بخشی از مقاله
از دیر باز آرامش در فضای شهری شهرها، از حیاتی ترین مسائل شهری به شمار می رفته است که انسانها جهت دست یابی این مهم ، سعی در ایجاد پیشرفت و توسعه در پیرامون خود کرده اند . با ظهور انقلاب صنعتی در قرن 19 و تحولات و دگرگونیهایی که در راستای صنعت به وجود آمد ، آرامش از شهرها رخ بر بست و انسانها را با بیماریهایی نظیر افسردگی ، تنش ، اضطراب ، ترس و ...
که از نبود آرامش در شهرها حاصل گردیده بود ، آشنا نمود .خیابان در دوره قاجاریه به وجود آمد، عنصر جدیدی که در این خیابان ها چهره می نماید ، آمد و شد وسایل نقلیه عمومی است و همین امر در چهره ی شهرها تغییرات بسیاری را تحمیل کرد و آرامش این فضاها را دچاره مخاطره نمود. بر این اساس در این مقاله آرامش در یک خیابان شهری به عنوان یک کیفیت متعالی در فضا مورد بررسی قرار گرفته است و سعی بر آن دارد تا توجه طراحان را هر چه بیشتر به عناصری که می تواند در ارتقای آرامش در یک خیابان شهری مورد مطالعه قرار گیرد ،معطوف گرداند . جهت دستیابی به اهداف این پژوهش، بسته به نوع اطلاعات مورد نیاز، از دو روش کمی و کیفی استفاده میشود. در انتها با بررسی تصویر ذهنی شهروندان از خیابان لاله زار که در گذشته نماد تجدد و آرامش در یک خیابان شهری بوده و با توجه به نتایج حاصله از آن ،یکسری اهداف عملیاتی جهت طراحی این خیابان و با هدف نیل به ارتقاء کیفیت زندگی با رویکرد مشارکت مردمی و با محوریت آرامش در این خیابان را ارائه می دهد.
واژه های کلیدی :
آرامش ، عملکرد ، تصویر ذهنی ، مکان ، خیابان لاله زار
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
.مقدمه:
در بین اعصار و قرنها ، قرن 17 قرن روشنگری ، قرن 18 قرن منطق ، قرن 19 قرن صنعت و قرن 20 قرن مدیریت و ارتباطات و قرن استرس و اضطراب و نابسامانیهای عصبی نام گرفته اند . طبق آمارمنتشر شده مبتلایان به اضطراب و ترس ، نگرانی و افسردگی بیشترین آمار را در جهان دارا می باشند و این بیماریها به صورت یکی از مشکلات جوامع کنونی در آمده است . دستاوردهای حیرت انگیز علمی و تکنیکی بشر در عصر کنونی ، بسیاری از مشکلات و موانع را از سر راه برداشت و یک زندگی مرفه را به ارمغان آورد اما همین پیشرفت و سرعت انتشار آن به علت نا همخوانی با طبیعت و نهاد انسان باعث بروز اختلالها و ناسامانیهای گوناگون روانی شد و به گفته یکی از نظریه پردازان معاصر انسان در بند ماشینیزم و در پی چاره است ، به هر ریسمانی چنگ می زند تا رها شود ، چرا که انواع بیماریهای جسمانی و روانی و اختلالات رفتاری عرصه را به انسان تنگ کرده است.
