بخشی از مقاله
چکیده
حسین پناهی را به واسطه مجموعه اشعار متعددی که با تیراژهای بالا از وی به چاپ رسیده می توان از شاعران مطرح معاصر دانست. به سبب ویژگی های خاص شاعر ، ازجمله حضور در رسانه های تصویری و همچنین برخی ویژگی های خود اشعار ، باعث شده این مجموعه آثار که از مقبولیت قابل توجهی در میان عامه مردم برخوردار شود. برای انجام این تحقیق ده مجموعه شعر این شاعر به طور کامل مورد بررسی قرار گرفته است و اشعاری که دارای بن مایه های نوستالژیک بوده اند استخراج شده و سپس به تحلیل و بررسی و طبقه بندی این عناصر و چگونگی حضور آنها در شعر پرداخته ایم و از این راستا ضعف وقدرت شاعری وی در بیان این مفاهیم مورد تحلیل قرار گرفته است.
براین اساس نوستالژی بازگشت به گذشته پر بسامد ترین مفهوم نوستالژیک در اشعار حسین پناهی است که در هیئت اشعاری خاطره گونه و گزارشگرانه عرضه شده است. توجه و علاقه به هرچه مربوط به روستا و زندگی ساده اقوام روستانشین است و به دنبال آن دوری از مظاهر تمدن و صنعت و مانند این از دیگر مفاهیم پربسامد در شعر حسین پناهی است. دراین پژوهش همچنین ساختمان اشعار و بررسی ساختاری آنها با توجه به گونه های بیان عناصر نوستالژیک به ویژه در حوزه زبانی مورد بررسی قرار گرفته است.
.1 مقدمه
در مورد فرهنگ عامه تعریف های متفاوت و زیادی وجود دارد .تعریف کلی تر و دقیق تر فرهنگ عامه اینگونه است که شامل "باورها ، عادت ها ، آداب و رسوم ، جشن ها ، بازیها ، افسانه ها، ترانه ها ، مثل ها و چیستانها ست. " - ذوالفقاری، - 6: 1394 فرهنگ عامه بستر بسیار مناسبی برای بررسیهای جامعه شناختی است و در حقیقت بنمایه اصلی ادب رسمی محسوب میشود. به طوری که میتوان از درون یک اثر ادبی با در نظر گرفتن فرهنگ عامه موجود در آن اثر در یک دوره تاریخی ، از وضعیت فرهنگی اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی مردمان آن دوره اطلاعاتی به دست آورد.
یکی از شاخههای فرهنگ عامه، شعر عامیانه است که به دو صورت است ،یک نوع آن شعرهایی است که نویسنده یا شاعر خاصی ندارد و در بین مردم سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده است؛ مانند: لالایی ها و دیگری اشعاری است که مخاطب آن عموم مردم است و به نوعی محبوبیت خاصی نزد عوام دارند. نوع دیگر اشعار عامیانه در حقیقت شعرهایی است با شاعران مشخص که رویکرد عامیانه دارند مانند پریای شاملو و تاحدی حیدربابای شهریار و اشعاری که به تقلید آن در بسیاری نقاط ایران سروده شده است.
حسین پناهی از شاعرانی است که در شعر معاصر از فرهنگ عامه تأثیر پذیرفته و حضور بنمایههای فرهنگ عامه همراه با احساسات عاطفی شاعر در آن باعث به وجود آمدن نوعی نوستالژی شده است . شعرهای حسین پناهی از جمله شعرهایی است که در آن شاعر با مهارت خاصی در پی بازگشت به گذشته خود و دوران کودکی یعنی زندگی در روستا و همنشینی با همه ابزارآلات زندگی روستایی و عناصر مربوط به آن از جمله عوامل محیطی و طبیعی و حیوانی است. در بررسی آثار شعری حسین پناهی واژه هایی مانند - مادر، جنوب ، بلوط - از جایگاه خاصی در شعر او برخوردار هستند، به طوری که در بیشتر دفترهای شعری او از این واژه ها استفاده شده است.
حسین پناهی هر چند دنبال برگشتن به دنیای ساده و دور از تمدن ملالت بار امروزی است اما درعین حال آشنایی عمیقی با مکاتب فلسفی و ادبی قرن بیستم دارد که حاصل مطالعات گسترده و مستمر اوست و در شعرش نیز ظهور مییابد، تا جایی که هیچ یک از دفتر های شعری او خالی از نام فیلسوفان بزرگی مانند - نیچه، مارکس،هگل، کانت، سارتر،افلاطون،ارسطو - و ادبیان بزرگی مانند - تولستوی، ویرجینیا وولف، پابلو نرودا، ارنست همینگوی، فدریکو گارسیا لورکا، ناظم حکمت،... - نیست.
اما با این همه حضور غالب عناصر نوستالژیک و توجه به مظاهر زندگی عامه از بسامد بیشتری برخوردار است و سایر حوزه های معنایی شعر وی را تحت الشعاع قرار داده است. در مقاله حاضر به بررسی این رویکرد میپردازیم که شگردهای بیان نوستالژی در شعر حسین پناهی چگونه است و آیا در روشهای به کار رفته موفق بوده یا نه و همچنین انعکاس فرهنگ عامه در شعر او تا چه میزان بوده است .
