است؟ در برنامهریزی شهرهای اسلامی باید لزوم فراهم آوردن ساز و کارهای مناسب سخت افزاری و نرم افزاری امنیت زا و مکان یابی جهت احداث مناطق شهری و طراحی ساختار شهری به گونهای که با کمترین آسیب پذیری توان تأمین امنیت شهروندان را داشته باشد و باید تأمین گردد؟
امنیت در شهر مشهد
امنیت3 مفهومی ذهنی است که نسبت به ایمنی از درجه اهمیت بالاتری برخوردار است، امنیت از ریشه »امن« گرفته شده که بر آرامش ذهنی تاکید دارد. در فرهنگ ایرانی- اسلامی به فضایی امن گقته میشود که محصوریت آن بین 1به1 تا 1به3 باشد و بعد از آن به تدریج حس امنیت کاسته میشود. محصوریت بیش از حد نیز، خود بر حس ناامنی دامن می زند. امنیت همیشه موضوعی نسبی است، اگر در یک فضاهای شهری خاص نسبت به مساحت آن، از یک تعدادی انسان کمتر باشد و یا اینکه از یک حدی بیشتر باشد، در هر دو حالت احساس ناامنی بوجود میآید. در این زمینه عدد مشخصی نمیتوان داد، زیرا بستگی به جنسیت افراد، از فرهنگی به فرهنگ دیگر و از محلهای به محله دیگر تاثیر متفاوتی پدید میآید. این طور به نظر میآید که زنان نسبت به مردان در فضاهای شلوغتر، احساس امنیت بیشتری میکنند. امنیت ارتباط متناظری با آشنایی با فضا دارد، هرچه فضا آشناتر باشد و یا حس مالکانه بر آن افزایش یابد امنیت در آن بیشتر حس میشود، به همین خاطر است که افرادی با سابقه سکونت بالا در محلات ناامن به لحاظ وقوع جرم و جنایت، باز هم در آنها احساس امنیت میکنند. با ابزار طراحی محیط هم میتوان تا حدی بر افزایش امنیت موثر بود ولی محدودیتهای جدی در این زمینه وجود دارد، زیرا هیچ گاه نمیتوان کلیّت یک فضای ناامن را تغییر داد (اسدی محل چالی، 1394، .(76
حکومت ابزار مختلفی دارد که در راستای امنیت بیشتر گام برمی دارد، مشهد شهرداری بسیار قوی و مطمئنی دارد که این امر به دلیل ثروت بسیار زیاد آستان قدس ممکن گردیده است. به گونه ای که به زعم اکثر متخصصین شهرداری مشهد از شهرداری تهران ابزارهای اجرایی قوی تری دارا می باشد. حکومت مشهد از طرفی به توسعه حرم رضوی می اندیشد، که اگر همین گونه ادامه یابد در آینده شاهد تقسیم شهر به دو بخش شهر رضوی و شهرستان مشهد خواهیم بود. در راستای تحقق این هدف مسئولین شهری از هیچ فضاری دریغ نمی کنند. در صورتی شهرداری مشهد در هدف خود مستدام خواهد بود که بتواند رضایت مردم را جلب نماید، چیزی که در حال حاضر اصلا ممکن نیست. رضایت شهروندی زمانی حاصل می شود که شهروندان در راستای تحقق حکمروایی خوب شهری توانمند شوند و این توانمندی بایستی به گونه ای اجتماع محور صورت پذیرد.
