بخشی از مقاله
چکیده
طنز واژهاي عربی به معنی ریشخند و در اصطلاح، کلامی هنري و خندهانگیز با دستمایه طعنه است که ضمن انتقاد از شخص، تیپ اجتماعی یا موضوعی خاص، بیعدالتیها، زشتیها و کژيهاي اجتماعی را برجسته ساخته و به همگان مینمایاند. هدف طنز اصلاح جامعه یا چونوچرا در یک اندیشه است. طنز زمانی میتواند به هدف عالیِ خود-که همان گفتمان جهت اصلاح و بهبود اوضاع زمانه است- برسد که از روحی بلند تراوش کرده باشد.
طنز در اشعار شاعران اغلب از طریق ایهام، متناقضنمایی، مغالطه عمدي، جانبداري از باطل و نسبت دادن رفتار مخالفان به خود شاعر نمود مییابد. این مقاله با هدف نمایاندن ارزش طنزِ نوایی در پی پاسخ به این سؤال است که: شیوهها و موارد طنزپردازي در غزلیات امیر علیشیر نوایی و حافظ چگونه است؟ یافتهها حکایت از آن دارد که بارزترین وجه اشتراك در گفتمان هر دو شاعر این است که زبان هر دو عفیف و عاري از توهین است و آشکارترین وجوه افتراق در طنز نوایی و حافظ این است که نقد اندیشههاي مخالفان و ارکان حکومتی و اخلاق ریاکاران در طنز حافظ پررنگتر است، اما نوایی در شعر خود بیشتر افراد ریاکار را موضوع طنز قرار داده است.
مقدمه
نیکنامانِ ریاپیشه حاسد را کار جز جفاي منِ بدنام چه خواهد بودن - نوایی، - 270 :1375 با توجه خاص به این نکته که امیر علیشیر نوایی بسیاري از غزلیات فارسی خود را به پیروي از خواجه حافظ شیرازي سروده است، در این مقاله سعی میشود به روش توصیفی – تحلیلی شیوههاي طنزپردازي این دو شاعر مورد بررسی قرار گیرد تا شباهتها و تفاوتها در طنزپردازي آنان نمایانده شود. براي نیل به این هدف پس از آوردن پیشینهاي اندك در مورد تحقیقاتی که در عرصه طنز انجام گرفته است، معرفیِ مختصري از امیر علیشیر نوایی، جهت آشنایی مخاطب با این شاعر، ارائه داده میشود؛ در ادامه معناي واژة طنز با توجه به تعاریفی از اشخاص گوناگون آورده میشود. در مورد طنزپردازي و شیوههاي به کارگیري طنز نیز مباحثی بیان خواهد شد.
سپس شیوههاي طنزپردازي نوایی و حافظ با توجه به مفاهیم و موضوعاتی چون: نقد اندیشههاي مخالفان و اخلاق ریاکاران، متناقضنمایی، مغالطه عمدي، جانبداري از باطل و نسبت دادن رفتار مخالفان به خود شاعر، که در نمایاندن آنها از زبان طنز استفاده شده است با ارائه شاهد مثالهایی از هر دو شاعر، مورد بررسی قرار میگیرد و در پایان در قسمت نتیجهگیري وجوه اشتراك و افتراق نوایی و حافظ در طنزپردازي نمایانده میشود.
پیشینه تحقیق
در مورد طنز و طنزپردازي در متون نظم و نثر فارسی مقالات گوناگونی نوشته شده است که به علت مجال اندك در این مقاله به آوردن چند نمونه بسنده میشود. چناري - 1384 - در مقالهاي با عنوان: »طنز در شعر حافظ« به این نتیجه میرسد که، موضوع و محتواي طنز حافظ، غالباً نقد جامعه و نظامی است که در آن ساختارهاي بنیادین با ساختارهاي قانونی تفاوتی عمیق دارد و حافظ براي افشاگري و نقد چنین جامعهاي طنز را به کار میگیرد. مشهدي و فولادي - 1390 - در مقاله: »طنز در غزلهاي غزالی مشهدي؛ شاعر سبک هندي« نتیجه میگیرند که: بیشتر انتقادها و طنزهاي غزالی مشهدي متوجه دینداران ریا کار است که در ظاهر خداپرست و دنیاگریز مینمایند ولی در باطن، خودپرست و دنیا زدهاند.
باقريِ خلیلی و دورکی - 1385 - در مقالهاي به نام: »آماجهاي طنز سیاسی حالت« طنز انتقادي را برّندهترین ابزاري میدانند که ابوالقاسم حالت براي اصلاح جامعه زمان خویش برگزیده است. حسامپور و دهقانیان و خاوري - 1390 - در مقالهاي تحت عنوان: »بررسی تکنیکهاي طنز و مطایبه در آثار هوشنگ مرادي کرمانی« نتیجه میگیرند که؛ ارائه پند و اندرز در داستان با روشی ظریف و با زبان طنز در کنار جنبههاي سرگرم کننده، نحوة برخورد مناسب و درست با دیگران و محیط را به دیگران یاد میدهد.
صادقزاده - 1389 - در مقاله: »بررسی گونهها و شیوههاي طنزپردازي حافظ« به این نتیجه میرسد که؛ یکی از اصلیترین مختصات شعر حافظ، کاربرد طنز سیاسی – اجتماعی است که به اقتضاي محیط آن زمان شکل گرفته است. اما تاکنون در مورد تحلیل شیوهها و موارد طنزپردازي در غزلیات نوایی و حافظ هیچ تحقیق مستقلی مشاهده نشده است. لذا ضرورت انجام این پژوهش حس میشود.
جایگاه امیرعلیشیر نوایی در شعر قرن نهم
نام او علیشیر بن الوس یا کچکنه نوائِی جغتایی و ملقب به "نظامالدین" است. »امیر کیچکنه که پدر میر بود ملازم سلطان ابوسعیدمیرزا بود. اگرچهمهر و منصب نداشت، اما حرمت تمام داشت و جد مادري میر، شیخ ابوسعید چنگ، امیرالامرا در خانه میرزابایقرا بود«
