مقاله شناسایی و ارزیابی ریسک زنجیره تأمین : رویکرد تحلیل عاملی

بخشی از مقاله

خلاصه

سطح بالای پیچیدگی زنجیره های تأمین و وجود عدمقطعیت و ریسک در بخشهای مختلف و فرایندهای زنجیره تأمین از عوامل محدود کننده در دستیابی به سطح بالای عملکرد آنها محسوب می گردد. این مقاله برای شناسایی عوامل اصلی ریسک وطبقه بندی آنها در زنجیره تأمین به مرور ادبیات مدیریت ریسک زنجیره تأمین پرداخت. سپس با استفاده از دادههای 164 نفر از مدیران 75 شرکت قطعه ساز خودرو در استان قزوین روی متغیرهای حاصل ارزیابی صورت گرفت. دادهها با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی برای مشخص شدن ساختار نهایی عاملهای ریسک ارزیابی گردید. بر مبنای این تحلیلها چهار دسته عامل اصلی به همراه 28 آیتم استخراج شد. درنهایت، اهمیت ریسکهای هر دسته مشخص شد و ریسکهای هر دسته بر مبنای شاخص اهمیت رتبه بندی شدند.

.1     مقدمه

مبحث ریسک در فعالیت های سازمانی مبحث جدید و ناآشنایی نیست و در حوزههای مختلف سازمان مورد مطالعه قرار گرفته است. اما به دلیل افزایش نقش شرکای زنجیره تأمین در موفقیت و شکست سازمان از میان ریسکهای متعددی که یک سازمان با آن مواجه است، شناسایی و مدیریت ریسک زنجیره تأمین اهمیت ویژهای یافته است .[1] یکی از تفاوتهای اصلی مدیریت ریسک زنجیره تأمین - SCRM - در مقایسه با مدیریت سنتی ریسک سازمانی - ERM - این است که در مدیریت ریسک زنجیره تأمین تلاش می شود تا نهتنها به شناسایی و کنترل ریسکها در سطح شرکت بپردازیم، بلکه همچنین بر عوامل خطرآفرین و تأثیرگذار بر کل زنجیره تأمین شرکت تمرکز نماییم 

دسته بندیهای مختلفی از ریسکها و منابع ریسک در زنجیره تأمین صورت گرفته است. در این مقاله ما با شناسایی عوامل ریسک و بررسی میزان اهمیت آنها در یک صنعت خاص مدلی را برای ارزیابی ریسک در زنجیره تأمین برمبنای تحلیل عاملی ارائه نموده ایم. ارزیابی این ریسکها و درک اهمیت نسبی هریک از آنها می تواند به درک تمایز بین آنها و تصمیمگیری بهتر در مورد سرمایهگذاری بر استراتژیهای کاهش و کنترل این ریسکها کمک کند.

.2     مرور ادبیات در زمینه ریسک زنجیره تأمین

طبق نخستین تعاریف ارائه شده برای زنجیره تأمین می توان گفت » زنجیره تأمین به زنجیره ای اشاره دارد که تمامی فرایندهای انجام شده از تهیه مواد خام تا رساندن محصول به مشتری نهایی را به هم متصل می کند.[3]« بسیاری از سازمان های پیشتاز به تأثیر اصلاح عملکرد زنجیره تأمین بر بهبود رقابت پذیری پی برده اند و تلاش برای ایجاد این بهبودی را آغاز نموده اند. در نتیجه تلاش های پژوهشی که بتوانند شرکت ها و سازمان را در بهینه سازی عملکرد زنجیره تأمین آن ها یاری دهند، بسیار ارزشمند خواهند بود.

زنجیره تأمین به دلیل نقش مهمی که در کسبوکار امروزی ایفا می کند و به دلیل محیط متلاطم و رقابتی نمی تواند از وجود مخاطرات و ریسکها در امان باشد. به همین دلیل مفهوم ریسک در مدیریت زنجیره تأمین مطرح شده است. پژوهش های پیشتاز در هر حوزه ای معمولاً کار خود را با تعریف مفاهیم، شناسایی عوامل و توسعه طبقه بندی ها آغاز می کنند. آثار اولیه در مورد مدیریت ریسک زنجیره تأمین نیز از این روند پیروی نموده اند.

