مقاله اخلاق حرفه ای صناعات در شهر اسلامی ( مطالعه تطبیقی فتوت نامه بنایان ، آهنگران و رسائل صناعیه ، معماریه و . . . )

بخشی از مقاله

اخلاق حرفه اي صناعات در شهر اسلامی
( مطالعه تطبیقی فتوت نامه بنایان ، آهنگران و رسائل صناعیه ، معماریه و... )

چکیده :
بنا بر آموزه هاي اسلامی انسان موجودي اجتماعی است؛ لذا اگر بتواند نقش اجتماعی و صناعتی متناسب با استعدادها، توانایی ها و علائق خود به دست آورد ، زمینه براي پیشرفت خود و جامعه، هم در ابعاد معنوي هم ابعاد اقتصادي به وجود می آورد. از دیگر سوي صنعت نزد پیشینیان به معناي عام آن، دلالت بر مطلق پیشه، هنر ، حرفه و کار بوده و راه سلوك معنوي محسوب می شده است. یکی از مؤلفه هاي شهر اسلامی مشاغل وکارکرد صحیح صناعات و اهل کار و هنر است .
اخلاق حرفه اي صناعات، به بررسی تکالیف اخلاقی در صناعات و مسائل اخلاقی آن می پردازد. در اینجا از لابه لاي متون صنفی برجاي مانده از پیشینیان، چونان رساله صناعیه، معماریه،آداب المشق،صراط السطور،فتوت نامهبنّایان و آهنگران، اهم این اصول را در 15 موضوع به عنوان اخلاق حرفه اي صناعات در شهر اسلامی نمایانده تا توشه اي فراروي اهل کار و ابتکار فراهم آید. اصولی چون جهت گیري توحیدي، نقش ذکر و ورد الهی، اقتدا بر پیشوایان توحیدي، اخلاق گرایی، کمک به فقرا ، انتخاب استاد و پیر وارسته ، رعایت سلسله مراتب ، فرهنگ کار مضاعف ، بقاء صناعت و سرمایه گذاري روي نخبگان را می توان نام برد .

کلید واژه: اخلاق حرفه اي، صناعات ، شهراسلامی، فتوت نامه ، رسائل صنفی

.1 مقدمه

رخصت داده که ] قدر و منزلت [ آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود . در آن ] خانه [ ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش میکنند مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدى ، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات ، به خود مشغول نمیدارد ، و از روزى که دلها و دیدهها در آن زیر و رو میشود میهراسند .(قرآن: نور،( 37-36
بنا بر آموزه هاي توحیدي اسلامی انسان موجودي اجتماعی است. انسان ها قسمت اعظم نیازها و احتیاجات خود را از طریق کار گروهی و در اجتماع تامین می کنند . اگر افراد جامعه اي بتوانند صناعت، کار و شغل مناسب به دست آورند و شغل آنان متناسب با استعدادها، توانایی ها و علائق آنها باشد، زمینه براي نوآوري، ابتکار، رشد و پیشرفت خود و جامعه، هم در ابعاد معنوي، اخلاقی وسلوکی و هم ابعاد اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی به وجود می آید. از دیگر سوي شغل و کار نزد اهل معرفت، جوانمردان و فتیان، نه مانع ذکر الهی بلکه راه سلوك معنوي و خودسازي _ مصداق آیات فوق _ محسوب می شده. لذا اصولی چند را رعایت و ترویج می کردند.
در این مقال و مجال بر سر آن هستیم تا از لابه لاي متون صنفی برجاي مانده از پیشینیان، اهم این اصول را به عنوان اخلاق حرفه اي صناعات در شهر اسلامی نمایانده تا توشه اي فراروي اهل کار و ابتکار فراهم آید.
در این بازشناسی ابتدا به بیان اصطلاحات اخلاق حرفه اي ، صناعات و شهر اسلامی و سپس به معرفی و گزارش گزیده اي از فحواي شش متن از گنجینه ي ادب و هنر فرهنگ اسلامی می پردازیم، نقطه مشترك این گنج متن ها پرداختن به باید ها و نباید هاي صنفی و صناعات می باشد؛ سپس 15 اصل از اصول اخلاق حرفه اي صناعات را تقدیم می کنیم .
.2 معنا شناسی اخلاق حرفه اي
از یک منظر می توان پژوهش هاي اخلاقی را به سه بخش عمده تقسیم کرد.
مطالعات و پژوهشهاي توصیفی : این دسته از مطالعاتصرفاً با هدف توصیف و گزارش دادن از اخلاق فرد، جامعه یا گروه خاصی انجام میشوند. در این نوع پژوهش و مطالعات اخلاقی قضاوت و ارزش داوري صورت نمیگیرد. روش کار در این نوع مطالعات به روش تاریخی، نقلی و تجربی است، به طور معمول چنین مطالعاتی کار اندیشمندان در حوزهي جامعه شناسی، مردم شناسی و نیز کار مورخان است .
مطالعات تحلیلی یا فرا اخلاقی: این دسته از پژوهشها، تحلیلی یا فلسفی نامیده میشوند.این پژوهش ها ناظر به جملاتی هستند که موضوع آنها افعال اختیاري است. این نوع مطالعات اخلاق، تنها به تحلیل و پژوهش فلسفی از ماهیت گزاره ها، مفاهیم و احکام اخلاقی می پردازد و به درستی و نادرستی این گزاره ها کاري ندارد.

