بخشی از مقاله
شناسائی و تحلیل عوامل مؤثر در تصمیم گیری پیمانکاران ساخت در رویارویی با مناقصات
چکیده
از آنجا که تصمیم گیری پیمانکاران در رویارویی با مناقصات عموماً از روی نوعی قضاوت تجربی و احساسی صورت می پذیرد، شناخت کلیه عوامل و متغیرهایی که می بایست در این تصمیم گیری در نظر گرفته شود و میزان اهمیت هر عامل، گاهی ست به سوگی قضاوتی مسندل با قابلیت اطمینان بیشتر.کلیه عوامل موثر در تصمیم گیری پیمانکاران جهت شرکت یا عدم شرکت در مناقصه با بهره گیری از روش دلفی (Delphi Method) با همیاری گروه خبره در جایگاه های متفاوت پیمانکار، مشاور و کارفرما، به صورت جامع و در ساختار سلسله هراتبی شناسائی گردید. سپس به منظور دستیابی به میزان اهیمت عوامل نسبت به هم و تعیین وزن واقعی هر کدام، پیمایشی در جامعه پیمانکاران کشور صورت گرفته است. با استفاده از داده های ۷۶ پرسشنامه تکمیل شده توسط پیمانکاران دارای صلاحیت از سوی همعاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی کشور با گریدهای ۱ الی ۵، تجزیه و تحلیل های آماری به کمک نرم افزار SPSS انجام گردید.
4.d44 پیمانکاران همواره در فرآیند رویارویی با هر مناقصه با دو مرحله مجزا و متوالی روبرو هستند، مرحله ارائه قیمت پیشنهادی جهت برنده شدن در مناقصه، پس از اتخاذ تصمیم شرکت یا عدم شرکت در متاقصه مطرح می گردد. در بررسی های به عمل آمده در میان پیمانکاران، مرز مشخصی میان این دو در نظر گرفته نشده و عمده توجهات به قسمت دوم معطوف می باشد بدون آنکه قبل از آن عواملی که می تواند در تصمیم انها مبنی بر شرکت در مناقصه تاثیر گذار باشند، به طور کامل شناسایی و بررسی شده باشند. شناخت صحیح و تصمیم گیری مناسب در بدو فرآیند شرکت در مناقصه، بر عملکرد کوتاه سادت و بلند مدت یک شرکت ساخت تاثیرگذاشته و سبب انطباق حرکت شرکت در راستای اهداف از پیش تعیین شده مدیران گردیده و از تحمیل هزینه های مالی و زمانی ناشی از برآورد و انتخاب درصد بیشنهادی جلوگیری به عمل هی آورد. با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام شده بر روی ۴۰۰ پیمانکار برتر جهان [1] در سال ۱۹۸۶ میلادی در اکثر مواقع تصمیم به شرکت یا عدم شرکت در مناقصه به صورت احساسی و بدون هیچ استدلال منطقی اتخاذ میگردد، نیاز به شناسائی عوامل موثر به شدت احساس می شود از آغاز تحقیقات در این زمینه در اواسط دهه ۵۰ میلادی با تلاش فردی به نام فردمن (۱۹۵۶) [2] تاکنون، در جهان تحقیقات بسیاری در این راستا صورت پذیرفته است که حتی به ارائه مدل هایی نیز جهت ایجاد یک سیستم پشتیبان تصمیم گیری، منجر شده است. شناسایی کلیه عوامل مؤثر در این تصمیم گیری و شدت تاثیر آنها نسبت به هم امری بسیار مشکل بوده و اتخاذ چنین تصمیمی توسط پیمانکاران عمدتاً بر مبنای جسارت، تجربه و حدسیات استوار است. از آنجا که نادیده گرفتن یک عامل می تواند پیمانکار را از رسیدن به تصمیم گیری صحیح بازدارد می بایست تحقیقی گسترده و جامع انجام گیرد تا بتوان به نتایج حاصل از آن اطمینان داشت. به منظور دستیابی به شناخت کلیه عوامل و زیر عوامل تأثیرگذار در این فرآیند از روش دلفی بهره جستیم؛ که پس از طی مراحل منسجم و هدفمند این روش تحقیق در همجموع ۴۳ عامل تحت ساختار سلسله مراتبی، در پوشش ۴ شاخه اصلی شناسائی گردید. میزان اهمیت (وزن) هر یک از این عوامل شناسائی شده وابسته به دیدگاه ها و شرایط مکانی و زمانی حاکم بر جامعه پیمانکاری است. پیمانکاران بسته به زمینه تخصص، سطح فعالیت، جایگاه فنی و اجرائی و شرایط حاکم بر جامعه خود به یک عامل توجه و اهمیت متفاوتی قائل می شوند۔ به طور مثال یک شرکت با توجه به نوع فعالیت و مصالح مورد نیاز خود به شدت ممکن است تحت تاثیر عوامل جهانی قرار داشته و کوچک ترین تحول سیاسی در منطقه، می تواند کل روند اجرائی پروژه هایش را مختل نماید؛ درحالی که شرکتی دیگر در حیطه فعالیتهای خود با اقلام و مصالحی کار می کند که بومی بوده و مسائل فراملی از فاکتورهای کم اهمیت در تصمیم گیری های آن شرکت محسوب می شود. حتی ممکن است برخی عوامل در نظر سطحی از پیمانکاران نادیده گرفته شود و یا کم اهمیت جلوه نماید که در سطوح بالاتر، شرکتهای بزرگ تر به آن اهمیت بیشتری داده و همین بی توجهی مانع از پیشرفت آنان شده است. همچنین مسلماً پیمانکاران در هر کشور با توجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی آن کشور، با مسائل و مشکلات مختص به همان کشور روبرو هستند و دیدگاه آنان مبتنی بر شرایط محیطی خویش است. تنها یک پیمایش گسترده و معتبر در میان گروه های مختلف جامعه پیمانکاری می تواند میزان واقعی اهمیت هر عامل را تعیین نماید. پیمایش [3] روشی است مناسب در تحقیقات اجتماعی و مدیریتی که به معنای گردآوری، دسته بندی و تحلیل داده های آماری است که عمدتاً از پرسشنامه ها گرفته می شود. در این مقاله به منظور تطابق هر چه بیشتر با واقعیات نظام پیمانکاری کشور، برای اولین بار دست به شناسائی جامع و درخت گونه عوامل موثر در این تصمیم گیری زده شده است و به منظور تعیین وزن آنان، یک پیمایش آماری برگرفته از پرسشنامه های ۷۶ پیمانکار دارای صلاحیت از سوی معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی کشور، صورت گرفته است. این فرایند بدین شرح است: ۱- شناسائی عوامل در قالب روش دلفی و تعیین ساختار سلسله مراتبی آن ۲- نمونه یابی و تدوین پرسشنامه بر مبنای عوامل شناسائی شده ۳- تجزیه و تحلیل آماری ۴- تفسیر نتایج آماری مدت بریتا بر S3 ۱- شناسائی عوامل در قالب روش دلفی و تعیین ساختار سلسله مراتبی آن عوامل موثر در تصمیم گیری، بر عکس عوامل موثر در تعیین قیمت پیشنهادی از نوع قطعی هستند. عوامل باید شامل مهمترین اهداف عملیاتی موثر در تصمیم گیری بوده و استقلال ارزشی داشته باشد. جهت شناسایی جامع عوامل و زیر عوامل موثر در این تصمیم گیری، از میان روش های تحقیق گوناگون، روش دلفی انتخابی گردیده است. روش دلفی روش نوید دهنده ای برای توسعه دانش خود درباره یک مسئله می باشد، این روش اساساً در دهه ۱۹۵۰ توسط Helmel و Dalkey|4] به عنوان یک فرایند تکرارکی برای امکان پیشگویی رخ دادن وقایع خاص ایجاد گردید. روش دلفی یک روش سازمان یافته برای جمع آوری اطلاعات و تظریات مربوط به یک موضوع خاص هی باشد و همچنین اجازه مکالمه بین افراد خیره ای که از لحاظ جغرافیایی از یکدیگر جدا می باشند فراهم می کند در عین اینکه به عنوان یک ابزار یادگیری به کار میرود. این روش با جمع آوری گروهی از افراد خبره به پیش بینی رویدادها و ارزیابی موضوعات پیچیده می پردازد و به نوعی خردجمعی می باشد. تجربیات اولیه نشان داده که پیش بینی های