بخشی از مقاله
چکیده
در شهرهای مختلف ایران بازارهای سرپوشیده و زیبایی وجود دارند که از یک سو محلی برای دادوستد کالا ها هستند و از سوی دیگر یکی از جاذبههای گردشگری شهرها به شمار میروند. یکی از این شهر ها تبریز است. بازار این شهر اگرچه یک بار بر اثر زلزله ویران شده اما پس از گذشت قرنها هنوز زنده است و زیباییهای خیرهکنندهاش را به رخ هر بازدیدکنندهای میکشد. این بازار که از آن به عنوان طولانیترین بازار مسقف دنیا نام می برند، به خاطر ویژگیهای منحصر به فردش از سوی ایران به سازمان یونسکو معرفی شده تا در فهرست آثار جهانی به ثبت برسد.
بر اساس اطلاعات موجود از تاریخ بنای اولیه مجموعه بازار تبریز اطلاعی در دست نیست لیکن اکثر مورخان، جغرافینویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی که از قرن چهارم هجری تا عهد قاجار از تبریز دیدن نمودهاند اسناد مهم و مدارک ارزندهای را درباره بازار و وضع بازرگانی تبریز ارائه دادهاند. وجود مدارس و مساجد تاریخی مهم و معروفی چون مسجد جامع، مدرسه حاج صفرعلی و مدرسه صادقیه در این بازار نیز گواه بر پیشینه تاریخی این مجموعه بناست.
بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر زندیه - یعنی بعد از زلزلهای که در سال 1193 هجری قمری روی داد - و عصر قاجار میباشد. در زمان عباس میرزا که تبریز ولیعهدنشین و دارالسلطنه گردید سراها و تمیچهها و بازارهای عالی تازهای احداث شد.
.1 مقدمه
گسترش شهر و شهرنشینی و افزایش تدریجی تعداد شهرهای بزرگ در جهان به خصوص در کشورهای درحال توسعه و از جمله ایران، از یک طرف و رشد شهرها، تمرکز و تجمع جمعیت و افزایش بارگذاریهای محیطی و اقتصادی بر بستر آنها از طرف دیگر، ضمن توجه بیشتر به شهرها، منجر به پذیرش نقش ها و عملکرهای متعدد شده است. یکی از موضوعاتی که بیشتر شهرهای بزرگ جهان با آن دست به گریبان هستند، موضوع حوادث طبیعی است. با توجه به ماهیت غیرمترقبه بودن غالب حوادث طبیعی و لزوم اتخاذ سریع و صحیح تصمیمها و اجرای عملیات، مبانی نظری و بنیادی، دانشی را تحت عنوان مدیریت بحران به وجود آورده است. این دانش به مجموعه فعالیتهایی اتلاق میشود که قبل، بعد و هنگام وقوع بحران کاهش اثرات این حوادث و کاهش آسیب پذیری انجام گیرد
این موضوع ارتباط خاصی با مباحث برنامهریزی شهری و مدیریت شهری و جغرافیا دارد. با بکارگیری اصول و ضوابط شهرسازی و تبیین مفاهیم موجود در این دانش مانند فرم، بافت و ساخت شهر، کاربری اراضی شهری، شبکههای ارتباطی و زیرساختهای شهری و غیره میتوانیم تا حد زیادی اثرات و تبعات ناشی از حوادث طبیعی را کاهش دهیم. گستره جغرافیایی ایران از نظر احتمال وقوع این حوادث بویژه زلزله، از آسیب پذیرترین بخشهای کره زمین است که هرساله وقوع این حوادث موجب خسارتهای جانی و مالی فراوان می شود و گسترههای شهری نیز همواره تجربه تلخی از بروز این گونه بلایا داشتهاند و بنظر میرسد انجام برنامهریزی خاص جهت ایمنسازی هرچه بیشتر فضاهای شهری ضرورت دارد.
.2 روش تحقیق
روش مورد استفاده در این مقاله مبتنی بر روش تحلیلی- استنباطی و توصیفی میباشد. همچنین روش کتابخانهای و پیمایشی نیز در جمعآوری آمار و اطلاعات لازم در خصوص مبحث مورد بررسی از دیگر روشهای مورد استفاده در این مقاله است.