در این علم قضاوت اخلاقی انجام نمیدهیم و تنها به تحلیل مفاهیم و جملات اخلاقی میپردازد.
اخلاق هنجاري یا اخلاق دستوري: مطالعات هنجاري همان دانشی است که در عالم اسلام، به نام علم اخلاق نامیده میشود، و در اصطلاح اندیشمندان غربی، مطالعات هنجاري یا اخلاق هنجاري نامیده میشود. این مطالعاتی به هدف تعیین اصول ، معیارها و روشهاي تبیین حسن، قبح و درستی یا نادرستی افعال و صفات انجام میگیرند. موضوع چنین مطالعه و پژوهشی، افعال اختیاري است. (مصباح یزدي،(21 :1381

اخلاق کاربردي:1 اخلاق کاربردي زیرمجموعه اخلاق هنجاري است ؛ البته در حوزه هاي خاص از زندگی فردي و اجتماعی.(شریفی ، (28: 1389 با بررسی میراث کهن و ارزشمند دانشمندان و فلاسفه اسلامی به آثار ارزشمندي برمی خوریم که به بررسی اخلاق و آداب در حوزه ي خاص پرداخته اند ، نظیر اخلاق حکمرانی، اخلاق دانشورى ، فتوت نامه ها و کتابهایی مانند "آداب المتعلمین" خواجه نصیر الدین طوسی و "منیه المرید فی آداب المفید و المستفید" نوشته شهید ثانیو .... . اخلاق کاربردى به هدف پاسخگویی به مجموعه مسائل اخلاقی نوپدیدي که ناشی از پیشرفت هاي علم و فن آوري است پدید آمده و مسائل اخلاقی خاص هر یک از عرصههاى اختصاصی زندگی مدرن و حل مؤثر معماها یا همان تعارضات اخلاقی را مد نظر قرار می دهد .(اسلامی، (49:1387

اخلاق کاربردي درباره مسایلی نظیر محیط زیست، سقط جنین، قتل ترحمی، شبیه سازي، معضلات اخلاقی مدیریت، شهروندي، مهاجرت، حقوق حیوانات، نژاد پرستی، تبعیض ، خشونت و جنگ به بحث می پردازد.