در اینجا آرامش به عنوان معیاری است که به جهات مختلف عامل ظهور زیبایی و ادراک زیبایی می باشد . سکینه و آرامش ، ضرورتی برای حیات مطلوب انسان است که مورد توجه و تاکید و تذکر تعالیم وحیانی قرآن کریم نیز قرار گرفته است . انسان به ویژه روح وی که اسید در کالبد مادی است ، همواره در پی رجوع و وصول به اصل خویش و دست یافتن به آرامش است . در حقیقت ، آرامش مورد طلب انسان را می توان به عنوان جلوه ای از طلب زیبایی معرفی کرد و آن را امری حیاتی در فضای شهری دانست .ت نقی زاده ، 1389،ص (193
مفهوم موثری که در پی ظهور مفاهیم و دانش های ذکر شده چون توسعه ی پایدار و ... و احساس نیاز به شاخص کیفی در تعیین خوشبختی و آرامش انسانها پا به عرصه ی وجود گذارد ،مفهوم مشارکت مردمی است . این مفهوم که به رویکرد مشارکتی در برنامه ریزی ها و طراحی ها ارتقاء یافت در مدتی نه چندان طولانی جایگاه خود را در همه ی مباحث مدنی تثبیت نمود . رویکرد مشارکتی که در مقابل آن رویکرد نخبه گرایانه قرار دارد ، ماهیتی مردم سالار داشته و توجه به نیازها و خواسته های متنوع مردم ، مشارکت مردم در تصمیم گیری ، تنوع و تکثر فرهنگی و احترام به طبیعت و محیط زیست از اصول بنیادین آن است . طراحی شهری با این رویکرد به پیامدهای اقدامات طراحانه ی خود نیز توجه دارد ،در واقع توجه به نیازهای ادراکی و احساسی افراد و معانی و مفاهیم محیطی از این رویکرد سر بر می آورد . در این میان استفاده از علوم طبیعی و رفتاری و به طور اخص روانشناسی محیطی تاثیرات عملی اقدامات طراحانه را آشکار می نمایاند . علاوه بر این تاثیر تعیین کننده ی فرم بر رفتار ، ادراک و احساس انسان تاکید دارد ، به طوریکه معتقد است شکل گیری فضا با فرمی خاص ضرورتاً به دریافت معنی و ایجاد احساس و رفتار خاص در بین مردم منجر خواهد شد .(رضازاده،1384،ص(39 درنتیجه برای دست یابی به آرامش علاوه بر مبانی نظری موجود می توان از درک بهره وران از آرامش و چگونگی حضور آن در یک
فضا شهری نیز بهره جست تا مطالعات و طرحها را هرچه بیشتر به واقعیت نزدیک گرداند .
خیابان لاله زار خیابانی محلی است و زمانی خود سمبل کیفیت هایی بوده است که این خیابان را دارای نقش اجتماعی قوی گردانیده بود و زندگی و جنب و جوش و حرکت قوی پیاده در آن جریان داشته است . در حالیکه در عصر حاضر این خیابان با مسائل و مشکلات عدیده ای دست و پنجه نرم می کند که لایق این خیابان با آن ارزش و هویت تاریخی نیست . عدم حضور آرامش و عملکردهای نامناسب ، بیش از سایر عوامل چهره ی این خیابان را مخدوش نموده است . با سیر تحولاتی که در ساختار و سیمای
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
این خیابان شاهد هستیم دیری نمی پاید که از خیابان لاله زار ،جزء ویرانه ای از سینماها و تئاترها که زمانی هویت شهرما را رقم می زدند چیزی باقی نخواهد ماند و از آن همه قدمت و افتخار چیزی جزء مغازه های الکتریکی ،پاساژ ها و ... به جای نمی ماند .
در انتها عناصر طبیعی و مصنوعی و فعالیت های متناسب با این فضا و همچنین بررسی تصویر ذهنی بهره وران از این خیابان می تواند از دو جهت برای طراحان مفید و موثر واقع شود :
-1طراح با این بررسی می تواند به شناخت کیفیت بصری فضای شهری دست یابد .
-2 از تطابق نتایج حاصله با تصویر ذهنی مطلوب می توان طرحی منعطف ارائه داد به طوریکه حس تعلق افراد را بر انگیزد و از تغییرات اساسی و کلی فضا توسط بهره وران جلوگیری کند و اینگونه نتایج طراحی و اجرای طرح های شهری را قابل پیش بینی نماید .
