بخشی از مقاله
چکیده
این مطالعه با هدف ارزیابی و مدیریت مکانیسم های فنی و راهبردی در پیاده سازی و جاری سازی بهینه مفاد زیست محیطی برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران در صنایع به انجام رسیده است. مقوله حفاظت از محیط زیست از مولفه های موثر در توسعه پایدار معرفی و مشخص گردیده است. لذا، این تحقیق به جهت راهبری کارآمد مفاد زیست محیطی برنامه ششم، در چهار فاز عملیاتی تحقیقاتی صورت پذیرفته است. در فاز اول، جهت تسلط تیم تحقیقاتی به ماهیت موضوع تحقیق، اسناد، مدارک، سوابق بین المللی و فرایند عملیاتی صنعتی مورد بررسی واقع گردید.
در فاز دوم، مکانیسم های موثر فنی در راهبری بهینه مفاد زیست محیطی برنامه ششم با هدایت نظرسنجی خبرگان و مدل تحلیلی AHP مشخص شد. در فاز سوم، به جهت تعیین نقشه راه های مدیریتی در سطح کلان در صنایع، مکانیسم های شناسایی شده با استفاده از مدل تصمیم گیری چند معیاره TOPSIS مورد ارزیابی واقع شدند. در فاز چهارم، جمع بندی بر اساس خروجی مدل های تحلیلی صورت پذیرفت. امید است نتایج این تحقیق، موید آن باشد که با پیاده سازی بهینه قوانین، از مخاطرات زیست محیطی و پتاسیل های آسیب ناشی از حوادث احتمالی در صنایع تا حد قابل توجهی بکاهد.
مقدمه
بحران هایی زیست محیطی مانند گرم شدن کره زمین، تخریب لایه ازون، باران های اسیدی از جمله مخاطرات بشر امروزی هستند. در این خصوص قابل ذکر است که توسعه صنایع گوناگون از طرفی نقش موثری در زندگی انسان به وجود آورده است، از طرفی هم باعث کاهش سطح ایمنی و افزایش پیامدهای ناگوار درحوزه سلامت محیط زیست شده است. این مسائل با شدت گرفتن رقابت در عرصه تولید و تجارت و ارتقاء آن از سطوح محلی و ملی به سطح بین المللی، توسعه مشکلات زیست محیطی نظیر آلودگی های محیط زیست، تولید پسماندهای صنعتی، بحران انرژی و ... نیز ارتقاء بیشتر یافته و تبدیل به بحران های جهانی شده است
آسیب های وارده به محیط زیست در برخی حوزه ها از جمله خاک سبب ایجاد خسارات غیرقابل جبرانی شده است. بطورکلی بروز آلودگی های زیست محیطی همچون ایجاد آلودگی صوتی، آلودگی آب، آلودگی خاک و ... متاثر از رفتار انسان بر طبیعت می باشد. لذا تمرکز بر اجرای ساختارهای مدیریت محیط زیستی و تمرکزایی بر قوانین و مقررات حفاظت از محیط زیست می تواند در کاهش و کنترل آلودگی ها تاثیر داشته باشد
مشکل آلودگی محیط زیست امروز جهان، مشکل تنها یک کشور و یا یک قلمرو خاص نیست، بلکه مشکل جهان است که در بردارنده مسائل مختلفی نیز هست. اینهمه نتیجه عملکرد خود انسان است. هرچند تاثیر انسان بر محیط زیست پیرامون خود عمری به قدمت حیات او دارد، اما تخریب و نابودی آن، به دنبال انقلاب صنعتی و افزایش سریع جمعیت، به گونه ای خطرناک شدت یافت و پیشرفت علم و فن آوری انسان را قادر ساخت تا طبیعت را مقهور خویش ساخته و موجب انهدام تدریجی، اما مستمر محیط زیست گردد. از طرفی، خطرات بهداشتی هم سبب ایجاد بیماری هایی برای کارگران و جامعه می شود
مطالعات علمی نشان می دهد که قسمت های مختلف محیط زیست دریاها، رودخانه ها، گیاهان و .. به همدیگر وابسته و ارتباط تنگاتنگی دارند و به لحاظ همین وحدت و یکپارچگی، هر نوع آلودگی می تواند موازنه و تعادل میان عناصر مزبور را برهم زند. از این رو، حفظ و حراست از طبیت و محیط زیست، به تدریج اندیشه وضع قواعد و مقررات جهانی شکل گرفت و از رهگذر کنفرانس ها و سازمان های بین المللی تکامل یافت. در این مقررات، پیشگیری از آلودگی محیط زیست مورد تاکید قرار گرفت و معیارهای جهانی مشترکی، جهت به نظم درآوردن فعالیت های مرتبط با محیط زیست انجام شد.
