بخشی از مقاله
شناسایی موانع رشد تفکر خلاق درکودکان
چکیده
پرورش تفکرخلاق یکی از وظایف بسیار مهم نهادهای آموزشی است. این نوع تفکر به افراد درتصمیم گیری بهترهنگام حل مسئله یاری می رساند. در عین حال ، پرورش تفکرخلاق همواره با موانعی رو به روست و توجه کافی به این موانع می تواند موجبات پرورش هرچه بهتر آن را فراهم سازد. به این منظور، پژوهش حاضر با روش تحلیلی- اسنادی ، به دنبال شناسایی موانع موجود بر سر راه رشد خلاق بوده است. بر این اساس ، با توجه به ادبیات موضوع و تحقیقات انجام شده در این زمینه ، ابتدا مفهوم خلاقیت و مولفه ها و ابعاد آن مورد و اکاوی قرارگرفته ، سپس عوامل تاثیر گذار برخلاقیت معرفی شده و در پایان ، موانع رشد این نوع تفکر استخراج شده است
.یا فته ها نشان می دهد که تحمیل نقش بزرگسال به کودک و تاکید بیش از حد والدین برهوش وحافظه کودکان از موانع مهم رشد خلاقیت درکودکان محسوب می شوند. نتیجه این که باید کودکان را از ا نجام فعا لیتهای از پیش تعیین شده دور نگه داشت و محیطی آموزشی را به وجود آورد که کودک بتوا ند با کمک مربی پرسش های غیر معمول و چالش برا نگیز را مطرح کند و بتوا ند راه حل های منحصر به فرد و نو برای آنها پیدا کند.
کلمات کلیدی: تفکرخلاق ، موانع رشد تفکر خلاق ، کودکان
مقدمه
با پیشرفت روز افزون دانش و فناوری و جریان گسترده اطلاعات امروزه جامعه ما نیازمند آموزش مهارتهایی است که باکمک آن همگام با توسعه علم و فناوری به پیش برود. ازاین رو نیاز به پرورش انسانهایی داریم که بتوانند با تفکری خلاق با مشکلات روبه روشده و به حل آنها بپردازد(ذهبیون و احمدی به نقل ازمحمدی،.(1384 چراکه دیدگاه متفاوت باعث عملکردهای متفاوت و متنوع می شود ، بنابراین اگر بخواهیم خلاقا نه عمل کنیم بایدخلاقانه فکرکنیم (ذهبیون واحمدی به نقل ازجکسون،.(1384 بدون شک یکی از بزرگ ترین دغدغه های بسیاری از والدین در زمانه کنونی، تربیت فرزندانی خلاق و باهوش است. فرزندانی که هوش سرشاری داشته باشند و بتوانند مدارج عالی تحصیلی را به بهترین شکل ممکن طی کنند. با وجود تغییرات چشمگیر در دروس فعلی مدارس و فراهم بودن امکانات آموزشی و در دسترس بودن انواع فناوری ها برای افزایش هوش و خلاقیت کودکان، هنوز والدین نمی دا نند چگونه می توا نند فرزندی خلاق تربیت کنند. نمی دانند که خلاقیت را می توان از چه سنی پرورش داد و چقدر با هوش کودک مرتبط است. هرچند پاسخ به این سوالات در یک مطلب نمی گنجد ، اما درباره پرورش تفکر خلاق در کودک که اصلی ترین گام در پرورش خلاقیت است. ازویژگی های بارزانسان و محوراساسی و حیاتی او ، قدرت اندیشه است. انسان درطول زندگی خویش هرگزاز تفکر و اندیشه فارغ نبوده و با نیروی تفکرصحیح ، تصمیم گرفته و توانسته است به حل مسئله و مشکلات بپردازد و به رشدوتعالی برسد. بدین ترتیب تمام موفقیت ها و پیشرفت های انسان درگرواندیشه بارور،پویا، و موثراست. ازپیچیده ترین و عالی ترین جلوه اندیشه انسان ، تفکرخلاق است(زمان زاده به نقل ازحسینی،.(1388 به نظرفروید تفکرخلاق شکل عالی تخیلات آزاد و بازیهای دوره کودکی است. به عقیده او سرچشمه خلاقیت را باید درتجربیات کودکی جستجو کرد ، زیرا چگونگی تجارب دوران کودکی درظهوراندیشه های نو فوق العاده موثر است. ازطرفی تجارب خلاق به ما فرصت می دهد تا به رشد استعداد های خود برای تفکر به تبادل ونظر پرداخته و بتوانیم به گسترش مهارتهای جسمی و ذهنی خود و پرورش احساسات ،کشف ارزشها و درک فرهنگ خود و دیگران بپردازیم(افروز،1371،ص .(103