طبق تعریف جوتنر و سایرین » - 2003 - هر ریسکی برای جریان اطلاعات، مواد و محصول از تأمین کننده اصلی تا تحویل محصول پایانی به مصرف کننده نهایی« را ریسک زنجیره تأمین میگویند. لاواستره و سایرین - 2012 - این تعریف را برای مدیریت ریسک زنجیره تأمین ارائه نموده اند »:مدیریت ریسکهایی که می توانند مانع از جریان یافتن مؤثر اطلاعات، مواد و محصولات بین عوامل زنجیره تأمین در یک سازمان یا بین عوامل یک زنجیره تأمین جهانی گردند. این ریسک ها هم افق عملیاتی و هم افق استراتژیک را در بر می گیرند. [4]« به اذعان گوه و سایرین - 2007 - نیز مدیریت ریسک زنجیره تأمین به صورت »شناسایی و مدیریت ریسک های داخلی و خارجی شبکه تأمین از طریق یک رویکرد هماهنگ در بین اعضای آن به منظور کاهش آسیب پذیری زنجیره تأمین« تعریف میگردد

اما پیش از آنکه سازمانها روشهای موثری برای کاهش ریسکهای زنجیره تامین به کار برند، لازم است مدیران دسته بندیهای ریسکها و محرکها و شرایط به وجود آورنده ی آنها را شناسایی کنند. درک و شناسایی انواع ریسکهای زنجیره تامین به مدیران صنایع مختلف کمک می کند تا رویکردهای اثربخشتری را برای کنترل و مدیریت این ریسکها بهکار گیرند.

.3     شناسایی ریسک های زنجیره تأمین

شناسایی ریسک های زنجیره تأمین شامل پوشش کامل تمامی منابع آسیب یا ضرر احتمالی به شرکت از جانب زنجیره تأمین می باشد. ریسک های زنجیره تأمین را می توان بر مبنای ماهیت و میزان آسیب یا ضرر احتمالی آن ها و یا میزان تأثیر گذاری آن ها طبقه بندی نمود .[6] در آثار مدیریت ریسک زنجیره تأمین، طبقهبندیهای مختلفی از انواع و محرکهای ریسک در زنجیره تأمین ارائه شده است. این طبقه بندی ها ابعاد مختلف مخاطرات بالقوه پیشروی زنجیره تأمین شرکتها را مشخص میسازد و مبنایی را برای ارزیابی ریسکها فراهم میسازد

ماسون- جونز و تاویل - 1998 - پنج دسته ریسک را برای زنجیره تأمین شناسایی نمودند که عبارتند از: ریسکهای محیطی، ریسک های تأمین و تقاضا، ریسک های فرایند و ریسک های کنترل .[8] چوپرا و سودهی اختلالات، تأخیرها، سیستمها، پیشبینیها، داراییهای ذهنی، تولید و تحویل، موجودی و ظرفیت را به عنوان منابع ریسک در زنجیره تأمین برشمرده اند. کریستوفر و پک - 2004 - ، فرایند، کنترل، تقاضا، تأمین و محیط را به عنوان گنج منبع ریسک شناسایی نموده اند. جوتنر و سایرین - 2003 - منابع ریسک زنجیره تأمین را در سه دسته منابع محیطی، منابع مرتبط با شبکه و منابع سازمانی قرار دادند .[7] تاملین - 2006 - نیز این ریسک ها را در سه دسته ریسک تأمین، ریسک فرایند و ریسک تقاضا جای داد

ما با نگاهی جامع به ادبیات موجود در این زمینه، ریسک های زنجیره تأمین را در چهار دسته اصلی ریسک تأمین، ریسک عملیاتی، ریسک تقاضا و ریسک محیطی طبقه بندی نموده و سپس ریسکهای فرعی متعلق به هر دسته را برشمردیم. در ادامه به توضیح هر یک از این دسته های می پردازیم:

ریسک تأمین: ریسک تأمین در ارتباط با عملکرد تأمینکنندگان میباشد. عدم توانایی در مدیریت تأمینکنندگان می تواند باعث افزایش سطح ریسک تأمین گردد .[10] جوتنر - 2005 - ریسک تأمین را به صورت »عدم قطعیت همراه با فعالیت های تأمین کنندگان و به طور کل عدم قطعیت ناشی از روابط با تأمین کنندگان« تعریف نموده است .[11] سایدزین - 2003 - ریسک تأمین را اینگونه تعریف نموده است: »احتمال بروز مشکل در فرایند تأمین موجودی در اثر ناکارایی تأمین کننده یا بازار که منجر به ناتوانی سازمان در تحقق نیاز مشتریانش می شود یا باعث به خطر افتادن زندگی و امنیت مشتریان می گردد.

ریسک تقاضا: وقوع یک رویداد نامطلوب باعث بروز نوسانات در تقاضای مشتریان می گردد. اگر این نوسانات بسیار شدید باشد، دقت پیشبینیهای تقاضا بسیار پایین میآید و اثرشلاقی به عنوان نامطلوبترین نتیجه این دسته از ریسکها بروز می نماید

ریسک عملیاتی: این دسته از ریسکها بر فرایند تولید و عملیات تأثیر می گذارند. طبق تعریف گوچیلا و گاستالدی - 2005 - ریسکهای عملیاتی ریسکهایی هستند که بر توانایی داخلی یک شرکت در تولید کالاها و خدمات تأثیر میگذارند .[14] علاوه بر این، مفهوم ریسک عملیاتی تنها درمورد ریسکهایی نیست که فرایند تولید را تهدید می کنند بلکه همچنین دربرگیرنده اطلاعاتی است که در طول شبکه اطلاعاتی یک سازمان و در بین سازمانها جریان می یابند

