بخشی از مقاله
چکیده
پژمان بختیاری - 1353 - 1279 از شاعران معروف عصر قاجار و دورهی پهلوی است در شعر پیرو سبک قدما بود و در همه قالبهای کهن شعری ، آثاری بدیع با معانی و مفاهیم اجتماعی جدید به وجود آورده است. پژمان بختیاری در بیشتر اشعارش از زندگی شکوه و گلایه میکند؛ آنجا که از غمها و ناکامی های زندگیاش میگوید به نیکی میتوان تأثیر جدایی غمانگیز پدر مادرش را مشاهده کرد. یکی از مضامین اشعار پژمان بختیاری نوستالژی است اشعار وی پیوند عمیقی با خاطرات و گذشته دارد. پژمان گهگاهی گریزی به دوران کودکی میزند از غمها و ناکامیها سخن میراند، از ایام جوانی و وصال معشوق میگوید غم غربت و اندوه دوران پیری را در شعرش نمود میدهد. اشعاری در وصف و یاد زادگاهش بختیاری و همچنین در رثای دوستان و سران ایل بختیاری میسراید و احساساتش را به بهترین شکل بیان میکند. در این جستار برآنیم نوستالژی یا غم غربت را در دیوان پژمان بختیاری مورد کنکاش قرار بدهیم.
واژگان کلیدی: شعر معاصر، نوستالژی، روانشناسی، پژمان بختیاری
مقدمه:
پژمان بختیاری در سال 1279 خورشیدی در محله حسنآباد تهران به دنیا آمد. اما زادگاه اصلی و سرزمین پدری وی »دشتک« است که در 85 کیلومتری مرکز استان چهارمحال بختیاری، در دامنه کوهساران بلند بختیاری، منتهی به »زردکوه« و در کنار سرچشمههای اصلی »رود کارون« واقع است. پدر پژمان، »علیمرادخان میرپنج« از سرداران دوران مشروطه بود که در دشتک بختیاری سکونت داشت. پدر پژمان که پیش از این در بختیاری ازدواج کرده بود، در زمان اقامت در تهران نیز، با دختری جوان از خاندانی مشهور ازدواج می کند. پژمان بختیاری ثمره این ازدواج بود. مادر پژمان »عالمتاج قائم مقامی« متخلص به »ژاله1326 - « - 1262 از سلسله شریف سادات و از نوادگان »قائم مقام فراهانی« - صدراعظم و نویسنده مشهور دوره قاجاریه - بود. این وصلت نامتناسب و به تعبیری سیاسی، چندان پایدار نماند و به دلیل تفاوت سنی و ناسازگاری، اندکی بعد به جدایی انجامید.
پژمان بختیاری در مقدمهی برخی مجموعههای چاپ شدهاش شرح زندگی خود و خانوادهاش را نگاشته؛ پژمان دربارهی پدرش میگوید: ازدواج نامناسب مادرم که هجده سال در ناز و نعمت پرورده شده و دانشی بیش از زمان خود اندوخته بود، با پدرم که نزدیک به پنجاه سال از عمرش در جنگ و سختی گذشته بود دیری نپایید. به این معنی که در نه سالگی مرا رها کرده و به خانهی پدری رفت، بدون آنکه جدایی از شوهر را قطعی سازد. این جدایی روح پژمان را آزرده کرده بود و در غالب نوشتههایش اثر آن را مشاهده میکنیم.
درحدود سال 1285 ه.ش.، به دلیل شیوع بیماری وبا در تهران، علیمرادخان، پژمان را به همراه بستگان خود به دیار بختیاری و زادگاه خود »دشتک« می فرستد. پژمان در زندگی نامه خودنوشت، که در مقدمه کتاب »خاشاک« و همچنین »کویر اندیشه« آمده است، از دوران زندگی در »دشتک بختیاری« به تفصیل یاد می کند: درمعیَت» برادر و خواهرم و چهل نفر سوار بختیاری، عازم دیار پدری شدم… چند روز بعد به »دشتک« رسیدیم. این قریه، زادگاه اعضاء خاندان ما بود که در پشت رشته مرتفع »زردکوه«، بر کنار شعبه اصلی »کارون«، جای داشت« - دیوان پژمان بختیاری، - 50-51 :1368
از آن تاریخ به بعد، بخش سرنوشت سازی از دوران رشد و بالندگی پژمان، در این منطقه از بختیاری سپری می گردد. در دشتک خواندن و نوشتن، اسب سواری، تیراندازی و فنون رزم را فرا می گیرد و به تجربه هایی فراموش ناشدنی دست می یابد که در سرنوشت ادبی و آینده وی تاثیر عمیقی بر جای می گذارد. زندگی در دامان طبیعت زیبا و مناظر دل انگیز اطراف دشتک، برای او شگفت انگیز و اثرگذار بود تا جائی که آن را سرآغاز تحولات روحی و الهام بخش زندگی شاعرانه ی خود می داند: »دیدن و بهره بردن از آن همه چیزهای زیبا، از آن همه کوه و بیشه و چشمه و دشت و صحرا، از آن زندگانی آرام و بی تکلف برای من و روح من، عوالم تازه ای به وجود می آورد.«
محیط آرام و شاعرانه منطقه دشتک بختیاری با طبیعت زیبا و کوهساران بلند و باشکوه به تدریج الهام بخش افکار و اندیشه های شاعرانه ی او می گردد: »در آن مدت و این سفر، چیزهائی دیدم که می توانم آنها را محرک اصلی شعر خود بدانم - « همان: - 57 مناظر احمدلیوِه ]دردشتک[ از یک سو و جلال و کبریای خدائی در قیافه آرام یک نفرلُر عامی ]درحال نماز[ از سوی دیگر، روح و فکر مرا متمایل به شاعری ساخت و شاعری متشاعر به وجود آورد.« - همان: - 59 پژمان در این سفر، مدت دو سال و بعدها نیز چندین سال را در دشتک گذراند. همچنین در دوران جوانی و میانسالی هم علی رغم دشواری راه در آن روزگار که مسافرت از تهران تا عمق کوه های بختیاری گاهی چندین ماه به طول می انجامید، بارها به زادگاه و سرزمین پدری خود رفت و آمد داشته است و برخی اشعار خود را در دشتک سروده بود.
