بخشی از مقاله
مقدّمه
»طنز« در معنای اثری غیر» جدّ«، انواع ادبی خاص خود را دارد. اگر بتوانیم تعریفی از مؤلفههای متن غیر جد ارائه دهیم، خواهیم دید که هر کدام از انواع ادبیات غیر» جدّ« ترکیب خاصی از این مؤلفهها میباشند با نسبتهایی که ویژه آن نوع است. این مؤلفهها را میتوان چنین تعریف کرد: خنده، انتقاد، طعنه، افشا، رنجش، درونمایه اصلی کتاب لطایف الطوایف مسائل تربیتی و اخلاقی است.
اما این درونمایه در شکل مطایبه و طنز مطرح شده است. علی صفی در کتاب »لطایفالطوایف« طیفی نسبتاً وسیع از انواع طنز را به کار گرفته است، از جدّ«» گرفته تا »هزل« و »فکاهی.« نویسنده در باب دوم لحنی علیحده و کاملاً جدی دارد. این باب را در بیان مناقب دوازده امام نوشته است که حاوی مطالبی جدی در موضوع اخلاق و تربیت میباشد، در حالی که اغلب قسمتهای بابهای آخر کتاب در شکل نوع فکاهی انشاء شدهاند و نباید انتظار مطالب تربیتی آن چنانی از این قسمت داشته باشیم.
در بقیه قسمتهای کتاب با نوعی طنزپردازی مواجهایم که اغلب درونمایههایی از اخلاق و مسائل تربیتی دارند. برای تبیین این که علی صفی از چه زبانی برای بیان آموزههای تربیتی استفاده کرده است باید زبان طنز او را بیشتر مورد مداقه قرار دهیم. باب دوم کتاب با عنوان »در ذکر بعضی نکات شریفه و حکایات لطیفه ائمه معصومین« ارتباط بسیار ضعیفی با سایر بابهای کتاب و موضوع مطایبه دارد. این باب تحت تأثیر »روضه الشهدا« و سایر آثار کاشفی نوشته شد است.
طنز در متون فارسی
طنز در تمام ادوار تکوین ادب فارسی و در اغلب متون به اشکال گوناگون وجود داشته است. »صور بسیار رایج شوخطبعی حکایتهای نغزی است که در آنها، بیش از هرچیز دیگر، نکتهسنجی به چشم میخورد. لکن، نظامی، در هفت پیکر، طی داستان هفتمین شاهزاده خانم، و سعدی، جای به جای، در گلستان، نشان دادهاند که، چنانچه ضرورت افتد، از لابهلای جدیترین عبارات نیز میتوان راهی برای خنده گشود.
« - ریپکا 1381، . - 130 از قدیمیترین طنزپردازان ادب فارسی میتوان سوزنی سمرقندی را نام برد. وی با عمعق بخاری، سنایی غزنوی، انوری ابیوردی، محمد معزی، ادیب صابر و رشیدی سمرقندی معاصر بوده است و برخی از آنان را هجو کرده است. قصاید و قطعات وی سهل، صریح و فصیح است. دیگر شاعر مشهور هجاگوی سنایی غزنوی است. سنایی طی عمر خود سه حالت شخصیتی مختلف پیدا کردهاست.
نخست مداح و هجاگوی بوده، پس از آن وعظ و نقد اجتماعی روی آورده و دست آخر عاشق و قلندر و عارف شدهاست. سنایی تا آخر عمر گرفتار این سه حالت بودهاست - جوکار و دیگران 1394، . - 77 عبید زاکانی را به حق میتوان اسطوره طنز متون فارسی خواند. درباره او نوشتهاند: »چنانچه واقعا بتوان یکی را هزلنویس خواند، کسی جز او ]عبید زاکانی[ نیست که در واقع ارتینوی ایران محسوب میشود« - ریپکا 1381، . - 386
در ادبیات معاصر میرزا جلیل محمد قلیزاده – که آثارش در نشریه طنز ملانصرالدین منتشر میشد، و به تأثی از او علی اکبرخان دهخدا، و سید اشرفالدین قزوینی در طنز منظوم روشهای جدید ابداع کردند. از طنزنویسان متاخرتر میتوان به ایرج میرزا، رضا گنجهای - بابا شمل - ، کیومرث صابری فومنی - گل آقا - ، ابوالفضل زرویی نصرآباد، ابوالقاسم حالت، منوچهر احترامی و سید ابراهیم نبوی اشاره کرد.
پیشینه
بررسی و تحقیق طنز در نمونههای ادبی رواج رو به فزونی دارد. شرح مختصر دو مورد از مقالههایی که در سالهای اخیر نوشته شدهاند در ادامه خواهیم آورد. یکی از مقالات نغزی که به بررسی روشمند موضوع طنز پرداخته است، مقاله »علی اکبر باقری خلیلی« تحت عنوان »عناصر غالب بلاغی در طنزهای دیوان خروس لاری« میباشد. وی در این مقاله »عناصر غالب بلاغی« را در کتاب »خروس لاری« بررسی کرده و لیستی از این عناصر به ترتیب اولویت فراهم آورده است.
مصطفی کمالجو و زینب کایدعباسی نیز در مقاله »بررسی عناصر طنز در رمان »میرامار« نجیب محفوظ« جلوههای بلاغی به کار رفته در طنز نجیب محفوظ را بررسی کردهاند، و به ترتیب کنایه، ضربالمثل، استعاره، اغراق و تضاد را اولویت های نجیب محفوظ در طنزپردازی ارزیابی نمودهاند. ایشان به انواع طنز –مانند هجو، هزل، لطیفه، فکاهه، طنز، بذله، شوخی و مسخرگی- نیز اشاراتی کردهاند، اما در ارزیابی خود این موارد را به صورت روشمند به کار نبردهان تا معلوم شود نویسنده کدام یک از این انواع طنز را در اولویت کار خود قرار داده است..
زبان به کار رفته در کتاب
لطایفالطوایف عبارت است از نثر سادهای از حکایات که به تلمیحات و شواهدی از اشعار فارسی، امثال و احادیث عربی و همچنین آیات قرآنی آراسته شدهاند. به اعتبار شکل مطایبهآمیز اثر، زبان نویسنده قدری به الفاظ سوقه متمایل است. در این کتاب توصیف بیشتر از تشبیه به کار رفته است، استعاره و مجاز نیز کاربردهای نادری دارند.