انجام شده توسط یک گروه با احتمال بیشتری درست بوده تا پیش بینی انجام شده توسط هر فرد به تنهایی 5. روش دلفی ساختاری برای پیمایش با ۲۰ مرحله یا بیشتری می باشد و از دانش حسی و ضمنی و صریح خبرگان استفاده میکند، شرکت کنندگان در این روش نسبت به یکدیگر ناشناخته می مانندو نتایج پس از هر مرحله به عنوان خروجی مورد استفاده قرار میگیرد[4] روش دلفی فرایند ارتباطات گروهی فعل و انفعالی می باشد که شرکت کنندگان در آن مطمئن هستند که برای قبول نظرات مسلط همکاران خود تحت فشار نیستند، در این روش حداقل ۲ هفته به شرکت کنندگان برای شکل دادن به قضاوت خود در مورد موضوع مورد بررسی وقت داده می شود 6]. مراحل عموهی روش دلفی در شکل 1. نشان داده شده است:
شکل ۱. مراحل عمومی روش دلفی
در اولین تکرار طوفان فکری داریم که در مرحله (( بحث در موضوع) میباشد، در تکرار بعدی در همان مرحله محدود کردن و کاهش را داریم و در تکرار بعدی در مرحله اکتشاف موضوع رتبه بندی انجام می دهیم. به عبارت دیگر در هر تکرار در قسمت ((بحث در موضوع)) به طوفان فکری و محدود کردن و باریک شدن در نتایج می پردازیم و این چرخه تا جایی ادامه پیدا می کند تا به رتبه بندی مطلوب خود برسیم و پس از آن از چرخه خارج شده نتایج گزارش می گردند.|7|
چهار عنصر در این فرآیند مهم می باشند:
بازخورد یا قید بکا به شکل پاسخهای فردی.
• ارزیابی عقاید گروم
• فرصت برای افراد برای تغییر پاسخ های اصلی خود به دنبال ارزیابی اولیه عقاید گروه.
• ناشناخته ماندن تضمین شده برای افراد که در فرآیند شرکت می کنند
، مختصراً روش دلفی امکان بهترین استفاده از دانش رسمی و غیر رسمی موجود در مسیری شفاف و قوی را فراهم می کند. فرآیند دلفی بر ارزش نهادن بر دانش متخصصان و خبرگان از طریق رسیدن به توافق بین آنها در چندین مرحله تحقیق دارد، با این فرض که ترکیب تخصص افراد گوناگون منجر به نتایج صریحتر و دقیق تری می گردد نسبت به مشاوره با یک فرد به تنهایی. [7] بدین منظور گروه خبره ای متتشکل از ۳ کارشناس مجرب در سه جایگاه متفاوت پیمانکار، مشاور و کارفرما تشکیل گردید تا کلیه عوامل از ۳ منظر مختلف شناسائی گردد و چنانچه عاملی در یک دیدگاه نادیده گرفته شده، در سایر دیدگاه ها آشکار شود. پس از طی مراحل پخش و دریافت پرسشنامه های دلفی طبق فلوچارت شکل ۱. مساختار سلسله مراتبی کلیه عوامل شناسائی شده ارائه گردید( جدول ۱). عوامل موثر در تصمیم گیری پیمانکار مبنی بر شرکت یا عدم شرکت در مناقصه به چهار دسته کلی زیر تقسیم بندی شده است: الف) عوامل مرتبط با شرکت ب ) عوامل مرتبط با پروژه ج) عومل مرتبط بابازار د) عوامل مرتبط با وضعیت جهانی
۲- نمونه یابی و تدوین پرسشنامه بر مبنای عوامل شناسائی شده
یکی از روشهای شناخت گروهی از مردم گردآوری اطلاعات از همه اعضای آن گروه است. این شیوه در مورد گروه های بزرگ هزینه سنگینی دارد و غیر عملی است. شیوه دیگر گردآوری اطلاعات فقط از بخشی از افراد گروه است به گونه ای که پاسخ ها و خصوصیات آنها بازتاب گروهی باشد که از میان آن برگزیده شده اند این کار به علت هزینه کمتر، سریعتر و آسان تر بودن نسبت به پیمایش همه گروه ارجحیت دارد. نکته اساسی در تضمین این که نمونه معرف جمعیت باشد این است که انواع خاصی از افراد جمعیت به طور منظم از نمونه مستثنی نشده باشند.