برای پرورش مهارت های خلاقیت لازم وضروری است که در زمان مناسب به افرادآموزش داده شود و چه زمانی مناسب تر از دوران کودکی که ذهن درحال شکل گرفتن است و سنگ بنای اولیه تفکردرآن گذاشته می شود(زمانی وهمکاران،.(1389 اهمیت و ضرورت خلاقیت و فرایندرو به رشد آن درعصرحاضر توجه پژوهشگران و برنامه ریزان آموزشی را به تحلیل و بررسی خلاقیت از دید آموزشی جلب کرده است. نظام های آموزشی با توجه به برنامه های ، اهداف محتوا و امکانات آموزشی خود نقش موثری درفعال سازی یا تضیف توانایی خلاقیت درافراد دارند(زمان زاده به نقل ازحسینی،.(1385
ربر(1985)1 می نویسد:اصطلاح تفکرخلاق برآن فرایندهای ذهنی دلالت داردکه به راه حل ها ، ایده ها ، مفهوم سازی ، اشکال هنری به نظریه های منحصر به فرد و جدید منجرشود(حسینی ،.(1379 تورنس ، تفکرخلاق را فرایند حس کردن مسائل یا کا ستی های موجود در اطلاعات ، فرضیه سازی ، ارزیابی و آزمون فرضیه ها بازنگری آنها و سر انجام ا نتقال نتایج به دیگران می دا ند. تفکرخلاق یکی از راه های متعددفکرکردن ، اندیشیدن آگاهانه به جملات و مشاهدات است. تفکر خلاق فکری است که مشخصه اصلی آن توانایی کنارگذاشتن فرض های غیرلازم و زایش افکاراصیل است(زمان زاده به نقل ازحسینی ،.(1384
دوران کودکی دوره بسیار حساسی است چون افکار و ا ندیشه های این دوران دربزرگسالی تاثیر شگرفی به جا می گذارد و هرچه راه برای بروزخلاقیت کودک باز باشد و به افکار او اهمیت داده شود در آینده او ثاثیر خوبی به جا می گذارد، از این رو با ید به این دوران اهمیت زیادی داده شود آندو(1930)2یکی ازپیشگامان مطالعه خلاقیت درکودکان نشان دادکه تخیل و استعداد خلاق به درجات مختلف درهمه کودکان طبیعی وجود دارد. وی در مطالعات خود نشان داد که نمرات تخیل به عنوان خمیرمایه خلاقیت اول زندگی برای موفقیت های آموزشی و شخصی نشان می دهدکه توسعه دادن متفکران خلاق فرایندی است که نیازبه شروع ازسال های اولیه دارد. این بدان معنی است که ازهمان آغاز ، محیط ، اشیاء و مواد و افراد به وسیله ایجادکردن شرایطی برای یادگیری جامع تر به مهارت های تفکرکمک می کنند(کلارک،.(2007 مورات تکین (2010)تحقیقی پیرامون بررسی تاثیرورزش و بازی برخلاقیت کودکان انجام داد ند نتایج نشان داد کودکانی که ورزش می کردند نسبت به کودکانی که ورزش نمی کنند ازخلاقیت بالاتری برخورداربودند. بررسی تحقیقات (مکن کنین3،1968ومانسفیدوباس1981 4،کاتل5 و بوجه (1968 نشان می دهد که پیروان اصالتذاتخلاقیترا یک توانایی وصف بالقوه تلقی می کردند، ولی حتی متفکران پیشرو(ترمن،1925وکالکس،1926،گالتن،(1869 نیز براین باور بودندکه هرچند خلاقیت نیز مانند هوش بعد ارثی دارد باز هم عوامل محیطی می توانند براین توانایی اثربگذارند. سندرز و سنرز درکتاب آمورش خلاقیت ازطریق استعاره تاکید می کندکه برای پرورش خلاقیت بایدبه کودکان امکان تفکرداد و آنان را از انجام دادن فعالیتهای قالبی و از پیش تعیین شده تا حدامکان برحذرداشت داشت. در رابطه باپرورش خلاقیت پژوهشهای (آلبیرخ ،1978ومحمدی،(1370نشان داده ا ند که افرادخلاق به مراتب بیشتراز افراد غیر خلاق توانایی پرورش خلاقیت رادردیگران دارند.