بحث محیط زیست و حقوق محیط زیست اگرچه فی نفسه شاخه ای از حقوق داخلی است، اما در عصر حاضر سبب پیشرفت صنعت و تکنولوژی که باعث به وجود آمدن مسائل زیست محیطی و آلودگی های فراوان شده، به مساله فراملی، فرامرزی و بین المللی تبدیل شده است؛ بدین سبب امروزه محیط زیست و حفاظت از محیط زیست، حوزه نسبتاً نوینی برای مقررات بین المللی به شمار می آید. حقوق بین الملل جهت پاسخگویی به مسائل و مشکلات زیست محیطی جهانی و حل حقوقی آنها، اقدام به وضع قواعد و مقرراتی کرده که این امر، باعث پیدایش شاخه ای در حقوق بین الملل به نام حقوق بین الملل محیط زیست شده است که یکی از جدیدترین شاخه های حقوق بین الملل محیط زیست شده است.
بررسی قوانین داخلی کشورها و اسناد و مقررات منطقه ای و بین المللی نشان می دهد که در حال حاضر محیط زیست به یکی از ارزش های برتر جوامع انسانی تبدیل شده است. حقوق محیط زیست می تواند اهداف کلی برنامه های محیط زیستی را انسجام بخصوصی بخشد، که ثمره آن افزایش کیفیت محیط زیست و کاهش و کمینه سازی آثار آسیب ناشی از فعالیت های اقتصادی بی خردانه انسان ها بوده است
حقوق محیط زیست بعنوان یک سیستم حقوقی منسجم پس از ظهور در دهه های پایانی قرن بیستم، به سرعت آبستن تحولات شگرفی گشت که می توان آن را حاصل دگردیسی عمیق در مفاهیم و نوع نگاه و برخورد انسان با طبیعت و محیط زیست یافت. واقعیت های مبتنی بر این تصور، کم کم تصویب اسنادی را ضروری ساخت تا به حمایت بیشتر و مطلوبتر از محیط زیست برخیزد. بر این اساس جریان قانونگذاری در این حوزه با گذشت زمان و همزمان با رشد آهنگ سریع تخریب محیط زیست، شتاب روز افزون به خود گرفت.
به تبع آن حقوق محیط زیست در ایران و سایر نظام های ملی و حتی در سطح بین المللی علاوه بر پراکندگی قوانین و مقررات و گستردگی و همپوشانی موضوعات آن با سایر زمینه ها دچار نوعی تورم قانونگذاری گشت که در این مسیر تکنیکی بودن محتوای مسائل مطروحه نیز مزید بر علت بود. استفاده از تکنیک هایی چون ارزیابی اثرات توسعه از جمله الزاماتی می باشد که اطمینان لازم جهت اجرای توسعه پایدار و مسائل مربوط به حفاظت محیط زیست را در طرح های عمرانی و صنعتی تضمین می نماید.
از جمله سوابق مطالعاتی در سطح بین المللی در حوزه مولفه های حفاظت از محیط زیست، تحقیقی با موضوعیت پروژه های انرژی تجدیدپذیر و بحث ارزیابی اثرات زیست محیطی توسط اسکوماچر در سال 2017 به انجام رسیده است. مطالعه فوق با محوریت منطقه ای ژاپن و اتحادیه اروپا در خصوص تصمیم گیری های فرایند ارزیابی اثرات زیست محیطی مورد بررسی واقع گردیده است.