1-1 معرفی شاعر
حسین پناهی روز6 شهریور ماه سال 1335 در روستای دژکوه از توابع شهر سوق استان کهگیلویه و بویراحمد متولد شد و در 14 مرداد 1383 در گذشت که مرگ او باعث اندوه فراوانی در میان هنرمندان و شاعران شد به طوری که سید علی صالحی درماتم او می گوید : وگرنه شهر هست چراغ هست جست و جو هست فقط تو نیستی ... - خداحافظ روزهای اناری ،ص - 20 قبر او در زادگاهاش روستای " دژکوه " شهر سوق در شهرستان کهگیلویه قرار دارد.
او در سینما و حرفه بازیگری نیز فعالیتهایی داشته است و در فیلم "سایه خیال " دیپلم افتخار بهترین بازیگر جشنواره فجر را دریافت کرده است. وی در سال1367 نخستین شعرهای خود را نوشت، اولین مجموعه شعری او - من و نازی - در سال 1368نوشته شد، که در سال 1372 به چاپ رسید. نشر دارینوش از او مجموعه شعرهای زیادی تحت عنوان مجموعه شعر - چشم چپ سگ - چاپ نموده که بسیاری از شعرها در دفترهای مختلف شعری با اسم های متفاوت تکرار شده است.
.2 بحث و بررسی
از آنجا که کلیدواژه اصلی بررسی های انجام شده در این پژوهش مفهوم نوستالژی است لازم است ابتدا به ارائه تعریف مناسب از آن بپردازیم.
2-1 تعریف نوستالژی
" نوستالژی " نیز دارای تعریف ها ومعانی متعددی است نزدیک ترین معانی و واژههایی که برای این کلمه به کار برده شده "غم و حسرت از گذشته ، دلتنگی و احساس غربت است " - انوشه ، . - 139 :1376 " این واژه اولین بار توسط پزشکی به نام یوهانس هوفر در سال 1688 به کار برده شد " - تقی زاده، . - 202 :1384 هرچند این نوع بروز احساسات را که ناشی از فقدان عضوی از خانواده یا دوری از آنها و غم غربت و همچنین ترک وطن و امثال آن بوده است، میتواند تاریخی به اندازه آفرینش انسان داشته باشد. چه بسا که حضرت آدم وقتی که از بهشت رانده و به زمین فرستاده شد دچار این نوع احساسات غم انگیز شده باشد. در اسطوره ها وافسانه نیز میتوان به عناصر نوستالژیک دست یافت واین میتواند ناشی از مفهوم نوستالژی جمعی تاریخی باشد که نخستین بار کارل گوستاو یونگ آن را مطرح کرد و به ارتباط میان اساطیر و ناخوداگاه جمعی اشاره کرد.
این واژه ریشه در دانش روانشناسی دارد و از این علم وارد ادبیات شده است، واژه نامه آکسفورد در تعریف آن می نویسد: »ناراحتی آمیخته با لذت ، در برخورد با حوادث خوشایند گذشته. « اما این تعرف ناقص هست زیرا که حوادث گذشته گاهی خوشایند نیستند ، برای مثال میتوان به غم از دست دادن یکی از آشنایان اشاره کرد که در به وجود آمدن احساس نوستالژی ، فقط غم را به انسان یادآوری میکند. شاعران از حساسترین گروههای جامعه هستند زیرا که یکی از عوامل اصلی تولید شعر داشتن احساسات قوی است و آنها در برخورد با گذر روزگار و پیری ، از دست دادن لذتهای گذشته ، دوری از وطن ، مرگ ، سختیهای زندگی و آنچه که ناملایمتهای تمدن، محسوب میشود، شکننده و حساس هستند.
شاعر وقتی که به گذشته خود میپردازد، به جامعهای که در آن زندگی میکرده است نگاهی شاعرانه میکند و به طبیعتی که از آن احساس آرامش دریافت میکرد و از آن الهام میگرفت ، رجوع میکند، در برداشتی کلی خاطرات را مرور میکند حالتی از آنچه به عنوان تعریف - نوستالژی - هست در خود به وجود میآورد ."میتوان گفت که این خاطرات هستند که باعث پیدایش نوستالژی میشوند و هنگامیکه در حافظه فرد به اوج خود برسند و چنان تأثیری بر روحیات فرد بگذارند که او را نسبت به آنچه که اکنون هست بدبین سازد ، شخص احساس نوستالژی و دلتنگی میکند" - انوشه، . - 143 :1376 در این مقاله با بررسی آثار شعری حسین پناهی به بررسی نوستالژی و بازتاب آن به صورت خاطرات فردی و جمعی تاریخی می پردازیم و با تکیه بر کاربرد عناصر فرهنگ عامه و تاثیر آن در شعر حسین به تحلیل آن خواهیم پرداخت.
2-1-1 نوستالژی خاطره فردی
خاطرات فردی اندوختههای ذهنی هستند که در ناخودآگاه شخصی آدمی جای دارند و فرد با یادآوری این خاطرات خوشایند یا ناخوشایند ، دچار دلتنگی یا به اصطلاح احساس نوستالژیک میشود. فروید این یادآوری یا بازگشت را نوعی مکانیسم دفاعی انسان در برابر شرایط غیرقابل قبول کنونی میداند: » بازگشت ، مکانیسم دفاعی دیگری است که در آن فرد به رفتار یا مرحله قبلی بازمیگردد که در آن احساس امنیت و راحتی بیشتری میکند. - « اسنودن،:1391 . - 155می توان گفت خاطره فردی از عناصر خود آگاهانهای مانند: ادراک آگاهانه، خاطرات، تفکرات و احساسات تشکیل شده است.