با توجه به این تحقیقات درحال حاضرخلاقیت درمدارس ایران و جهان به خوبی آموزش داده نمی شود و رشدتفکرخلاق به کندی صورت می گیرد. مقاله حاضر قصد دارد به شناسایی موانع موجود دراین راه بپردازد.
مفهوم تفکرخلاق
خلاقیت ازخلق و ایجادچیزی است اما عکس خلاقیت ماشینی بودن یاکند ذهن بودن نیست بلکه تقلید و دنباله روی است. دا نش آموزان وقتی ازخلاقیت باز می ما نند که ازآنها بخواهیم کارهارا فقط آنگونه که آموزش دیده اند انجام دهند(حاتمی به نقل از،دایرپناهی .(1384 باید توجه داشت تفکر خلاق ، نوعی تفکراست که می تواند ازیک چیز عادی یامحصولی جدید به وجودآید
کسی که تفکرخلاق دارد ا لزاما یک فرد استثنایی یا با هوش به معنای خاص آن نیست بلکه کسی است که با کار زیاد ، تمرکز فراوان
و سخت کوشی روی یک مسئله به نتایج جدیدی می رسد. کسی که تفکر خلاق دارد ، می تواند ذهن خود را بریک چیز متمرکز کند
و آنقدر به آن انرژی بدهد تا واقعیت امر درذهن او کاملا روشن شود و مسئله حل شود(میرکمالی وخورشیدی.(1387 هدف اصلی آموزش باید به وجودآوردن افرادی باشدکه قابلیت دست زدن به فکرها وکارهای تازه را داشته باشد ، نه این که فقط کرده های نسل گذشته را تکرارکنند(حاتمی به نقل ازفیشر و ویلیامز و چوبینه ،.( 1389 براساس نتایج بدست آمده باید به کودکان امکان تفکرداد و آنها را از انجام فعالیتهای از پیش تعیین شده دور نگه داشت. تفکرخلاق را باید در همان دوران اولیه در کودکان توسعه داد البته افراد ، اشیاء و محیط می توانند شرایطی را ایجاد کنند که به توسعه بیشتر تفکر خلاق درکودکان کمک کند ، همچنین تاثیر فعالیتهای بدنی در کودکان می توا ند بر بالا بردن خلاقیت در آنها به نسبت کود کانی که فعا لیت ندارند موثر تر باشد.
خلاقیت آموزشی است که منجر به تولید ایده ، حل مسئله ، ترکیب مفهومی و گسترش ایده ها می شود. این آموزش باید مبتنی مولفه های سخنرانی همراه با فرصت های متعدد برای تمرین به وسیله کارآموزان باشد(کوردن وهمکاران ، .(2011
تفکرخلاق یکی از راه های متعددفکرکردن ، اندیشیدن آگاهانه به جملات و مشاهدات است. تفکر خلاق فکری است که مشخصه اصلی آن توانایی کنارگذاشتن فرض های غیرلازم و زایش ا فکاراصیل است(حسینی ، .(1384
خلاقیت توانایی فرد برای تولیدایده ها ، نظریه ها ، بینش ها با اشیاء جدید و بدیع و بازسازی مجدد درعلوم و سایر زمینه ها است که توسط متخصصان ، اصیل و از نظرعلمی ، زیبا شناسی ، تکنولوژی و اجتماعی با ارزش تلقی گردد(ورنون ،.(19896
این تعریف ها همه برتولید ایده ها و نظریه های جدید و توانایی کنارگذاشتن فرض های غیرلازم و تولید اندیشه های جدید توافق دارند یعنی اینکه فرد بتواندراه حل هایی ارئه دهد که دیگران به آن دست نیافته اند. تفکر خلاق با تفکر واگرا رابطه ای مستقیم دارد. افراد با تفکر واگرا نما یانگر نوع بسیار باز و آزادتر عمل فکری است که تعداد زیاد تداعی ها و راه حل های ممکن ، وجه تمایز آن به شمار میرود. تفکر همگر اهمان استدلال یا تفکر متطقی است که که به دنبال یک جواب صحیح میگردد . که دآنش آموز ابتدا تعداد زیادی حقایق و تدعی ها را انتخاب می کنند و آنها را در ترکیب های قابل پیش بینی خاص کنار هم قرارمی دهند تااز حاصل آن یک جواب صحیح وممکن بدست آید (حاتمی ،.(1389
هارینگتون یکی از نظریه پردازان خلاقیت معتقداست که خلاقیت محصول فرد واحد در زمان واحد و درجای خاصی نیست بلکه عبارت است از یک اکوسیتم که همه اعضا و همه جنبه های محیطی آن درحال تعامل ا ند(قاسمی فر،.(1383 دراین پژوهش باید کودک را سمت مسائلی کشاند که به آنها تمایل بیشتری دارد تا بتوا ند خلاقیت خود را درآن به مرحله ظهور برسا ند البته می توان با شرکت دادن کودک درکارهایی مثل داستان گویی وقصه و نقاشی استعداد او را شناخت تا براساس علایقش خلاقیت اورا درآن زمینه گسترش داد. مقاله حاضر قصد دارد به شناسایی موانع موجود دراین راه بپردازد. دراین پژوهش هدف دستیابی به موانع رشد تفکرخلاق
در کودکان است . بنابراین طبق تحقیات باید به محیط اطراف کودکان توجه جدی شود چون اگر نادیده گرفته شود ممکن است باعث ایجاد موانعی بر سر راه کودک درآینده شود. عدم توجه والدین به افکارجدیدکودک باعث می شودکه کودک ازطرح سوال هایی این چنین خوداری کند و به نوعی ترس در وجود اوتبدیل شود.