پژمان نخستین بار در روستای دشتک به مکتبخانه رفت و نزد ملاعلی بنده بهرامی خواندن و نوشتن آموخت. سپس در تهران در مدرسه فرانسوی »سن لویی« تحصیلات خود را ادامه داد و بازبان و ادبیات فرانسه آشنایی یافت. ابتدا مدتی در خدمت وزارت پست و تلگراف بود و سپس به شعر و تصنیف روی آورد. پژمان از شاعران سنت گرا اما نوپرداز معاصر میباشد واین ارادت وی به ادبیات کهن انگیزه ساز تصحیح دیوان حافظ توسط وی شد.
دکتر باستانی پاریزی در مقدمهی دیوان پژمان مینویسد: »پژمان بختیاری شاعری کوچک و مرد گمنامی نیست، آدمی که به قول خودش در مجالس نظمی و بزمی کسی چون »ایرج میرزا«، خدای شعر قرن معاصر ما، و در حضور »ادیب نیشابوری و استاد فروزانفر و شیخ الرئیس محمد هاشم میرزا و مرحوم احمد دهقان بهمنیار کرمانی« به مهمانی می رفته و در گفتگوی ادبی آنها شرکت می کرده و گفتگوی آنها گاهی صورت محاجه به خود می گرفته است، شاعری مثل پژمان، که امثال »رهی معیری و گلچین معانی« افتخار داشته اند که شعرشان در اطلاعات ماهانه در کنار شعر پژمان چاپ می شود. - همان: - 30-31
در شعر معاصر غم غربت و حسرت و دلتنگی به شیوههای گوناگون نمود دارد، از عوامل غم غربت میتوان به مسایل سیاسی B اجتماعی، مشکلات فردی، ویژگیهای روحی و روانی شاعر،تاثیر مدرنیسم و .. اشاره کرد. - عالی عباس آباد،:1387 - 160 در عصر بیداری و دورهی مشروطه بنا به تحولات اجتماعی وسیاسی جامعه ایرانی شاهد نضج گرفتن نوستالژی جمعی هستیم. شاعران سعی دارند با برجسته نشان دادن ایران باستان مردم را برای مبارزه علیه استبداد مصمم سازند.
تعاریف و مؤلفههای نوستالژی: نوستالژی یکی از مباحث مهم روانشناسی است که وارد حیطهی ادبیات گردیده است نخستین بار یک پزشک سوئیسی به نام »ژوهانس هوفر« در مقاله ای که برای توصیف حالات روحی روانی دو بیمار منتشر کرد، این واژه را آفرید و به کار برد. با گذشت پنجاه سال، واژه نوستالژی از متون پزشکی ناپدید شد و دیگر برای توصیف اختلالات روحی روانی بیماران به کار برده نشد. درست در همین هنگام واژه نوستالژی آهسته اما پیوسته گام به دنیای ادبیات گذاشت. نوستالژی در ادبیات، دیگر یک بیماری نبود، بلکه گونه ای جوشش و لبریز شدن احساسات رمانتیک در رابطه با »اندوه دیر زاده شدن« بود.
2-1 معنی لغوی نوستالژی
نوستالژی - nostaligia - واژهای فرانسوی است، برگرفته از دو واژه یونانی - - nostos به معنی بازگشت و - algos - به معنی درد ورنج. این واژه در فرهنگها اینگونه معنی وتعریف شدهاست؛ اندوهگینی و گرفتگی روحی به علت دوری از سرزمین مادری و درد وطن. حزنی که به واسطهی میل به دیدار دیار خود تولید شود، حسرت گذشته، میل بازگشت به خانه و کاشانه و