نمونه گیری به دو نوع کلی احتمالی و غیر احتمالی تقسیم می شود که در نوع اول هر فرد از جمعیت شانس برابر یا معینی برای انتخاب شدن دارد، در حالی که در نوع دوم گروهی از افراد شانس بیشتر ولی نامعین برای انتخاب شدن دارند. در کل نمونه گیری احتمالی بر نمونه گیری غیر احتمالی برتری دارد، زیرا با احتمال زیاد بیان کننده نمونه معرف بوده و امکان برآورد دقت نمونه را فراهم می کند. نمونه احتمالی به چهار نوع اصلی تقسیم می شوند:
۱. نمونه گیری تصادفی ساده
۲. نمونه گیری سیستماتیک
۳. نمونه گیری طبقه بندی
۴. نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای
انتخاب هر یک از انواع نمونه گیری به ماهیت مسئله تحقیق، وجود چار چوب نمونه گیری مناسب، هزینه، سطح دقت مطلوب در نمونه و روش گردآوری داده ها بستگی دارد.
در کار حاضر به منظور در نظر گرفتن نظر پیمانکاران مختلف در اهمیت هر یک از عوامل تاثیر گذار بر تصمیم شرکت یا عدم شرکت در مناقصه جامعه آماری ما را پیمانکاران تشکیل می دهند. پیمانکاران از لحاظ گرید شرکت که عمدتاً در بر دارنده توان و ظرفیت مالی پذیرش کار نیروی مدیریتی و فنی کارآمد، سابقه اجرایی و...، می باشند به گریدهای مختلفی از ۱ تا ۵ طبقه بندی می شوند، از آنجا که این اعداد بیان کننده شرایط کلی شرکتها بوده و همچنین تصمیم شرکت یا عدم شرکت برای شرکتها با گریدهای مختلف دارای سطوح متفاوتی برای بررسی می باشد، از این رو از نمونه گیری طبقه بندی که شکل اصلاح شدهای از نمونه گیری ساده و سیستماتیک است استفاده شده وهدف ان رسیدن به نمونه های معرف تر و دقیق تر می باشد.
جدول ۱ - شناسائی عوامل موثر بر تصمیم گیری شرکت یا عدم شرکت در مناقصه
حجم نمونه آماری در این تحقیق مجموعاً ۷۶ آزمودنی است که در سه گروه شرکت های رده بالا و رده متوسطورده پایین دسته بندی شده اند. حجم نمونه مورد نیاز بر اساس حجم جامعهٔ آماری و تعداد گروههای مورد بررسی با استناد به منابع علمی از جمله مرجع روشهای تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری جان بستSl]، روش های تحقیق در علوم رفتاری [9]، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی I Ol] و روش های تحقیق و چگونگی ارزشیابی از ان در علوم انسانی [ا]، با توجه به نوع و روش تحقیق در این بررسی و نحوه صورت بندکی فرضیه ها (سؤالات پژوهش) که مبتنی بر مقایسه عوامل و متغیرهای پژوهشی (جدول ۲) درون گروه ها و بین گروه هاست، حداقل ۲۰ آزمودنی برای هر گروه توصیه شده است.
در این روش ابتدا جامعه پیمانکاران به سه گروه شرکتهای رده بالا با گرید ۲، ۱، شرکتهای متوسط با گرید ۳:۴ و شرکتهای رده پایین یا گرید ۵ تقسیم شده اند. با توجه به این طبقه بندی امکان در نظر گرفتن رفتار کل جامعه یه طور یکسان فراهم می گردد. سپس با توجه به حجم نمونه، به لموته یابی سیستماتیک و بر اساس جدول اعداد تصادفی در هر گرید پرداختیم. در این تحقیق با توجه به احتمال عدم مشارکت و افت آزمودنی ها، حجم نمونه برای هر گروه بیش از ۲۵ شرکت در نظر گرفته شده است.
در تنظیم پرسشنامه سعی بر آن شده است تا کلیه ضوابط و معیارهای حاکم بر تدوین پرسشنامه جهت نیل به حداکثر دقت در رعایت نسبت اهمیت هر دسته از عوامل، وضوح مفاهیم و عناوین و عدم خستگی مخاطب اعمال گردد. از آن جمله می توان به با کسی بندی هر دسته از عوامل به منظور مقایسه عوامل هر مرتبه با یکدیگر، ارائه یک راهنمای تکمیل پرسشنامه نمایش ساختار درختی عوامل در قالب یک چارت و همچنین اعمال یک ساختار در روند تنظیم پرسشنامه در جهت مقایسه عوامل هم مرتبه، تشریح مفاهیم تک تک پارامترها در کنار پرسشنامه و چک مارک کردن گزینه ها اشاره کرد، در شیوه تهیه پاسخ برای پرسش های بسته از سبک لیکرت (مقیاسهای مدرج) و شیوه رتبه بندی استفاده شده است.