تفکر خلاق با تفکر واگرا رابطه ای مستقیم دارد. افراد با تفکر واگرا نما یانگر نوع بسیار باز و آزادتر عمل فکری است که تعدادزیاد تداعی ها و راه حل های ممکن ، وجه تمایز آن به شمار میرود. تفکر همگرا همان استدلال یا تفکر متطقی است که که به دنبال یک جواب صحیح میگردد . که دآنش آموز ابتدا تعداد زیادی حقایق و تدعی ها را انتخاب می کنند و آنها را در ترکیب های قابل پیش بینی خاص کنار هم قرارمی دهند تا از حاصل آن یک جواب صحیح و ممکن بدست آید (حاتمی ،.(1389 نظریه پردازانی چون گیلفورد(1967) 7 و او دی بونو((19808 و آمابیلی(19879و آلبرت و رانکو(1990)10ضمن تاکید برابعادفردی خلاقیت برابعادآموزشی ان اشاره کرده اند. خلاقیت نیز مانند مفاهیم دیگردارای تقسیم بندیهای گوناگون است سه نوع خلاقیت که عبارتنداز :خلاقیت اکتشافی که شامل خلق ایده های جدید به وسیله کشف مفاهیم ساختاری است . خلاقیت انتقالی که شامل انتقال برخی ابعاد ساختاری است که دراین صورت ساختارهای جدید به وجود می آیند. خلاقیت ترکیبی که شامل ترکیبات جدیدازایده های آشناست . ازنظرگیلفورد تفکرخلاق یا واگرا به راه حل های مختلفی برای یک مسئله توجه می نماید. مهمترین ویژگی های تفکر واگرا عبارتند از:-1 اصالت (ابتکار) استفاده از راه حل های منحصر به فرد و نو-2 سیالی(روانی) تولید تعدادی اندیشه دریک زمان معین-3 انعطاف پذیری(نرمش)تولید اندیشه و راه حل های متنوع وغیرمعمول برای مسئله-4بسط(گسترش)تولید جزئیات و تعیین تلویحات و کاربردها(حسینی ،.(1388 براساس نظریه تایلور(1975)11 خلاقیت را می توان براساس پنج سطح مطرح کرد.-1 خلاقیت بیانی ، بیان فی البداهه بدون توجه به کمیت ابتکار و تولید-2 خلاقیت تولیدی ، توانایی تولید چیزهای ابداعی -3 خلاقیت اختراعی ، توانایی استفاده بدیع ازچیزهای قدیمی-4 خلاقیت ابداعی ، توانایی تولیدایده های جدید. نظریه های مازلو(1962)12و راجرز(1954)13 عبارتند از:-1 نظریه روح خدایی ، برمبنای این نظریه خلاقیت ازخدا به سمت انسان نزول می کند و توزیعی جهانی ندارد. براین مبنا برخی ازافراد سهم بیشتری نسبت به بقیه می برند افرادی که خلاقندو وابستگی بیشتری به منبع فیض دارند-2 نظریه تعادل تا دیوانگی براساس شواهدتاریخی برخی از مولفین همچون لومبروزو نتیجه گرفتند که خلاقیت و دیوانگی دست دردست هم دارند یک شخص دیوانه دردنیای شخصی خودش زندگی می کند او برمبنای علایق و تمایلاتش احساس ، فکر و رفتار می کند . افرادی که خیلی خلاق هستند تا حدی شبیه بوده و رفتارشان نابهنجار و حتی دیوانه وار تعبیر می شود. مع الوصف این یافته ها پایه عینی و پژوهشی ندارد. دراین راستا همبستگی قطعی بین دیوانگی و خلاقیت یافت نشد-3نظریه خلاقیت فطری این رویکرد خلاقیت را به عنوان یک صفت فطری مینگرد(پیرخائفی ، 1387،ص (25-23 توانایی ذهنی ویژه یا توانایی شناختی منحصر به فردکه یاد گرفته نشده و قابل آموزش نیست . بنابراین برمبنای این نظریه خلاقیت فطری بوده و ساخته نمی شود. نظریه نیمکره ای خلاقیت بر مبنای این نظریه عمل خلاقانه حاصل
تعامل بین دو نیمکره درمغز افراد است. درحال حاضر اساس بیولوژیکی برای عملکردخلاق مطرح شده است. محققین عملکرد نیمکره ای همچون کلارک (1983) و کیتا وکیربای((1986 اثبات کرده اند که درافراد خلاق معمولا نیمکره راستشان و درمتفکرین منطقی و عقلایی نیمکره چپ شان غالب است. موانعی که سر راه خلاقیت کودکان است.
