بخشی از مقاله
عناصر هویت بخش در شهرسازی اسلامی
چکیده
شهرسازی اسلامی دارای عناصر هویت بخشی است که تا به امروز توانسته است این گفته را اثبات کند . ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان در نیمه قرن هفتم میلادی در محیطی عمدتا غیر شهری و زیر سلطه قدرت های پراکنده قومی و سنت رایج زیست کوچندگی به وقوع پیوست اما با گسترش نظامی اسلام از اواخر همین قرن ورود آن به منطقه خاورمیانه و به ویژه به ایران و هندوستان و پیوندی که میان تمدن اسلامی و تمدن ایران ساسانی به وجود امد و خود را در نظام های سیاسی متمرکز بر محور خلفای اموی و بویژه عباسی متبلور ساخت،پایه گذار تمدنی شکوفا و گشوده بسوی برون بود که به سرعت توانست قابلیت ها و امتیازات تمدن های دیگر را از آن خود کرده و خود را به مثابه حرکتی تمدن ساز و شهرساز متبلور کند. تحولات شهرسازی مبتنی بر نگرش اسلامی که براساس محوریت عناصر کالبدی مذهبی (مسجد، بازار و ...) شکل می گیرد به سه دوره به شرح زیر قابل تقسیم بندی است -1قرون اولیه اسلامی 2ـ قرون میانی اسلامی 3ـ قرون متاخر اسلامی .عناصر شهرسازی اسلامی از ادوار گذشته تاثیرات فراو انی را بر شهرهای ایران گذاشته اند که هنوز هم این تاثیرات با اندک کاهش نسبی در شهرهای ایران مشهود است.در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تاریخی، عناصر هویت بخش شهرسازی اسلامی را بررسی می کنیم.
واژگان کلیدی:شهرسازی اسلامی، کالبد، فضا، سمبل، نما
مقدمه
پانزده قرن از پیدایش اسلام در جهان می گذرد و در این مدت مسلمانان با سر افرازی توانسته اند بنیانگذار تمدن اسلامی و پاسدار آن باشند .در طول این هزار و پانصد سال از شرق تا غرب آثار به یاد ماندنی از مردم مسلمان باقیمانده است.مساجدی زیبا در کشورهای چین و کره تا کاخ های بهشتی آندلس در اسپانیا و آنچه که درازای تاریخ و پهنای جغرافیایی باعث خویشاوندی این آثار گردید همان روح حاکم بر آنان بوده است که ریشه در اعتقاد و اندیشه ی اسلامی بانیان و سازندگان آن دارد.
در چند دهه ی اخیر اندیشمندان و پژوهشگران خبره در کشورهای گون اگون از آمریکا تا ژاپن در زمینه ی شناخت و معرفی آثار به جا مانده از تمدن پر شکوه اسلامی کتاب ها و مقالات زیادی را ارایه داده اند ولی متاسفانه این دست مایه ی پژوهشی برای ایرانیان که خود نقش بسزایی در پیدایش آن تمدن داشته اند کمتر به فارسی ترجمه و تدوین گردی ده است و به حق باید از همه ی عزیزانی که پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به این امر پرداخته اند و چندین کتاب را به فارسی برگردانده اند قدردانی کرد هرچند که هنوز راه دراز است و توشه کم و البته در این میان سهم کتابهای ترجمه شده در زمینه ی شهرسازی نسبت به هنر و معماری بسیار اندک است
هر چند توجه به این امر که همیشه تفکرات و جهان بینی افراد بر زندگی آنها تاثیرگذار می باشد و آرامش انسان در گرو هماهنگ بودن با جهان بینی و ایدئولوژی خود می باشد، لزوم حکمفرمایی ارزش های اسلامی و دینی بر شهرسازی و معماری اسلامی امری حیاتی محسوب می گردد. همچنین مصنوعات هر جامعه باید مبتنی بر فرهنگ آن جامعه باشد تا بتواند حافظ هویت و ریشه جامعه گردد؛ پس در شهرسازی و معماری ایران، باید هم ارزش های اسلامی و هم فرهنگ اصیل ایرانی ، در طراحی شهری مورد توجه قرار گیرد تا کشور ایران نمونه بارزی از شهری اسلامی و ایرانی باش
تاریخچه معماری اسلامی در ایران
تحولات شهرسازی ایرانی در دوران اسلامی
تحولات شهرسازی مبتنی بر نگرش اسلامی که براساس محوریت عناصر کالبدی مذهبی (مسجد، بازار و ...) شکل می گیرد به سه دوره به شرح زیر قابل تقسیم بندی است.