.3 کلیات
-1-3 مدیریت
صاحبنظران، مدیریت را هنر انجام امور بوسیله دیگران توصیف کرده و بر نقش دیگران و قبول هدف از سوی آنان تأکید میکنند. گروهی دیگر مدیریت را در قالب انجام وظایفی چون برنامهریزی، سازماندهی، هماهنگی و ... بیان نمودهاند. بعضی هم مدیریت را اینگونه تعریف کردهاند : مدیریت را میتوان علم و هنر متشکل و هماهنگ کردن، رهبری و کنترل فعالیتهای دسته جمعی، برای نیل به هدفهای مطلوب با حداکثر کارآیی تعریف کرد. - شادیطلب، - 66 :1371 بطورکلی مدیریت عبارتند از حداکثر استفاده مطلوب از منابع موجود - نیروی انسانی، امکانات مالی و امکانات فیزیکی - از طریق اعمال اصول یا نظام مدیریت - برنامهریزی، سازماندهی، هدایت و رهبری، نظارت و کنترل و هماهنگی - برای رسیدن به هدفی خاص.
-2-3 بحران
بحران در حقیقت یک فشار زایی روانی اجتماعی بزرگ و ویژه است که باعث در هم شکسته شدن انگارههای متعارف زندگی و واکنشهای اجتماعی میشود و با آسیبهای جانی و مالی، تهدیدها، خطرها و نیازهای تازهای به وجود میآورد. در نتیجه میتوان بحران را اینگونه تعریف کرد: حادثهای که به طور طبیعی و یا توسط بشر به طور ناگهانی و یا به صورت فزاینده به وجود میآید و سختی و مشقت به جامعه انسانی به گونهای تحمیل نماید که جهت بر طرف کردن آن نیاز به اقدامات اساسی و فوق العاده باشد.
-3-3 مدیریت بحران
براساس نظرات »پیرسون« و »کلایر«، مدیریت بحران عبارت است از، تلاش نظامیافته توسط اعضای سازمان همراه با ذینفعان خارج از سازمان، در جهت پیشگیری از بحرانها و یا مدیریت اثربخش آن در زمان وقوع. مدیریت بحران از سه مرحله اصلی تشکیل شده است که عبارت است از مدیریت بحران قبل، حین و بعد از وقوع بحران. قبل از وقوع بحران باید سه فعالیت کلیدی صورت گیرد: تشکیل تیم مدیریت بحران در سازمان، ایجاد یک سناریویی که بدترین حالت ممکن را نشان دهد، و تعریف رویهی اجرایی استاندارد برای انجام فعالیتهایی قبل از وقوع بحران در زمان وقوع بحران سه فعالیت اصلی باید انجام شود:
تمرکز بر اشاعه اخبار و اطلاعاتی که مورد تمایل عموم باشد، مشخص کردن یک نفر به عنوان سخنگوی سازمان، و ارسال پیامها و گزارشها به صورت حرفهای در رسانهها. بعد از وقوع بحران دو فعالیت اصلی باید صورت گیرد:
شناسایی عوامل ایجاد کننده بحران برای استفادههای آینده و برقراری ارتباط با ذینفعان برای آگاهسازی آنها از نتایج و اثرات بحران. مدیریت بحران فرآیندی است برای پیشگیری از بحران و یا به حداقل رساندن اثرات آن به هنگام وقوع برای انجام این فرآیند باید بدترین وضعیتها را برنامهریزی و سپس روشهایی را برای اداره و حل آن جستجو کرد. اگر مدیریت بحران را برنامهریزی برای کنترل بحران تعریف کنیم در آن صورت چهار مرحله را برای برنامهریزی برای کنترل بحران باید به انجام رساند.