اخلاق حرفهاي: 2 اخلاق حرفه اي گونه اي ازاخلاق کاربردي می باشد که به بررسی چالش هاي اخلاقی اي که توسط شاغلین فنون وحرفه ها ، هنرمندان، پزشکان، ، وکلا، کارگران و... تجربه می شوند، می پردازد و به دنبال مطالعه و فهم مبانی ارزش ها و الزامات حرفه اي و مسئولیت اخلاقی فرد است. مسئولیتهاي سه گانه : یک، فرد در قبال خود و دیگران در زندگی شخصی. دو، در قبال خود و دیگران در زندگی شغلی. سه، صنف و سازمان در قبال محیط داخلی و خارجی .اخلاق حرفه اي، به منزله شاخه اي از دانش اخلاق به بررسی تکالیف خلاقی در یک حرفه و مسائل اخلاقی آن می پردازد و در تعریف حرفه، آن را فعالیت معینی می دانندکه موجب هدایت فرد به موقعیت تعیین شده همراه با اخلاق خاص است . ( فرامرز قراملکی ،(137 : 1385

در کتاب "مدیریت استراتژیک " اهمیت اخلاق حرفه اي چنین بیان شده : روز به روز اعتقاد سازمانها در این مورد راسخ تر میشود که ترویج اصول اخلاقی و تقویت فرهنگ معنوي موجب ایجاد مزیتهاي راهبردي خواهد شد. ( دیوید ،1380،(60

.3 صناعات و گستره ي معناي آن در فرهنگ ایرانی اسلامی
صنعت نزد پیشینیان به معناي عام آن، دلالت بر مطلق پیشه، هنر ، حرفه و کار دارد. در لغت نامه دهخدا آمده :

صناعات جمع صناعت است و صناعت به معناي پیشه، کار، حرفه ، صنعت و هنر است. صناعت در عرف خاصه ، علمی است منوط به چگونگی عمل که منظور از آن علم عین علم است ، خواه به ادامه ي عمل باشد، مانند: درزیگري (خیاطی) و امثال آن و خواه ادامه ي عمل را در آن علم مدخلیتی نباشد، مانند: علم فقه ، منطق ، نحو و حکمت عملیه و مانند آن از آنچه که حصول علم بدان نیازمند به مزاولت (اشتغال ورزیدن) در عمل نیست . و گاه صناعت را تعبیر کنند به هر عملی که آدمی چندان در آن علم ممارست ورزدکه در اثر ممارست آن علم پیشه ي او شود. ابوالقاسم در حاشیه ي مطول گفته که صناعت نام علمی است که از تمرین بر عمل حاصل شود و گاه صناعت گویند و از آن ملکه اي خواهند که بواسطه ي آن توانائی بر به کار بردن موضوعاتی براي غرضی از اغراض که برحسب امکان از روي بصیرت صادر شده باشد حاصل شود و مقصود از موضوعات آلاتی است که در آن آلات تصرفاتی شود، خواه آن آلات خارجیه باشند، مانند: درزیگري یا آلات ذهنیه باشند مانند: استدلال و اطلاق صناعت بر این معنی شائع است و اطلاق آن بر مطلق ملکه ي ادراك هم، ممکن و برخی گفته اند که صناعت ملکه اي است نفسانیه که افعال اختیاریه از آن صادر می گردد؛ بدون فکر. (دهخدا ،/32:1373 مدخل حرف صاد )
اَبوالْبقاءکَفوي،1095-1028) قمري)، در کتاب کلیاتش در علم لغت، صناعت را چنین تعریف می کند:
الصناعه کل علم مارسه الرجل سواء کان استدلالیا أو غیره حتی صار کالحرفه له فإنه یسمی صناعه وقیل کل عمل لا یسمی صناعه حتی یتمکن فیه ویتدرب وینسب إلیه وقیل الصنعه }بالفتح{ العمل والصناعه قد تطلق علی ملکه یقتدر بها علی استعمال المصنوعات علی وجه البصیرة لتحصیل غرض من الأغراض بحسب الإمکان والصناعه }بالفتح{ تستعمل فی المحسوسات وبالکسر فی المعانی وقیل بالکسر حرفه الصانع وقیل هی أخص من الحرفه لأنها تحتاج فی حصولها إلی المزاوله والصنع أخص من الفعل کذا العمل أخص من الفعل فإنه فعل قصدي لم ینسب إلی الحیوان والجماد. (ابوالبقاء الکفوي،( 752 :1419