با ذکر این مقدمه ، در این مجال به تشریح مختصری از پژوهش پرداخته و در زیر فصل جداگانه شرح کامل آن ارائه شده است . روشی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته ، روش اکتشافی است و به بررسی متغیر هایی در جهت خلق آرامش ، همچون : عناصر طبیعی و مصنوعی و فعالیتهای متناسب در یک خیابان شهری و همچنین تصویر ذهنی بهره وران از آرامش در این فضا می پردازد .
هدف از این پژوهش دست یابی به پاسخی مناسب برای پرسش های زیر می باشد .
-1 چه فاکتورهایی در اذهان مردم وجود دارد که یک فضا را توام با آرامش تلقی می کنند ؟ ف -2 آیا می توان با الهام از طبیعت و فعالیتهای متناسب در فضا آرامش را به فضای شهری خود باز گردانیم ؟ ف
ف
.2 چهارچوب مفهومی و نظری پژوهش :
1.2 -تعریف اصطلاحات مرتبط :
تصویر ذهنی : ذهنیتی است که از طریق ادراک و پردازش منظر در ذهن انسان ایجاد می شود و به بیان دیگر حالت و کیفیتی از فرم ،
منظر و یا سامانه ی بصری –کارکردی فضاها و مکان هاست که در ذهن ناظر ، کاربر و کلاً مردم معنی پیدا می کند . تبهزاد فر به نقل از محمودی ،1385،ص(55
آسایش روانی : فقدان تنش روانی . وضعیتی که از شرایط مطلوب درجه حرارت ، انرژی تابشی رطوبت و سرعت حاصل شود .ت
ماتلاک ، 1389،فهرست لغات )
مکان : ساختار ذهنی تجربه فضایی – زمانی که با نسبت دادن معنی به صحنه ها و از طریق ادراک و شناخت محیط به وجود می آید
. شامل صحنه های ادراک شده و معانی نسبت داده شده از طریق تداعی های ذهنی است . مکان از سینرژی صحنه ، زمینه ، تجربیات قبلی و وضعیت ذهنی ( احساسی ) به وجود می آید . تاثیری پدیده شناختی است که به رابطه متقابل گشتالت محرکها بستگی دارد . ضمناًزمانی است ، یعنی با حرکت استفاده کننده تغییر در صحنه ( با نحوه نمایش آن ) و تغییر در وضعیت احساسی بیننده دگرگون می شود .ت ماتلاک -1388-ص(625
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
تنش: حالتی احساسی که با بر انگیختی شدید و لذت کم مشخص می شود . واکنشی نسبت به محرکهای محیطی اهداف فرد ، و توانایی او در سازگاری یا انطباق با تفاوتهای میان آن دو . (ماتلاک -1388-ص(631 مکان سازی : از نظر معرفتی ، فرآیند ادراک صحنه ها ، معنی بخشیدن به آنها و ایجاد تصاویر ذهنی از مکان است . از نظر طراحی ،
طراحی مکانهایی برای ساختارهایی ذهنی است که هنگامی که فرد گشتالت محیط و منظر را تجربه می کند در ذهنش به وقوع می پیوندد . مکان سازی کارآ ، طراحی فضاهای عملی و سالم را تسهیل می کند . (ماتلاک--1388ص(632
-2.2مبانی نظری طراحی شهری آرامش بخش:
اطلاعاتی که از محیط کسب می شود ، خواص نمادین و معنا بخشی داشته ، ویژگی هایی دارد که واکنش های ذهنی ایجاد می کند و دارای پیام هایی است که نیازها را بر می انگیزد . تلاش انسان برای ارضای نیاز ، همواره او را با تعاملات و تبادلات با محیط کالبدی درگیر می کند و انگیزش یا نیروی هدایت گر رفتار انسان ، رفتارها را در جهت ارضای نیازها شکل می دهد.تجان لنگ ، 1386، ص (230
شهرهای امروزی اغلب با عناصر فیزیکیشان ( ساختمان و سایت ها ) شناحته می شوند که به خوبی طراحی شده اند ، اما از مجموع آنها کل های آشفته و از لحاظ روانی ناسالمی به وجود آمده است . علت این امر این است که بیشتر تصمیم گیرندگان ، شهر را با استفاده از الگو دکارتی طراحی اجزاء طراحی می کنند . اغلب به اشتباه طراحی را خلق فرم تصور می کنند ، نه خلق تجربه . بالاخره توجه خود را بر طراحی صحنه ها یا عناصر متمرکز می سازند نه مکانی که با تجربه فرد و معنا بخشیدن به صحنه طراحی شده در ذهن وی به وجود می آید. تماتلاک،1389،ص(615 اگر بخواهیم به جای طراحی صحنه های گیج کننده و بیگانه ، صحنه های شهری را طراحی کنیم که از لحاظ روانی سالم باشند .