-1قرون اولیه اسلامی
در این مرحله به دلیل تأثیرات به جای مانده از نظام شهرنشینی دوران ساسانی، اصول قبلی حاکم بر تفکرات این نظام همچنان پا برجاست. اما به تدریج بر اثر عوامل جدید، سیاست های شهرسازی تغییر می کند . الگوی حاکم بر این مرحله به دو گونه ساخت شهری منجر می گردد (فقیه 1354، کیانی (1365 یکی شهرهای نوساز که نشانه قدرت و وحدت سیاسی امپراطوری اسلامی می باشند، مثل شهر اولیه بغداد که به دستور منصور خلیفه عباسی بنا می *شود. این شهر براساس نظم هندسی دایره ساخته شده و با چهار دروازه در اطراف و قصر خلیفه و مسجد بزرگ در مرکز، طراحی کا ملاً
از پیش اندیشیده شده ای را نشان می دهد . نکته قابل توجه در خصوص طراحی این شهر واگذاری ساخت محلات به عهده خود افراد شهر است که از مشارکت مردمی حکایت دارد . به همین دلیل ترتیب محله بندی، نحوه معماری، و باغ سازی این شهر به شهرت رنگ وبوی ایرانی می یابد.
شهرهای نوع دوم، شامل شهرهایی است که با ایجاد مسجد و بناهای جدید رنگ و بوی اسلامی به خود میگیرند مانند اصفهان و ری. پیشرفت شهرسازی درزمان استقرار حکومت های ایرانی همچون سامانیان، آل بویه و آل زیاد که آرامش نسبی نیز به کشور حکمفرما شده بود، فراهم می گردد به همین دلیل ربـــض گسترش یافته و بر شارستان تقدم می یابد و همچنین با توسعه ارتباطات با روستاهای اطراف، شهر فئودالی نیز در ایران شکل گرفته و به تکامل می رسد.
2ـ قرون میانی اسلامی
در این زمان، در کنار آرامش سیاسی و رونق اقتصادی، هنر ایرانی در قالب معماری ساختمـان *ها شکوفا می شود و عناصر اصلی زیبایی شناسی شهری را به وجود می آورد و اگر چه یورش مغول باعث ویرانی بسیاری از شهرهای آباد می شود ولی از آنجایی که احداث شهرهای جدید و یا نوسازی آنها در این دوره، یکی از وظایف اصلی دولت شناخته می شود، در زمان حکومت غازان خان، الجاتیو و ابوسعید، شهرسازی شیوه نوین را پذیرا شده و شهرهایی چون مراغه، تبریز و سلطانیه بازسازی و یا احداث می شوند . به طوری که پروفسور پوپ در این خصوص اذعان دارد که : خواجه رشید الدین
وزیر غازان خان، شهری : شامل 24 کاروانسرا، 1500 مغازه و 30 هزار خانه مسکونی بر ای سکونت دانشمندانی که از
اطراف جهان گرد آمدند بنا می نماید. علاوه بر این، احداث بیمارستان، نقاهتگاه و باغ های متعدد که از لحاظ استحکام و
زیبایی و یکپارچگی، تمام بناهای نظیر خود را تحت الشعاع قرار داده اند، ساخته شده و مجموعاً شهری را به وجود می
آورد که تم ام نیازهای شهروندان را همراه با رفاه اجتماعی آنها فراهم نماید .