یعنی صناعت هر علمی است که انسان به آن ممارست کند، چه استدلالی و چه غیراستدلالی، تا آنکه همچون حرفه ي او شود و آن را صناعت بخوانند. گفتهاند هر عملی را صناعت نگویند؛ مگر آنکه شخص در آن متمکن شود و در آنتدر »ب« کند و آن عمل بدو منسوب شود ( توجه کنید که در اینجا به جاي »تعلم« گفته است »تدرب« که منظور آموزش عملی است ). نیز گفتهاندص»نعت«، به فتح، عمل است و صناعت به ملکهاي گویند که انسان به واسطه آن ملکه قادر میشود مصنوعات را بصیرانه به کار گیرد تا، متناسب با امکان، به هدفی برسدص.ناعت، به فتح، در خصوص محسوسات به کار میرود وص»ناعت«، به کسر، در خصوص معانی. و گفتهاندصناعت به کسر حرفه صانع است. و نیز گفتهاند کهص ناعت اخص از حرفه است؛ زیرا که به دست آوردنش نیازمند ممارست است. و صنع اخص از فعل است زیرا عمل اخص از فعل است؛ چرا که عمل فعل عامدانه است که آن را به حیوان و جماد نسبت نمیدهند.

.4 اخلاق حرفه اي صناعات:

با توجه به مباحث پیش گفته می توان نتیجه گرفت : اخلاق حرفه اي صناعات تبیین کننده مسئولیتهاي اخلاقی اهل صنعت و پیشه و هنر در سه عرصه زیر است .
الف . بعد فردي به عنوان یک انسان مسلمان (اخلاقیات فردي).

ب . بعد شغلی ، به عنوان یک صاحب حرفه و پیشه (اخلاقیات اجتماعی شغلی).

ج . عضوي از جامعه بزرگ اهل خدمت و صناعت کشور با آرمانهاي بلند ملی و دینی است.

اخلاق حرفه اي در صناعات یا سنتهاي اخلاقی اهل پیشه و هنر ، مجموعه اي از اخلاقیات ، آداب ظاهري و آداب معنوي و روش هاي پایدار چهکُهن و دیرپا یا نوین وامروزي ، در عرصه کار، تولید، پیشه، حرفه وهنر می باشد.

.5 مؤلفه هاي شهر اسلامی

هر جا که دین اسلام در آن جاري است، به طور قطع الگوي شهرنشینی و ریخت شناسی شهري نیز، متأثر از آن خواهد بود. در منابع اسلامی، ویژگی ها و شرایط خاصی براي یک سکونت گاه انسانی برشمرده شده است. دین اسلام بیش از آنکه به دنبال ارائه ساخت کالبدي مشخصی از شهر باشد بیشتر به دنبال مفهوم خاصی از شهرنشینی می باشد. مفهومی که عوامل گونه گون امنیت فراگیر در تمامی زوایاي زیست در یک شهر، آزادي بیان و عقیده، تجلی تعالیم و ارزشهاي والاي اسلامی در ساخت کالبدي شهر، پایداري و تعامل با محیط زیست، تجارت پاك و سالم و فقدان دروغ و گناه در شهر اسلامی، آن را تعریف می نماید.به عبارت دیگر اطلاق صفت اسلامی بر شهر زمانی میسر است که شهر بر اساس تعالیم اسلامی ساخته شده باشد به گونه اي که هدف از ساخت آن این باشد که در خدمت به اسلام و ارزشهاي اسلامی باشد از این رو شهر اسلامی باید تجلی گاه ارزشهاي اسلامی باشد همچنین این فضاي کالبدي ، اقتصادي ، سیاسی و اجتماعی بایست در عین پاسخگوي به نیاز هاي مادي شهروندان ، آنها را بیشتر به سوي ارزشهاي الهی هدایت کند . (با اندکی تلخیص فرجام 1390:، (30-27 شهر اسلامی، از جهت معنوي شهري است که براي انسان شرایط ذکر و یاد خداوند را ایجاد نماید و او را در هر لحظه به یاد خداوند اندازد. شهر اسلامی شهري است که در فضاي آن، شرایط ارتکاب به گناه براي فرد ایجاد نگردد ، بلکه فضاي شهري به گونه اي باشد که او را در انجام هنجارهاي دینش یاري رساند. فضاي شهر اسلامی شهروند را در برابر آسیب دیدن از دیگر شهروندان و آسیب رساندن به دیگر شهروندان ایمن دارد.