جامعیت تحقیقات فوق بیان می دارد که ثبت قوانین و مقررات ارزیابی اثرات زیست محیطی و استفاده از آن، نوعی هماهنگ سازی میان مولفه حفاظت از محیط زیست و کاهش تغییرات اقلیمی ناشی از چالش های اقتصادی و اجتماعی بر قرار می نماید
در مطالعه ای دیگر در جهت اهمیت حفاظت از محیط زیست و ضرورت احساس مسئولیت سازمان ها در قبال محیط زیست، تحقیقی در سال 2017 در خصوص موضوع مسئولیت زیست محیطی سازمان ها توسط تیم فریه و همکاران به انجام رسیده است
همچنین در طرحی پژوهشی در حوزه حفاظت از محیط زیست در سطح بین المللی در سال 2016 تحقیقی تحت عنوان رویکردهای چشم انداز به سمت ترمیم زیست محیطی و اجرای توسعه پایدار در حوزه مناطق معدنی توسط پژوهشگران دانشگاهی، در چین قابل اشاره می باشد. در این پژوهش، مشکلات زیست محیطی معدن به ارزیابی رسیده است و با توجه به نوع مشکلات شناسایی شده، فرایندهای ترمیم بررسی و تعیین گردیده است. از طرفی هم، بیان می دارد لزوم دستیابی به توسعه پایدار، یکپارچه سازی اقدامات محلی، منطقه ای می باشد. در این خصوص می بایست در چشم انداز توسعه ای، برنامه های حفاظت از محیط زیست از اهم اهداف متعالی شده باشد
در خصوص موضوع این تحقیق که بررسی مفاد زیست محیطی قانون برنامه ششم توسعه می باشد، قابل ذکر است که، برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، به مجموعه برنامههای میان مدتی گفته میشود که به صورت 5 ساله و توسط دولت وقت تنظیم میشود و به تصویب مجلس شورای اسلامی میرسد. برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران - 1396-1400 - در مورخ 1395/12/14 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.
مواد و روشها
این مطالعه از نوع کاربردی به جهت راهبری کارآمد مفاد زیست محیطی برنامه پنجساله ششم توسعه در صنایع، در چهار فاز عملیاتی تحقیقاتی در بازه ای زمانی در سال 1396 به شرح زیر صورت پذیرفته است:
فاز اول، جهت تسلط تیم تحقیقاتی به ماهیت موضوع تحقیق، اسناد، مدارک، سوابق بین المللی و فرایند عملیاتی صنعتی مورد بررسی واقع گردید.
فاز دوم، مکانیسم های موثر فنی و راهبردی در راهبری بهینه مفاد زیست محیطی برنامه ششم مشخص شد. در این فاز از نظرسنجی خبرگان و مدل تحلیلی AHP بهره گیری شد.
تحلیل سلسله مراتبی AHP ساختاری است که امکان صحیح تصمیم گیری با حضور معیارهای کیفی و کمی و ترکیبی را فراهم می نماید. پیاده سازی ساختار AHP در یک تصمیم گیری شامل سه گام است :[9]
-1 ساختن سلسله مراتبی
-2 انجام مقایسات زوجی
-3 محاسبه وزن ها فاز سوم، به جهت تعیین نقشه راه های مدیریتی در سطح کلان در صنایع، بر اساس دو معیار ارزش عملکردی و میزان بازدهی،
مکانیسم های شناسایی شده با استفاده از مدل تصمیم گیری چند معیاره TOPSIS مورد ارزیابی واقع شدند.
جهت تجزیه و تحلیل موثرترین مکانیسم های شناسایی شده از مدل TOPSIS بهره گیری شد. جهت ارزیابی مولفه ها از دو معیار دامنه شدت اثر و میزان بازدهی استفاده گردید.
در این روش ابتدا پرسشنامه TOPSIS بین متخصصین حوزه های علمی محیط زیست و سایر صاحبنظران توزیع شد و از آنها خواسته شد به هر کدام از مکانیسم های شناسایی شده مطابق با جدول وزندهی مدل TOPSIS، نمره ای را اختصاص دهند. در گام بعدی پرسشنامه ها جمع آوری شد و با استفاده از میانگین گیری، پرسشنامه ها تلفیق شدند. در نهایت از تلفیق پرسشنامه ها ماتریسی تحت عنوان ماتریس تصمیم گیری - - D بوجود آمد