مراحل تفکر خلاق از نظر وا لز شرح زیر می باشند
-1بینش:دراین مرحله نطفه آفرینش بسته می شود. حساسیت فرد خلاق در این مرحله به دو صورت قابل تصور است. گاهی در این مرحله فرد خلاق نسبت به یک پدیده یا مساله که ناشی از محیط بیرون است حساس میشود و به آن فکر می کند گاهی هم این حرکت از درون برمی خیزد و ذهن متفکر یا فرد خلاق را به خود مشغول می کند -2 آمادگی: دراین مرحله فرد خلاق به طورجدی روی ایده یا مسئله مورد نظرکارمی کند آنها را تجزیه و تحلیل می کند و قواعد مربوط به آنرا استخراج و درذهن مرور می کند-3نهفتگی : پوسنر درمورد نهفتگی به چندین فرض معتقداست نخست این دوره را مجالی می داندتا فرد خلاق ازخستگی حل مسئله رهایی یابد و مسائل نامربوط رابه فراموشی می سپارد. دوم این مرحله را فرصتی می داند تا شخص فعالیتش را به طورناخوداگاه برمساله متمرکزسازد.-4اشراق: نلرلحظه اشراق را اوج خلاقیت می داند. متفکر در این مرحله هم چون عدسی اطلاعات پراکنده را متراکم می سازد و به تعبیر گشتا لت ها ناقص را کامل می کند. .شخص در این مرحله به پاسخ های ناگهانی دست پیدا می کند-5اثبات: دراین مرحله اول بینش، دراین مرحله متفکر به کمک عقل وملاک واقیعت گرایی مواد معتبر را ازنا معتبر جدا می سازد. اثبات را راه حل یابی نیز گفته اند که مستلزم ارزیابی وگزینش است . ارزیابی به معنای محک زدن راه حل های آزمایش وگزینش به معنای برگزیدن راه حل نهایی واجرای آن است.
عوامل موثر بر خلاقیت درکودکان
-1بازیهای جورکردنی، دراین بازیها کودکان می توانند انواع چهره های گوناگون، بدن، پاها و ...که رایانه دراختیارآنها قرارمی دهدانتخاب کرده و با جورکردن دلخواه آنها به چهره مورد علاقه خودشان بپردازند.
-2نطق بدون نوشته:دراین بازیها کودکان می توانند دست به جایگزین کلمات وارئه موضوع های جدید درداستان هایی که روی حافظه رایانه وجود دارند بزنند درسطحی فراترازاین آنها می توانند باتعریف داستان دلخواهشان برای رایانه نسبت به ثبت نام آن اقدام کرده و به این ترتیب اثرجدیدی خلق کنند.
-3چهره آرایی: دراین بازیها بازیگران می توانند به انتخاب قسمت های مختلف یک چهره مانند مو، چشم، و حتی مواردی مانند عینک که به صورت افزوده می شود دست بزنند. علاوه براین بازیگران ازاین امکانات برخوردارندکه رنگ های مختلفی رابرای مواردپیش گفته شده درنظرگرفته ، آنهار ابا توجه به رنگ دلخواهشان طراحی کنند(حسینی،.(1378
باید به عقاید تازه کودکان احترام بگذاریم و ازکودکان بخواهیم امورنیمه تمام راتکمیل کنند و برای ایجادسوالات تازه درذهن کودکان آنها راراهنمایی کنیم تا بتوانندبا انگیزه بیشتری کارهای خلاقانه راانجام دهند.
