بخشی از مقاله
چکیده
اجرای طرح شبکههای آبیاری بدون مشارکت روستاییان و بهرهبرداران، اتلاف وقت و هدر رفتن هزینههای گزاف است. بنابراین هدف کلی از پژوهش حاضر، شناسایی عواملSWOT طرح شبکه ی آبیاری جهت جلب مشارکت کشاورزان از دیدگاه کارشناسان - مطالعه موردی: طرح شبکه آبیاری دشت سطر، شهرستان سنقر - می باشد. روش تحقیق در این مطالعه از لحاظ پاردایمی، کیفی؛ از بعد هدف ، کاربردی و نیز از لحاظ روش از SWOT راهبردی بهره برده است. جامعه مورد مطالعه کارشناسان و مسئولین م طلع شرکت آب منطقه ای و سازمان جهاد کشاورزی است که با استفاده از نمونه گیری هدفمند و تکنیک گلوله برفی انتخاب شده اند.
محقق در این پژوهش از روشهای مختلف از قبیل؛ مصاحبه عمیق، گروه متمرکز، بحث گروهی، مشاهده مستقیم، فیلم و عکس، جهت گردآوری دادهها استفاده نمو ده و از روش تحلیل محتوا با بهره گیری از تحلیل سوآت برای تجزیه و تحلیل داده ها بهره برده است.
یافته های حاصل از پژوهش نشان داد که آگاهی و شناخت کامل کشاورزان از طرح ها، به کارگیری شیوه صحیح ارتباط برقرار کردن با روستایی، مساعد بودن شرایط اجتماعی و فرهنگی کشاورازن، افزایش درآمد و بهره وری عوامل تولید، فقدان نیروی انسانی با تجربه و آشنا با کار در محیط روستاها و کمبود اعتماد و اطمینان در کشاورزان از جمله مهمترین عوامل درونی تاثیر گذار در جلب مشارکت کشاورزان و همچنین، فراهم سازی شرایط و امکانات مناسب برای حضور کشاورزان در فعالیت های گروهی، فراهم کردن شرایط مناسب انگیزشی و اعتمادسازی، کمبود آب و نامناسب بودن کیفیت اراضی، عدم توجه و حمایت دولت از توسعه کیفی شبکه ها، ضعف سیاست ها و قوانین حاکم در سازمان های مختلف و کمبود اعتبارات از مهمترین عوامل بیرونی شناخته شده جهت جلب مشارکت کشاورزان در طرح شبکه آبیاری دشت سطر می باشند.
مقدمه
امروزه نقش آب به عنوان یک مادهی حیاتی با ارزش و عامل محرک در توسعهی اجتماعی و اقتصادی جوامع بشری و نیز به عنوان عامل کلیدی در حفاظت اکوسیستم روشن و آشکار می باشد - گودرزی و همکاران، . - 1390 بیشتر کشورهای جهان جزء کشورهای کمآب محسوب میشوند. کشور ایران نیز به دلیل قرار گرفتن در منطقه ای نیمه خشک از کره زمین جزء کشورهایی است که با محدودیت جدی منابع آب مواجه است. از طرفی، بخش کشاورزی بزرگترین مصرفکننده آب در زیرساختهای مختلف اقتصادی کشور است، به همین دلیل عمده تلفات آب نیز به این بخش اختصاص دارد. بنابرین به جرأت می توان ادعا نمود که یکی از مهمترین عواملی که توسعه کشاورزی را در ایران محدود می کند، محدودیت منابع آبی است. در این راستا، راهاندازی شبکههای آبیاری برای ساماندهی و بهبود وضعیت کشاورزی در روستاها اقدام مهمی جهت تسهیل فرایند توسعه روستایی به شمار میآید.