در این زمان شهرهایی چون سمرقند، بخارا و هرات از اهمیت ویژه ای برخوردار می شوند و یکـی از نمـــونــه هـای قابل توجه از نظر لحاظ نمودن مباحث امروزین برنامه ریزی شهری، به نام ترمه است. در این شهر ابتدا جمعیت مورد نظر را که باید در شهر سکنی کند، تعیین می نمودند سپس. میزان زمین مورد احتیاج هر محله را مشخص ساخته و نهایتاً شبکه بندی خیابان ها بازارها، مسجد جامع و سایر مساجد و مدارس شهر معین می گردید و پس از طی این مرحله مردم برای سکنی در شهر جدید به آنجا کوچ داده می شدند.
3ـ قرون متاخر اسلامی
در این مقطع نقطه عطف دیگری در تاریخ شهرسازی و شهرنشینی ایران اتفاق می افتد و آن تغییـــر اســاسی ساختار شهرهای ایران با گشایش شبکه های ارتباطی، ساختار فضاهای عمومی متمایز از اماکن مذهبی و ایجاد ابنیه زیبا از حیث جنبه های معمارانه، رونق شهرنشینی و همچنین احداث دو عنصر اصلی طراحی شهری یعنی میدان و خیابان به همراه بازارها و کاروانسراهای شهری استاوج. این اقدامات در عهد صفوی خصوصاً هنگام سلطنت شاه عباس اول است که زمان شکوفایی هنرهای مختلف خصوصاً نقاشی، معماری و شهرساز ی را به همراه دارد . نمونه های چنین توجهی را بیش از
همه می توان در پایتخت دوم صفویان یعنی اصفهان جستجو کرد که حتی به ابداع مجدد مفهوم شار و شروع سبک جدیدی تحت عنوان مکتب اصفهان از آن یاد شده است.
• مارتن مکاتب پنج گانه ای را در مورد معماری و هنر اسلامی بر می شمرد:
· مکتب سوریه.
· مکتب مغرب شامل تونس، الجزایر، مراکش و اسپانیا.
· مکتب ایرانی شامل ایران، عراق، آسیای میانه، افغانستان و بخشی از پاکستان.
· مکتب عثمانی شامل ترکیه و آناتولی.
· مکتب هند
ـ مؤلفههای کالبد شکافی شهر اسلامی
درباره اینکه چه چیزی یک شهر اسلامی است یا اینکه آیا شهر اسلامی تاکنون وجود داشته، هنوز مجادله های زیادی وجود دارد. لاپیروس معتقد است : مسلمانان" عرب صرفاً در شهرهای جدید زندگی نمی کردند بلکه برخی در شهرها و دهکدهها سکنی گزیدند". او در ادامه افزوده است : "اعراب به شهرسازی در خاورمیانه تحرک بخشیدند، بدون آنکه باعث افزایش کلی در سطح توسعه شهری شوند و بدون آنکه به شهرها هویت اسلامی بدهند"
کاربرد بناها
مطالعه درباره معماری ایران , نشان دهنده چگونگی گسترش آن در طی پانزده قرن گذشته است . در هر دوره بناهایی با ویژگیهای گوناگون در روستاها , شهرها, جاده های کاروانی , مناطق کویری, گذرگاههای کوهستانی و شهرهای ساحلی ایجاد گردیده که کاربردهای متفاوت داشته ا ند. اهمیت معماری اسلامی وقتی آشکار می شود , که بدانیم در ساخته های این دوره به کاربرد مادی و معنوی بناها ـ که از مهمترین ویژگیهای آن است ـ توجه شده است . برای دریافتن اهمیت این ویژگیها در گسترش معماری شایسته است طبقه بندی بناهای دوره اسلامی و کاربرد آنها را مشخص کنیم.
بطور کلی بناهای دوره اسلامی را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد:
الف) بناهای مذهبی. شامل مساجد, آرامگاهها, مدارس, حسینیه ها, تکایا, و مصلی ها؛
ب) بناهای غیر مذهبی. شامل پلها, کاخها, کاروانسراها, حمامها, بازارها, قلعه ها و آب انبارها.