.6 گشتی در گلستان رسائل و گنجینه هاي صنفی

6-1 رساله صناعیه؛ نگاهیحکَمی به صناعات

"شخص انسان بی معاونت ابناي نوع و جنس خود، محال الوجود است؛ زیرا که هر یک از اشخاص انسان محتاج اند به طعام و شراب و لباس..... که تحصیل هر یک ناچاري است؛ و تحصیل هر یک را یاوران باید "

(میر فندرسکی،(84: 1387
" بباید دانست که انسان عالم صغیر است عالَمو انسان کبیر است . "(همان (87:

" پس واجب است برکافه ناس که هر کس به قدر استعداد در صناعتی کوشد که نظام کل و نوع و شخص در آن است"(همان (90:

"...موضوع در صناعت به این معنا ( قوه فاعله) یا کلی بود یا جزیی و غرض در هریک یا صلاح موضوع بودیا فساد ، یا نه صلاح و نه فساد ..." (همان (97:

مولانا محمدباقر میرحسینیفندرسکی مشهور به میرفندرسکی 942-1019) شمسی 970-1050/ قمري)،

عارف ، حکیم و از استادان بنام مکتب اصفهان در دوره صفوي است. وفات او در 1050 قمري در اصفهان روي داد و در تخت فولاد معروف اصفهان در محلی که امروز به تکیه میر معروف و مورد توجه اهل معرفت است، به خاك سپرده شد . مهم ترین اثر میرفندرسکی رساله فارسی معروف به "صناعیه " است که به عنوان " حقایق الصنایع " نیز شهرت دارد. جناب میر در این رساله مطالب علمی و فلسفی دقیق در موضوع صنایع و مشاغل و

حرَف را بایزبان روشن و فصیح آمیخته با آیات و احادیث و اقوال بزرگان و حکما بیان داشته است .

ما در این مجالنُه نکته از مسائل مطرح در رساله صناعیه حکیم متضلع میرفندرسکی را تقدیم می کنیم .

نکته اول : توحید، عبودیت، مسئولیت در برابرخداوند، نظام ربوبی و فرهنگ معاد باوري.

نکته دوم: هم گامی حرفه و تزکیه (آموزش مهارت واخلاق )

نکته سوم: رعایت اهلیت وشایستگی و ظرفیت و استعداد فرد در انتخاب شغل و استمرار آن نکته چهارم: تلاش و اجتهاد هدفمند در راستاي هدفمنديعالَم.

نکته پنجم: توجه به پیوستگی، نیاز و تعامل اندام وار (ارگانیک) انسانها با هم.
نکته ششم: نیاز جامعه به تمام مشاغل و حرف (عدم تمرکز برمشاغل خاص).