در فرایند توسعه، سرمایه انسانی، مهمترین عامل به شمار می آید. این سرمایه اما، زمانی می تواند به کمک فرآیند توسعه بشتابد که از آزادی حق انتخاب و تصمیم گیری برخوردار باشد. استیگ لیتس، در کنفرانس بین المللی دموکراسی، اقتصاد بازار و توسعه ، که در سال 1999 در سئول برگزار شد گفت : »عامل مؤثر در توسعه پایدار، مشارکت مردم در امور است، مشارکتی که بر محور احساس مسئولیت و گفت و گوی آزاد استوار باشد.«
پس از یک دوره گسترش پرشتاب اراضی آبی در جهان، که از دهه 1950 تا اوایل دهه 1980 اتفاق افتاد، در بسیاری از کشورهای در حال توسعه سامانه های آبیاری بدون مشارکت بهره برداران و به دست دولت ها طراحی و اجرا شد. این نوع توسعه یک بعدی در بهره برداری از منابع آب در درازمدت، سازما ن های متصدی امور آب را با مشکل سنگین هزینه های بهره برداری و نگهداری روبه رو کرد، زیرا کشاورزان درخود تعهدی در برابر چیزی که متعلق به آنان نبود احساس نمی کردند.
همچنین دیوان سالاری های سرمایه بر و متمرکز، به لحاظ ظرفیت و توان عرضه خدمات آبیاری، آن هم به شمار زیادی کشاورز خرده پا، بسیار ناتوان و ناکارآمد است، به گونه ای که امروزه دیگر نقش حساس و مؤثر گروه های محلی و افراد ذینفع در موفقیت برنامه های مدیریت و توسعه شبکه های آبیاری محرز شده و از این رو کشورهای مختلف، سرمایه گذاری های ویژه ای روی ظرفیت سازی و کمک به ایجاد زیر ساخت های اجتماعی در نظام آبیاری کرده اند
در حدود سه دهه، راه حل ها و روش شناسی حل مشکل، در چالش جهانی قرارگرفت. سرانجام روشن گردید که، تنها بخشی از این ناتوانی به محدودیت های مالی بر می گردد، ولیکن عمده مسایل و مشکلات، ناشی از عدم درک صحیح از ضرورت حضور جامعه محلی در برنامه ریزی و نقش اساسی مشارکت کشاورزان درتمام مراحل اجرای طرح های توسعه منابع آب می باشد
متاسفانه علیرغم پیشینه درخشان کشاورزان در بهرهبرداری از منابع آبی، شبکههای آبیاری جدیدالاحداث که با هزینههای بسیار سنگین احداث شدهاند، در مرحله بهرهبرداری و خصوصا نگهداری از آنها با مشکلات و چالش های بسیاری مواجه میباشد، زیرا به امر گسترش توسعه فیزیکی شبکه های آبیاری توجه زیادی مبذول گردیده ولی مسئله بهره برداری و نگهداری از شبکه ها و مشارکت زارعین در تمام مراحل اجرای طرح کمتر مدنظر قرارگرفته است. حاصل این عدم توجه در کشورهای در حال توسعه کاهش راندمان کلی آبیاری تا میزان 25 تا 30% و تخریب و فرسودگی ساختار فیزیکی شبکه ها می باشد.
به طورکلی به کارگیری تمهیدات لازم برای بهره وری مؤثر از منابع آب در دسترس در راستای بالا بردن راندمان شبکه های آبیاری برای آینده ای که در آن رقابت برای مصرف آب در حال افزایش است، از طریق مشارکت کارا و مؤثر بهره برداران در تمامی مراحل طرح های توسعه ای قابل حصول می باشد. مشارکت در مفهوم گسترده اش به معنی بر انگیختن حساسیت و افزایش درک و توان روستاییان جهت پاسخگوی به طرح های توسعه ونیز تشویق به ابتکارات محلی است
تحقق هر امری مستلزم بررسی وشناسایی عوامل تاثیرگذار بر آن است، موضوع مشارکت کشاورزان در طرح شبکه های آبیاری نیز از این قاعده مستثنی نمیباشد. طوسی - - 1372 به نقل از کیت دیویس مواردی از قبیل؛ زمان کافی برای مشارکت، علاقه، توانایی، ارتباط متقابل، امنیت، انگیزش و شناخت را به عنوان عوامل موثر بر مشارکت مردمی مطرح می کند.