در دو گروه فوق از بناهای دوره اسلامی , مکانی برای عبادت, تجارت و سکونت وجود داشته است . البته در بین محققانی همچون : حمدان (1962)، اکیلمن (1981)، حکیم (1876) و السید (1991)، نوعی اجماع کلی وجود دارد که شهر اسلامی دارای ویژگیهای خاص زیر می باشد
مساجد
که در قلب شهر واقعشده که معمولاً سوق (یا بازار) آن را احاطه کرده است، مسجد زیتونه در تونس و مسجد مرکزی در اصفهان از آن جمله اند. در اینجا نماز جمعه برپا می شده و مدرسه ای به آن چسبیده بوده که تعالیم علمی و مذهبی ارائه میداده است. مساجد مهمترین بناهای مذهبی هر شهر و روستا هستند که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند. اقامه نماز جمعه , مراسم مذهبی, ایراد خطبه ها و تدریس در مساجد انجام می گرفت؛ زیرا مسجد بهترین مکان برای ابلاغ فرامین حکومت به مردم بود . کتیبه های باقیمانده بر دیوار بعضی از مساجد (مسجد جامع قزوین و مسجدجامع کاشان) حاوی وقف مکانهایی برای برای توسعه و تعمیرات مساجد از طرف واقف یا حکمران است.
اغلب مساجد در مرکز شهرها, نزدیک بازارها و محدوده دارالحکومه ساخته می شدند و اگر شهری به بیش از یک مسجد نیاز داشت, مساجد دیگری از طرف حکومت یا افراد خیر احداث می شد . اهمیت مساجد در شهرها به حدی بود که اگر شهری مسجد جامع یا آدینه نداشت , اهمیت شهری هم نداشت. در صدر اسلام مساجد نقشه های ساده ای داشتند , ولی در طول زمان با طرحهای گوناگون و تزیینات مختلف, نقشه ها پیچیده شدند.
درنقشه مساجد, از قرن چهارم هجری دگرگونیهایی به وج ود آمد و بر اساس آن , مساجد متفاوت در شهرها احداث شد . مهمترین نقشه هایی که در مساجد به کار گرفته شده , شامل یک ایوانی , دو ایوانی, چهار ایوانی, و ترکیب چهار طاقو
ایوان بوده که معماران دوره اسلامی آنها را از شیوه های معماری عهد اشکانی و ساسانی اقتباس کرده اند مثلاً. نقشه
چهار ایوانی ـ در ساخت بسیاری از بناها ـ الهام گرفته از نقشه کاخ آشور, متعلق به زمان اشکانیان است.
خانه ی پیامبر در مدینه با پلانی مربع شکل با ابعادی حدود 56 در 56 متر با پوشش تیر و ستون و 9 اتاق در خارج سمت شرقی آن و حیاطی که 75 درصد کل فضای خانه را شکل می داد، به عنوان نخستین الگوی مساجد مسلمانان محسوب می شوند. مساجد اولیه با سادگی و قداست خاصی ساخته می شدند تا نمادی از مفاهیم واقعی اسلامی و تعلق به تمام طبقات اجتماعی باشند.
معماران دوره اسلامی مسجد را به شیوه های گوناگون می آراستند. در هر دوره یکی از عناصر تزیطنی در آراستن مساجد متداول بوده است؛ برای مثال در عهد سلجوقیان آجرکاری , در عهد ایلخانیان گچبری و در عهد تیموریان و صفویان کاشیکاری رواج بیشتری داشته است و در مواردی نیز تزیینات آجرکاری , گچبری و کاشیکاری با هم به کار گرفته می شد.
