بخشی از مقاله
چکیده
زورخانه مکانی است که در آن ورزش باستانی انجام می شود . اکثر زورخانه ها در دوران های گذشته در کوچه پس کوچه ها و بافت شهری ساخته شده اند. این مکان در طراحی از الگویی پیروی می کند که منا سب هویت پهلوانی و روحیه مذهبی است . زورخانه هایی که از قدیم باقی مانده اند بنایی مسقف هستند و نمای بیرونی آن چهارگوش است که در وسط آن گودی کنده شده که محل ورزش ورزشکاران است .
اطراف گود نیز غرفه هایی برای نشستن تماشاچیان بنا گردیده است . در یکی از غرفه ها که مدخل زورخانه محسوب می شود، سکویی به نام سردم برای نشستن مرشد زورخانه ساخته اند. برخی از نویسندگان و محققان شباهت هایی میان زورخانه و بناهای دیگر مانند تکیه ها و خانقاه ها و حتی نیایشگاه های مهری دانسته اند که این شباهت ها هم از لحاظ معماری و هم از لحاظ آداب و رسوم بوده است. جناب آقای زنده یاد دکتر مهرداد بهار به شباهت میان زورخانه ها و نیایشگاه های مهری پرداخته است.
در این تحقیق سعی بر آن شده است تا با تفسیر یافته ها و نیز برر سی عنا صر کالبدی دیگری همچون سقف ، نور، ارتفاع و ... با شنا سایی ، تف سیر و نقد عواملی که باعث تغییر نگرش مردم نسبت به این ورزش و کمرنگ شدن این میراث گرانبها شده اند، بتوان این ورزش را به زمان اوج خود بازگرداند. روش این تحقیق مبتنی بر رویکرد توصیفی و تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانه ای می باشد.
مقدمه
در میان معماری بناهای قدیمی و سنتی ایران مانند حمام های قدیمی ، مساجد ، کاروانسراها ، زورخانه ها ، خانه های قدیمی و ...... ، که هر یک از این نمونه های معماری ق سمتی از آثار ملی ک شور ما را ت شکیل می دهند ، معماری زورخانه های سنتی کمتر مورد توجه قرار گرفته است . در بررسی معماری سرزمین مان ایران آثار زیاد و با ارزشی گردآوری شده است ، اما زورخانه ها هم از لحاظ معماری و هم از لحاظ ورز شی و شناخت مرا سم ها و ت شریفات این ورزش - زورخانه - مورد توجه و نقد دقیق و مو شکافانه قرار نگرفته و کمبود منابع در این مورد کاملا مح سوس ا ست. جا دارد تا در مورد این بخش از معماری این سرزمین تحقیق و بررسی بیشتری انجام شود. در این تحقیق سعی بر آن شده است تا با شناسایی و مطالعه در مورد فضاهای کالبدی معماری در زورخانه ها ، هر یک از عناصر تشکیل دهنده این بنا مورد بررسی قرار گیرد.
مبانی نظری تحقیق :
از سوابق تحقیق در حوزه تاریخ ، می توان به نوشتار انصاف پور در کتاب » تاریخ و فرهنگ زورخانه - 1353 - « اشاره کرد که در بخش اول به برر سی ری شه های تاریخی و نقش اجتماعی ورزش های با ستانی از قبل ا سلام تا پایان قاجاریه می پردازد. بخش دوم فرهنگ نامه ای است از اصطلاحات زورخانه و بخش سوم درباره چگونگی عملیات ورزشی زورخانه ای و ریتم هر ضرب به صورت خلاصه گرآوری شده است. مصطفی صدیق پور در مقاله » آیین جوانمردی ، زورخانه و ورزش باستانی در روند تاریخ - 1387 - « سیر تاریخی زورخانه را قبل و بعد از اسلام بررسی می کند و ساختمان زورخانه و شیوه عملیات ورزش با ستانی را شرح می دهد.
مهرداد بهار در مقاله » آیین مهر و ورزش های با ستانی - 1356 - « که مقدمه ای بر کتاب » برر سی فرهنگی اجتماعی زورخانه های تهران « بود ، به مقایسه زورخانه ها و نیایشگاه های مهری می پردازد و معماری زورخانه ایرانی را پس افکند یک ن شیب و فراز دراز و متأثر از آیین تفکر مهری می داند. . فرهاد کاروان در کتاب » عنا صر بنیادی در معماری زورخانه « به بررسی زورخانه در قالب سه فصل سیر تاریخی ، آداب و سنن معماری ، روند شکل گیری زورخانه های سنتی می پردازد.
روش تحقیق :
در این روش و این پژوهش ، منابع تاریخی مورد مطالعه قرار گرفته اند و عناصر مرتبط با موضوع تحقیق از منابع مذکور ا ستخراج و شاخص های کالبدی معماری زورخانه مورد برر سی قرار گرفته ا ست . روش تحقیق مبتنی بر رویکرد تو صیفی و تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات برا ساس مطالعات کتابخانه ای می باشد. و با تفسیر یافته ها سعی شده با استفاده از منابع و مطالعات سایر محققان و آثار باقیمانده از گذشته در مورد موضوع تحقیق نتیجه گیری به عمل آید.