صفحه 7
تساوی حقوق شهروندی : بر اساس این اصل، اگر قانونی برای فردی از افراد جامعه یا صنفی از صنوف اجتماعی وضع شده باشد و جعل قانون ناشی از ویژگی خاص فرد و یا صنف معیین نباشد، این قانون شامل سایر افراد و صنوف در زمین ها و سرزمین های گوناگون نیز خواهد بود و آن قانون فرازمانی و فرامکانی تلقی خواهد شد (نقی ایازی، 1387، .(113
حقوق شهروندی در شهر مشهد
شاید اگر از خیلیها بپرسیم شهروند کیست؟ پاسخ بدهند؛ شهروند کسی است که در شهر زندگی میکند! اما واقعیت این است که شهروند، صرفاً کسی نیست که در شهر زندگی میکند. هرچند در لغت، چنین معنایی از آن ادراک میشود، اما شهروند معنایی فراتر از این دارد. در یک تعریف ساده و ابتدایی شاید بتوان گفت؛ شهروند به تک تک افرادی که در یک جامعه یا کشور زندگی میکنند، گفته میشود.
در این تعریف، کلیه افرادی که در محدوده جغرافیایی یک کشور زندگی میکنند و نیز افرادی که به عنوان تبعه در خارج از مرزهای آن کشور زیست مینمایند، شهروند تلقی میشوند. حال سؤالی که مطرح میشود این است که: با این تعریف، آیا شهروندان همان اتباع یک کشور نیستند؟ باید گفت؛ نه! شهروندان با اتباع تفاوت دارند. اگرچه این دو، دارای نقاط مشترکی هستند، اما وجوهی متمایز و متفاوت از هم نیز دارند که در تعیین جایگاه آنها در جامعه و حقوق و تکالیف ناشی از آن مؤثر و تعیین کننده است. در واقع تابعیت رابطهای صرفاً سیاسی است که فردی را به دولتی مرتبط میسازد. به طوری که حقوق و تکالیف اصلی وی از همین رابطه ناشی میشود (جعفری لنگرودی، .(1382 در این رابطه، تابعیت فرد باید با احراز شرایطی توسط دولت یا قانون پذیرفته شود، تا فرد به یک دولت مرتبط شده و تابعی از آن دولت محسوب شود. موقعیت اتباع بر سلسله مراتب و سلطه دلالت دارد (فالکس، .(1381
توانمندسازی اجتماع محور تکنیکی است که می تواند در زمینه تبدیل مشهد به الگوی شهری ایرانی-اسلامی گام های اساسی بردارد (اسدی محل چالی، 1393، .(52 چرا که اکثر کسانی که در محدوده های مجاور حرم رضوی ساکن هستند سرمایه های انسانی و افراد بومی را شامل می شوند که هم اکنون به شهرداری به عنوان نهادی سرکوبگر می نگرند. شهرداری خانه های آنان را به قیمتی بسیار ارزان می خرد و تحویل هتل سازانی می دهد که تراکمی بسیار بالا را به مرکز شهر تحمیل می کنند. این رفتار نمی تواند در زمینه الگوی ایرانی- اسلامی جایی داشته باشد. این همان جایی است که حقوق شهروندی پایمال میشود. ساکنان شهر مشهد هرگز خود را شهروند حقیقی نمیدانند، زیرا در فرآیند تصمیمگیری شهرداری جایگاهی ندارند و حتی اجازه ندارند آنطور که میخواهند در شهر رفتار کنند. به هر حال حقوق شهروندی هم ردیف مفاهیمی چون آزادی، امکان حضور، مالکیت، دسترسی برابر، عدالت، آرامش، امنیت، آسایش و موارد اینچنینی است که نه تنها در مشهد بلکه در سایر شهرهای ایرانی هم جای تأمل و تردید دارد.
زیبایی : حضرت امیر المومنین می فرماید خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و دوست دارد که نمود نعمتش را در بنده اش ببیند و در حدیث دیگری نیز آمده است که خدا، معمار بزرگ هستی پیوسته مظاهر وجود خود را زینت داده و مزین کرده است (صارمی، 1387، .(44 همچنین امام صادق می فرمایند که هرکه جامه اش را بیاراید، بوی خوش بر خویش بیامیزد و خانه اش را سفید (گچ) کند و آستانه خانه اش را از خاکروبه بیالاید خداوند بر روزی وی بیفزاید (همان، .(45