در دوران اموی بود که عناصری چون محراب، منبر و مقصوره به مساجد الحاق شدند . محراب، تورفتگی در دیوار سمت قبله می باشد که نمونه ی کهنتر وکوچکتر آن در سمت مشرق کلیساها ساخته می شد و منبر نیز مشابه سکوی وعظ در کلیساهای قرون وسطایی بود . مقصوره نیز به صورت حصاری د ر نزدیکی محراب برای حفاظت از خلیفه و حاکم ساخته می شد. از قرن 4 هجری همراهی مسجد با اماکن فرعی عبادت مانند کاروانسرا، آرامگاه، کاخ، مدرسه و دانشکده ها ی علوم دینی تغییراتی را در شکل ظاهری مساجد ایجاد کرد. علاوه بر این معماری ایران در دوران ساسانی و همزمان با آن، بیزانس، تاثیر عمیقی بر معماری اسلامی و به ویژه مساجد گذاشت . ارسن کوه خواجه در سیستان در عهد اشکانی کهن ترین نمونه ای است از فضاهای ویژه ی معماری سنتی ایرانی چون میانسرا، ایوان رو به میانسرا، آسمانه ی کانه پوش و گنبد که بعدها در مساجد، مدارس و کاروانسراها بکار رفته اند.
مساجد اولیه، پیرو الگوی نخستین خود به صورت شبستانی و ستون دار ساخته می شدند . مسجد فهرج نخستین بنایی است که به عنوان مسجد ساخته شده و نخستین نمونه ی مسجد به جای مانده با طرح شبستانی در ایرن به شمار می رورد. مساجد نخستین در خور نیاز مسلمانان، اغلب اماکن مقدس پیشین چون آتشکده ها یی بودند که قابلیت تغییر کاربری به مسجد را داشتند. لذا تعداد کثیری از مساجد کنونی طی تحولات دوره های بعدی در محل نیایشگاه های کهن ساخته شده اند.
در آغاز برای برجسته تر ساختن مساجد در فضای شهری به عنوان مهمترین عن صر شهر اسلامی اقداماتی در جهت افزودن المان هایی چون بازوی چلیپایی با سقف شیبدار که نخستین نمونه ی آن مسجد دمشق بود و گنبد و مناره در دوره های متاخرتر از آن، انجام شد. نقش اصلی گنبد تاکید بر محراب و موقعیت قبله و نیز راهنمایی برای جهت یابی در شهرهای بزرگ بو د. اتاق گنبددار که تکنولوژی ساخت آن در سبک پارتی معماری ایرانی به اوج خود رسیده بود و بهترین پوشش برای دهانه های عظیم در کنار عدم دسترسی به چوب مناسب برای بناهای تیر پوش محسوب می شد و بعدها با ایوان تلفیق شد، بتدریج به الگویی ثابت و مقبول برای مساجد اسلامی و سمبلی برای شهرهای اسلامی بدل شد. طوری که اکنون نیز با وجود تکنولوژی های ساخت بسیار پیشرفته، هنوز هم مساجد را با عناصری چون گنبد و مناره و حتی فرمهایی که تنها القا کننده ی حسی از وجود المان های مذکور محسوب شوند، می شناسیم . اکنون عناصر مذکور به جزئی ثابت در خط آسمان تمام شهرهای اسلامی بدل گشته اند.
مناره ها نیز در واقع میل های راهنمایی بودند که در دوره ی پیش از اسلام به عنوان نشانه مورد استفاده قرار می گرفتند. طوری که تعدادی از مساجد اولیه در کنار میلهای کهن ساخته شدند تا اینکه بتدریج به نشانه ای برای مسا جد و بعنوان ماذنه تبدیل شدند. گفته می شود که مناره ی مسجد سامرا به لحاظ فرم، تقلیدی از منار فیروزآباد فارس در عهد ساسانی می باشد. ایوان عنصری بود که در دوره ی سلجوقی برای تاکید بر ورودی مرکزی به شبستان افزوده شد و از آن پس الگوی چهار ایوانی متداول گشت . همچنین در این دوره برای اولین بار مناره های دوتایی به درگاه ایوانی مساجد اضافه شد. در دوره ی ایلخانی الحاق فضاهای دیگری چون مدرسه، مقبره و آرامگاه به مساجد رواج یافت . ویژگی عمده ی مساجد عهد تیموری، توجه خاص به درگاه و ایوان قبله و ایجاد برجستگیهایی چون گنبد ه ا و برجهای کوچک در گوشه ها بود. طوری که عظیم ترین درگاه ها چون مسجد جامع یزد و ارسن شیخ جام متعلق به این دوره اند . در این دوره همچنین توجه عمده ای به بازسازی و توسعه ی مساجد پیشین شد و این روند در دوره ی صفوی نیز ادامه یافت. مساجد
دوره ی قاجار نیزطبق روال گذشته با اندک تغییراتی در عناصر تزئینی و برخی عناصر فرعی ساخته شدند که می توان گفت تا به امروز از الگوی نسبتا ثابتی برای طراحی مساجد استفاده می کنیم
مساجد اولیه،پیرو الگوی نخستین خود به صورت شبستانی و ستون دار ساخته می شدند . مسجد فهرج نخستین بنایی است که به عنوان مسجد ساخته شده و نخستین نمونه ی مسجد به جای مانده با طرح شبستانی در ایرن به شمار می رورد.مساجد نخستین در خور نیاز مسلمانان، اغلب اماکن مقدس پیشین چون آتشکده ها یی بودند که قابلیت تغییر کاربری به مسجد را داشتند. لذا تعداد کثیری از مساجد کنونی طی تحولات دوره های بعدی در محل نیایشگاه های کهن ساخته شده اند.