واژه ی زورخانه :
زور واژه ای است فارسی به معنای توانایی ، نیرو ، قوت و فشار - فرهنگ معین ، ذیل کلمه ی زور - و زورخانه جایی است که در آن ورزش های باستانی انجام دهند - فرهنگ معین ، ذیل کلمه ی زورخانه - . زورخانه را در بعضی از شهر ها »ورزشخانه « نیز می نامند که قدمت این نام به دوران صفویه می رسد.ولی قبل از صفویه زورخانه را »آماج خانه« می نامیدند، به معنی محل تیراندازی است. - پرتو بیضایی، 1382، . - 4
پوریای ولی
می گویند نخستین کسی که طرح ساختمان زورخانه را ریخت » پوریای ولی « بود ، نام پوریای ولی »محمود بن ولی الدین خوارزمی« است . او در نیمه ی دوم سده ی هفتم و نیمه ی نخست سده ی هشتم می زیسته است . او پهلوان و شاعر و عارف بوده و دمی گرم و گیرا داشته است.
در ورودی زورخانه
در ورودی زورخانه کوتاه و یک لختی است. - ارتفاع حدود 1,5 متر - و با دو یا چند پله از کف کوچه پایین و کنار گود می رسد . به طوری که باستانی کاران و تماشاگرانی که می خواهند از آن بگذرند و داخل زورخانه شوند ، هنگام ورود باید خم شوند و حالت تعظیم پیدا کنند. می گویند در آن را از این رو کوتاه می سازند که افرادی که به آن جا می روند ، از هر صنف و طبقه ، در برابر زورخانه تواضع کنند و به این محل با ادب و احترام قدم گذارد . این حالت نمادی از احترام و افتادگی است .
گود
از روی نقاشی های قدیمی و نقش پرده ها و تصاویر کتاب های خطی می توان دریافت که ایرانیان ، اعمال نمایشی و جنگ و ک شتی را در جاهایی فرو افتاده ، که مردم بتوانند روی بلندی های پیرامون آن تما شاگر وقایع صحنه با شند، برپا می کردند. به ویژه اگر این اعمال نمایش بود زمین را گود می کردند و با خاک نرم و غربال شده کف آن را صاف می ساختند که به آن خاک کشتی می گفتند. در کتاب بدیع الوقایع که حدود پانصد سال پیش تألیف شده آمده است که کشتی پهلوان علی روستای و پهلوان درویش محمد در حوض باغ زاغان یعنی در جایی که مثل گود زورخانه بوده برگزار شده و سلطان حسین بایقرا و تمام بزرگان هم گرداگرد آن حوض به تماشا نشسته بودند.
گفته می شود گود زورخانه که ورزشکاران باستانی در آن ورزش می کنند ، از سنت دراویش خاکسار پیروی شده که دلیل در خاک شدن و در جای پست ورزش کردن باشد تا کسی نخوت و تکبر در خود احساس نکند و نسبت به دیگران هنگام ورزش در جای پایین تر قرار بگیرد.. در گذشته کف گود را چند لایه بوته و خاشاک گذاشته و روی آن خاک رس ریخته و هموار می کردند . بوته و خاشاک را به منظور نرمی و حالت فنری کف گود می ریختند و هر روز روی این کف را با آب گل نم می زدند تا از آن غبار برنخیزد، این عمل باعث می شد تا رطوبت هوا بی شتر شود و چه ب سا با ستانی کارانی که در سنین پیری به پادرد مبتلا ب شوند . از دیدگاه با ستانی کاران گود محلی مقدس و جای پاکان و نیکان ا ست . چنانکه ورز شکاران وارد گود می شوند ، حالت ک سانی را دارند که با خلوص نیت به یک مکان مقدس وارد شده اند.
گود زورخانه را متناسب با وسعت فضای زورخانه به صورت مربع ، پنج ضلعی ، شش ضلعی ، هشت ضلعی و یا دایره می سازند . و اصولا گود مقدس در زورخانه هایی که بر اساس معماری صحیح و با آگاهی از پیشینه ی ورزشخانه سنتی و باستانی ساخته شده باشد باید هشت ضلعی باشد . این گود هشت ضلعی از کف تا لبه حدود 70 سانتی متر و طول آن از هر سو از زاویه به زاویه حداکثر 12 متر است که بیش از 20 نفر در آن ورزش می کنند. و همچنین نورگیر های طاق گنبد فراز گود نیز یا هشت روزنه داشته اند و یا به صورت ستاره ی هشت پر با شیشه های ضخیم ساخته می شده است . نقش ستاره ی هشت پر از معماری کهن و سنتی ایران به شمسه - خورشیدی - مشهور است.