نکته هفتم: توسعه و ارتقاء کمی و کیفی در مشاغل (عدم ایستایی و در جا زدن)
نکته هشتم: نظارت مدام و شدید اجتماعی برمشاغل (برخورد با مفسدان و تن آسایان و رعایت محرومان )
نکته نهم: بیشترین خیر و سودمندي و نفع براي خود، جامعه انسانی و کل آفرینش3

6-2 رساله معماریه

"حضرت آقاى مشارالیه که وجودى شریف و به غایت حلیم و سلیم طبع است و در دین و دیانت سخت متعبد، هیچ گاه ذره اى کبر و کین به دل نداشته است و به فرا نمودن معارف و کمالات خود نپرداخته است. توان گفت که هرگز، ولو یک بار، به عمر خود بر زبان نیاورده است که بر فلان کار قادرم و در فلان صنعت و عمل ماهرم. اگر بیگانه اى سال ها با وى همنشین شود، تا آقا برنخیزد و به کارى نپردازد، از صنعت و کار و معرفت وى در علم هندسه آگاه نشود؛ زیرا که وى بر رغم دیگران، خود نستاید و باوقار و بزرگ منش است. نگوید فلان گونه و فلان نوع هنر دارم (جعفر افندي ،".(77 - 76 :1389

"هرچند که والد این بنده، چنین پاك و موحد و چنین زاهد و عابد بود، چون بر این بنده ى فقیر لازم آمد که به قصد تحصیل علم از جوار وى مفارقت و به استانبول عزیمت کند، کسانی با وى گفتند: فرزندت جعفر افندى را عزم استانبول است. وى را بر قدر خرج راه مال ده. چون این بگفتند، پدرم مرا اندکی مال، بر قدر یک ماه خرج راه و مصارف اقامت بداد. اما حضرت آقا هر زمان ما را از دینار و درهم بر قدر کفایت، با تعظیم و تکریم می فرستاد. آن که مرا از پدر والد و مادر پرورنده ام کریم تر بود، چون یک دو مثال از حکایات لطف او بازگویم، چه عجب باشد؟ (همان : "(98

"رساله ي معماریه" به قلم جعفر افندي در سال 1023 هجرى نوشته شده و درباره ي زندگی و آثار محمد بن عبدالمعین معروف به محمد آقا (آغا) معمار دربار عثمانی و سازنده ي مسجد سلطان احمد در استانبول (مسجد آبی) است ،که نه تنها اطلاعات خاصی در باب زندگی و فعالیتهاي وي به دست میدهد و به عرضه ي مطالبی درباره ي ویژگیهاي کلی زندگی یکی از برجستهترین معماران دربار عثمانی میپردازد، بلکه از زبان و اصطلاحات معماري و حرفه ساختمان و موسیقی نیز اطلاعات مفیدي در اختیار میگذارد. اهمیت این رساله در درجه نخست بابت قدمت اثر و همچنین نویسنده ي آنکه خود شاگرد مستقیم محمد آغا بوده، میباشد.
ما در این مجال گزارشی از مهمترین نکات مطرح شده در این اثر بیان می کنیم .

نکته اول : بسیاري از صنایع و پیشه ها از طریق سلسله قدسی با نظام کائنات پیوند می یافت. پیشینیان براى همه ى پیشه ها، از جمله معمارى، منشأ مقدسی قایل بودند.

نکته دوم : متعلم و کارآموز صنعت و پبشه (از جمله معمارى)، در بدو آموزش خود را همکار و پیرو انبیاء و اولیاء می دید ، از این رو، چه در زندگی شخصی، چه حرفه اى، خود را مجاز به هر کارى نمی دید.

نکته سوم : صاحبان پیشه و صناعات خود را عضوي در جامعه و تابع معیارهاى آن می دید و وظیفه ى خود را بهبود بخشیدن آن ضوابط می دانست. این طرز فکر در نظام اجتماعی و حرفه اى آنان نیز تجلی می کرد. از آن جمله معماران نظام صنفی