نخست باید پدیدههای ناگوار پیشبینی شوند، سپس باید برنامههای اقتضایی تنظیم گردند، پس از آن باید تیمهای مدیریت بحران تشکیل و آموزش داده شده و سازماندهی گردند و سرانجام باید برای تکمیل برنامه ها، آنها را به صورت آزمایشی و با تمرین عملی به اجرا در آورد. مدیریت بحران عملی است کاربردی که به وسیله مشاهده سیستماتیک بحرانهای پیشین و تجزیه و تحلیل آنها در جستجوی یافتن ابزاری است که به وسیله آنها بتوان از وقوع فجایع پیشگیری نمود و یا برای مقابله با آنها آماده شد
-4-3 فرآیند مدیریت بحران
مدیریت بحران به عنوان فرآیندی نظام یافته تعریف میشود که طی این فرآیند سازمان تلاش میکند بحرانهای بالقوه را شناسایی و پیشبینی کند سپس در مقابل آنها اقدامات پیشگیرانه انجام دهد تا اثر آن را به حداقل برساند.
-5-3 بازار
کلمه بازار در فارسی میانه بصورت وازار و با ترکیباتی مانند وازارگ و وازارگان بکار میرفته و در پارتی بصورت واژار مورد استفاده قرار گرفته است. این واژه ایرانی به زبان برخی از سرزمینهایی عربی و عثمانی و حتی اروپایی راه یافته است. بعنوان مثال واژه فرانسوی بازار از پرتغالی گرفته شده و آنان این واژه را از ایرانیان گرفتهاند. در ادبیات فارسی واژه بازار مفهومی گسترده دارد و به معنی محل شلوغ و پر ازدحام و مکانی که جایگاه خاصی در رقم زدن سرنوشتهای اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی دارد بکار میرود
-4 اجزا و عناصر کالبدی بازار
الف - راسته: راستهها بصورت خطی بوده که شامل مغازهها در دو طرف میباشد، راسته به صورت اصلی و فرعی رایج هستند. معمولا بازار شهرهای کوچک دارای یک راسته اصلی و یک سری راستههای فرعی میباشد که به راسته اصلی متصل میباشند. راستهها معمولا با توجه به اصناف فعالیتکننده در آن به همان صنف نامگذاری میشد. بعنوان مثال راسته مسگرها یا راسته زرگرها و ... در شهرهای بزرگ دو یا چند راسته اصلی بطور موازی هم قرار میگرفتند و راستههای فرعی آنها را به هم متصل مینمودند.
ب - دالان: دالان کمی عریضتر از راستهها و با طول بسیار کمتر و متصل کننده فضاهای مختلف بازار به صورت خطی به یکدیگر می-باشند. دالان یک فضای ارتباطی است که نقش رابط بین فضای بیرون با فضای درون ساختمان و یا تنها بین فضاهای درونی را دارد. دالانها در بازارهای بزرگ سراها را به راسته ها متصل مینمایند. - الیاس زاده، - 99 : 1377 پ - چهارسو - چهار سوق - : محل تقاطع دو راسته بازار را چهارسو مینامند. با توجه به موقعیت فضائی چهارسوقها گاهی نقش بسیار ارزندهای ایفا میکنند.
ت - میدان : درکنار یا امتداد بعضی از بازارهای مهم شهری یک میدان شهری یا محلهای وجود داشت. زیرا بازار بزرگترین راه و معبر شهر بوده و در بیشتر موارد با یک میدان شهری مرتبط میباشد. نمونه این میادین را میتوان در اصفهان تحت عنوان نقشجهان و یا میدان خان یزد و یا میدان گنجعلیخان کرمان و یا حتی میدان حسن پادشاه تبریز دید.
ث - حجره: حجرهها و یا به عبارت ساده تر دکانها کوچکترین عضو تشکیل دهنده فضای بازار میباشند. هنگامی که شماری از دکانها در کنار هم قرار میگیرند راسته بوجود میآید. در اکثر حجرههای دو طبقه، طبقه همکف نقش مغازه و طبقه بالا نقش دفتر کار و یا بعضی اوقات کارگاه را به عهده داشت.
ج - کاروانسرا: کاروانسراها یکی از مهمترین عناصر کالبدی بازار میباشد. به علت رونق زیاد راستهها و عدم گنجایش حجرهها به پاسخگویی نیازها در پشت اکثر راسته ها کاروانسراهایی نیز برای عرضه و یا انبار کالا تعبیه میگردید.