ریسک محیطی: ریسکهای محیطی شامل هرگونه عدمقطعیت ناشی از تعاملات محیطی زنجیره تأمین است .[7] عوامل محیطی مختلفی شناسایی شده اند که باعث بروز مخاطره و اختلال در کارکرد زنجیره تأمین می گردند. از جمله این عامل می توان به عوامل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، زیست محیطی و سایر رویدادهای غیرقابل کنترل اشاره نمود

.4     روششناسی تحقیق

برای شناسایی ریسک های مهم در زنجیره تأمین پرسشنامه ای تنظیم گردید. 35 متغیر 35 - ریسک فرعی در چهار دسته اصلی - از طریق مرور ادبیات تحقیق شناسایی گردید. تمامی این متغیرها در پرسشنامهای بر مبنای طیف پنج گزینه ای لیکرت قرار گرفت که در آن از پاسخدهندگان خواسته شد تا اهمیت ریسک های بیان شده را از درجات خیلی کم تا خیلی زیاد علامتگذاری نمایند. سپس این پرسشنامه ها در اختیار مدیران 178 شرکت قطعهساز خودرو در استان قزوین قرار گرفت و از این بین 164 پرسشنامهی قابل استفاده دریافت گردید. دادههای حاصل از این پرسشنامه ها در مراحل بعدی تحلیل مورد استفاده قرار گرفت.

.5     تجزیه و تحلیل داده ها

5-1   تحلیل اولیه

در ابتدا تحلیل عاملی روی تمامی 37 متغیر شناسایی شده صورت گرفت. برای تضمین مناسب بودن داده ها برای انجام تحلیل عاملی از آزمون KMO و آزمون کرویت بارتلت استفاده گردید. مقدار شاخص KMO برای این پژوهش 0.773 بدست آمد که نشان دهنده کفایت نمونه حاضر برای انجام تحلیل عاملی می باشد و سطح معناداری آزمون بارتلت نیز که احتمال یکه بودن ماتریس ضرایب همبستگی را آزمون می نماید برابر 0.000 بود که نشان دهنده مناسب بودن ماتریس مذکور برای تحلیل های بعدی است.

5-2   استخراج عوامل

بارعاملی نشان دهنده همبستگی بین متغیرهای اصلی و عوامل می باشد. در این پژوهش از روش تحلیل عاملی اکتشافی برای شناسایی عامل ها استفاده شد و متغیرهایی با بار عاملی کمتر از 0.4 از مدل حذف گردید. ریسکهای حذف شده از هر دسته عبارتند از: 1ریسک - تأخیر - از عامل اول یعنی ریسک تأمین؛ 4 ریسک - ظرفیت تولید، تأخیر تولید، انبارداری و ناهماهنگی واحدهای تولید - از عامل دوم یعنی ریسک عملیاتی؛ 2 ریسک - پیشبینی تقاضا و قیمتگذاری - از عامل سوم یعنی ریسک تقاضا حذف گردید. در کل چهار عامل شناسایی شد که با توجه به منطق طراحی آن ها عامل های ریسک تامین، ریسک عملیاتی، ریسک تقاضا و ریسک محیطی نام گذاری شد.

برای تعیین تعداد عامل ها از دو معیار مقادیر ویژه و رویکرد درصد واریانس استفاده شد. در رویکرد مقادیر ویژه، عواملی با مقدار ویژه نسبتاً بزرگ حفظ شده و عوامل دارای مقادیر ویژه نسبتاً کوچک نادیده گرفته می شوند. یک معیار پیشنهادی برای این رویکرد ای است که مقدار ویژه برای عواملی که حفظ می شوند باید بزرگتر از 1.00 باشد .[15] برای رویکرد درصد واریانس نیز همه عوامل استخراج شده باید حداقل %60 مجموع واریانس را اندازه گیری کنند که این مقدار در این پژوهش 69.193 درصد بدست آمد.

5-3   تحلیل سازگاری درونی

برای تضمین اعتبار هر عامل، از ضریب آلفای کرونباخ برای سنجش سازگاری درونی بین پرسشهای هر عامل استفاده شد. روایی عاملی با محاسبه آلفای کرونباخ برای تمامی عوامل ارزیابی گردید. جدول 1 مقادیر را برای چهار عامل نهایی نشان می دهد که همانطور که ملاحظه می گردد این مقادیر در سطح قابل قبول می باشند.

5-4   اعتبار محتوا

اعتبار محتوا به موفقیت پژوهشگر در ایجاد پرسشهایی اشاره دارد که حیطه محتوایی متغیر مورد ارزیابی را پوشش می دهند .[16] در این پژوهش اعتبار محتوایی پرسشنامه با نظرسنجی ااساتید و خبرگان 7 - نفر - تأیید گردید.