شفتی چروده 1383 - - ، نیز در پژوهش خود عواملی چون ارتباط با افراد معتمد و مؤثر، سیستم اطلاع رسانی و دریافت اطلاعات، ترویج و آموزش، انگیزه و برآورد توقعات، پشتیبانی و حمایت مالی و فنی، سازماندهی و تشکیلات را جهت جلب مشارکت مردم در حفظ و احیای منابع طبیعی مؤثر می داند. طبق یافته های هارتلی - 2006 - عوامل مؤثر برای ایجاد اعتماد و اطمینان در کشاورزان و مشارکت در بهره برداری از منابع آب شامل: اطلاع رسانی برای تمام بهره برداران، ایجاد انگیزش در افراد و حفظ آن ، اثبات تعهد سازمانی نسبت به مشارکت، بالا رفتن سطح ارتباطات و اطمینان نسبت به بازگشت هزینه به کشاورز می باشد.
بنابراین تأثیر همزمان عوامل اشاره شده می تواند به ایجاد و یا از هم پاشیدگی اطمینان و اعتماد در کشاورزان کمک قابل توجهی نماید. آیم و همکاران - 2001 - در مطالعه ایی، عدم وجود قوانین، سیستم مؤثر جهت تشویق و یا برخورد با اعضاء آب بران را به تدریج موجب تضعیف ساختار تشکل ها می داند. همچنین وابستگی شدید بهره برداران به دولت را از جمله موانع مشارکت های اجتماعی می دانند.
مو و همکاران - 2004 - ، در پژو هشی با هدف بررسی مشکلات پیش روی مشارکت بهره برداران در سیستم های آبیاری به مسائلی از قبیل فقدان حق مالکیت، کمبود صندوق های مالی، وضعیت نامناسب اقتصادی و دخالت های نا بجا از طرف دولت اشاره کرده است. برای غلبه بربی میلی کشاورزان جهت مشارکت، الأتفی و همکاران - 2007 - ، دخالت آنها را در برنامهریزی و اجرای شبکهها و داگلاس و ورمیلون - 2004 - ، اعطای وام، کمکهای فنی و بالا بردن آگاهیهای عمومی را تا حد زیادی بر موفقیت و مشارکت کشاورزان موثر میدانند.
روش تحقیق
مطالعه ی حاضر از لحاظ پارادایم با رهیافت طبیعت گرایانه یا رویکرد کیفی انجام پذیرفت. از بعد روش از SWOT راهبردی و از لحاظ هدف جزء تحقیقات کاربردی محسوب میشود. جامعه مورد مطالعه کارشناسان و مسئولین شرکت آب منطقه ای و سازمان جهاد کشاورزی کرمانشاه بودند که با طرح شبکه آبیاری دشت سطر واقع در شهرستان سنقر کرمانشاه در ارتباط بودند . نمونه ها به شیوه نمونه گیری هدفمند با استفاده از تکنیک گلوله برفی انتخاب شدند.
نمونه گیری تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافته، یعنی در صورت ادامه فرایند جمع آوری داده ها، داده های تکراری حاصل شود - به بیان دیگر داده ی جدید دیگری به دست نیاید - . روش گردآوری داده در پژوهش حاضر از روش های متناسب تحقیق کیفی همانند مصاحبه عمیق، گروه متمرکز، بحث گروهی و مشاهده مستقیم استفاده شده است. شیوه تجزیه و تحلیل داده ها نیز از تحلیل محتوا - ارتباطی - و تجزیه و تحلیل عوامل سوآت بهره گرفته شده است، بدین صورت که محقق مصاحبه های انجام شده را در قالب متن پیاده کرده و سپس هر کدام از متن ها را چندین بار بازخوانی بررسی کرده و مفاهیم کلیدی را از درون آن ها استخراج نموده است. در نهایت، مفاهیم استخراج شده با استفاده از کدگذاری باز و محوری تئوری بنیانی در قالب عوامل درونی - نقاط قوت s ، نقاط ضعف - w و عوامل بیرونی - فرصتهاo، تهیدها - T طبقه بندی و فشرده سازی گشت، به این شیوه که مفاهیمی که ارتباط نزدیک و بیشتری با یکدیگر داشتند را در قالب یک طبقه یا خوشه فشرده شدند.