از مجموع ۱۲۲ پرسشنامه ارسالی برای شرکتهای پیمانکاری دارای صلاحیت از سوی معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی کشور در گریدهای مختلف تعداد ۷۶ پرسشنامه دریافت گردید که مبنای محاسبه وزنها و آنالیزهای آماری این مقاله می باشد.
شکل ۲- نمونه پرسشنامه
سهولت ارزیابی هر فاکتور به منظور بررسی امکان ارزیابی فاکتورها سوال شده است. چرا که ممکن اسبت عاملی در تصمیم گیری پیمانکاران بسیار مهم تلقی گردد ولی ارزیابی آن در بدو رویارویی با مناقصه امکان پذیر نباشد. چنانچه در پرسشنامه ها فاکتوری از سهولت تیری صابرورہ ارزیابی پایینی برخوردار شود و امکان بررسی و ارزش گذاری برای آن مشکل باشد، ان فاکتور را می توان در تصمیم گیری لحاظ نکرد. ترجیحا از فاکتورهای که از سهولت ارزیابی بالای ۲۵٪ برخوردار باشد در تصمیم گیری استفاده می شود. بدین منظور در کنار میزان اهمیت هر عامل، سهولت ارزیابی نیز در مقیاس لیکرت آمده است.
در تنظیم این پرسشنامه ها یه گونه ای عمل شده تا یتوان از اطلاعات خام پرسشنامه ها، علاوه بر تعیین وزن عوامل، نتایج آنارکی مفید s کاربردی را استخراج نمود. به طور مثال با مشخص بودن زمینه تخصصی در پرسشنامه های تدوین شده، می توان به تجزیه و تحلیل عوامل تصمیم گیری از دیدگاه زمینه های تخصصی مختلف پیمانکاران ساخت کشور پرداخت.
۳- تجزیه و تحلیل آماری در اینجا به گزارش تجزیه و تحلیل آماری داده های پژوهش در دو بخش توصیفی و استنباطی اختصاص دارد.
آماره های توصیفی شامل مقادیر کمی؛ تعداد، نسبت ها، فراوانی، میانگین، میانه، نما، دامنه تغییرات، واریانس و انحراف معیار داده ها و متغیرهای مورد بررسی است که در مرحله اول تجزیه و تحلیل داده ها و با هدف توصیف کمّی نمونه آماری صورت می گیرد، آماره های توصیفی اگرچه به تنهایی نمی توانند ملاک قضاوت درباره رد یا اثبات فرضیه های تحقیق باشند اما از آن جهت که مقدمه و مبنای تجزیه و تحلیل استنباطی فرضیه ها قرار می گیرند حائز اهمیت هستند. تجزیه و تحلیل استنباطی در هرحله دوم و در واقع یکی از هراحل اصلی و ضروری در تکمیل فرایند پژوهشی است که معطوف به آزمون فرضیه های تحقیق بوده و نتایج پژوهش بر اساس آن قابل تفسیر و توضیح علمی خواهد بود.
ابزار گردآوری داده ها در این پژوهش پرسشنامه ای است که در دو بخش به ترتیب زیر تنظیم شده است:
بخش أول شامل اطلاعات :
" نام و نام خانوادگی، نام شرکت، گرید شرکت، تاریخ، سمت شغلی و زمینه تخصصی"
بخش دوم پرسشنامه در مجموع شامل ۲۵ سؤال بسته پاسخ پنج طبقه ای در مقیاس لیکرت است که متغیرهای پژوهشی را در قالب ۴ عامل اصلی (شاخه) و ۲۱ عامل فرعی (زیر شاخه) مورد نظرسنجی آزمودنی ها قرار داده است. جدول ۲. طبقه بندی متغیرهای پژوهشی را در قالب عوامل اصلی و زیرشاخه ها نشان می دهد. ۱-۳ - اماره های توصیفی پژوهش
حجم نمونه آماری در این تحقیق مجموعاً ۷۶ آزمودنی است که طبق شکل ۳: نسبت آزمودنی ها به تفکیک گرید شرکت ها ارائه شده
است. که فراوانی گروه بندی انجام شده در سه گروه شرکت های رده بالا، رده متوسط و رده پایین در جدول ۳. قابل مشاهده است.
شکل ۳- نسبت آزمودنی ها در نمونه آماری به تفکیکا گرید شرکت ها