مناره ها نیز در واقع میل های راهنمایی بودند که در دوره ی پیش از اسلام به عنوان نشانه مورد استفاده قرار می گرفتند.طوری که تعدادی از مساجد اولیه در کنار میلهای کهن ساخته شدند تا اینکه بتدریج به نشانه ای برای مساجد و بعنوان ماذنه تبدیل شدند.گفته می شود که مناره ی مسجد سامرا به لحاظ فرم، تقلیدی از منار فیروزآباد فارس در عهد ساسانی می باشد. ایوان عنصری بود که در دوره ی سلجوقی برای تاکید بر ورودی مرکزی به شبستان افزوده شد و از آن پس الگوی چهار ایوانی متداو ل گشت.همچنین در این دوره برای اولین بار مناره های دوتایی به درگاه ایوانی مساجد اضافه شد.در دوره ی ایلخانی الحاق فضاهای دیگری چون مدرسه،مقبره و آرامگاه به مساجد رواج یافت .ویژگی عمده ی مساجد عهد تیموری،توجه خاص به درگاه و ایوان قبله و ایجاد برجستگیهایی چون گنبد ها و برجهای کوچک در گوشه ها بود.طوری که عظیم ترین درگاه ها چون مسجد جامع یزد و ارسن شیخ جام متعلق به این دوره اند .در این دوره همچنین توجه عمده ای به بازسازی و توسعه ی مساجد پیشین شد و این روند در دوره ی صفوی نیز ادامه یافت .مساجد دوره ی قاجار نیزطبق روا ل گذشته با اندک تغییراتی در عناصر تزئینی و برخی عناصر فرعی ساخته شدند که می توان گفت تا به امروز از الگوی نسبتا ثابتی برای طراحی مساجد استفاده می کنیم.
بازارها
سابقه ایجاد بازار در ایران به روزگاران بسیار دور باز می گردد . طبق مدارک تاریخی بازار در بسیاری از شهرهای قبل از اسلام یکی از عناصر مهم شهری بوده است پس از اسلام, گسترش شهرهای اسلامی و افزایش ارتباطات اجتماعی , ازدیاد راههای کاروانی, توسعه کاروانسراها و تبادلات اقتصادی موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی موسوم به بازار شد. در شهرهای اسلامی بازار محو ر اصلی و مرکز اقتصادی شهر بوده و انبارهای مهم , مراکز تولیدی, مراکز توزیع کالاهای گوناگون و مبادلات پولی در آن جای داشتند.
بازارها بیشتر در امتداد مهمترین راههای اصلی شهر ساخته می شدند و در اغلب موارد راسته بازار شاهراه اصلی شهر نیز بود که مهمترین و شلوغترین دروازه ها را به مرکز شهر متصل می کرد (مانند بازار سلطانیه, بازار اصفهان و بازار نایین). در بیشتر شهرهای اسلامی مسجد جامع در کنار بازار قرار داشت.