باید نقش فرد را به عنوان وسیله رمزگشایی اطلاعات و معنا بخشی و پاسخ دهی احساسات به صحنه ها بپزیریمضمناً.باید صحنه ها را ماهیتی فیزیکی بدانیم که در درون آنها معنایی به صورت رمز وجود دارد که به صورت پدیده ای کلی خوانده می شود ، نه مجموعه ای از اجزاء ، با چنین آگاهی ، می توانیم از عمده درک ساختاری ذهنی به نام مکان ، که در ذهن شکل می گیرد ، بر آییم و می توانیم مکانهایی را طراحی کنیم که از لحاظ روانی سالم و پر معنی باشند.(ماتلاک،1389،ص(615 طرح باید از طریق تسهیل توانایی انباشتن ، شکل دهی به نماها ، معنا بخشی و تصور مکان ، بر قابلیت تصویر سازی شهری ، درک
و جستجو بیفزاید . این توانایی تحت تاثیر میزان ارتباط عناصر منفرد در یک صحنه و ویژگیهای آن می باشد ( رایان ، .1 (1976 برای دستیابی به هدف سلامت روانی ، باید از طریق اجرای فرآیندها ، خط مشی ها و استانداردهای مناسب برنامه ریزی و طراحی این میزان ارتباط را افزایش دهیم .در نتیجه محیطهای قابل درکتر و برانگیزاننده تری حاصل خواهد شد.تماتلاک -1388-ص(625 طبق نظریه هب 2 به نام تحریک ترجیحی، مردم صحنه هایی را ترجیح می دهند که دارای حد مطلوبی از محرکها باشند :مکانهایی که
بار اطلاعاتی قابل قبولی داشته و جایگاه هایی که به فرد اجازه می دهند با جابه جایی مبلمان ، تغییر رنگها یا کارهای دیگر ، بار اطلاعاتیشان را تغییر دهند ( طراحی باز ) و به این ترتیب موقعیتهایی را فراهم می کنند تا استفاده کننده نیازش را به بیان خود برآورده سازد ، چنین مکانهایی مکانیت بالایی داشته در نظر افراد ارجح هستند.ت ماتلاک -1388-ص( 631
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
مکان سازی ، شناختی است که طی آن صحنه درک شده ، به آن معنی نسبت داده شده یک ساختار ذهنی از مکان شکل می گیرد . مکانیت ، به توانایی ذاتی یک صحنه در ترغیب تصاویر ذهنی و ایجاد تغییرات عمده در وضعیت احساسی گفته می شود . حس مکان ، ساختاری ذهنی است که از این ویژگیها و روابط متقابل بین آنها نشات می گیرد . مکانهایی که احساس قوی دارند یا اصطلاحاً از مکانیت بالایی برخوردارند معمولاً، پس از گذشت زمانی طولانی نیز به خاطر می آیند . بی مکانی به ناتوانی یک صحنه در تشکیل تصاویر زنده و تغییرات عمده احساسی در طول زمان اطلاق می شود . مکانهایی که دارای ویژگی بی مکانی زیادی هستند
معمولاً،زیاد به خاطر سپرده نمی شود. تماتلاک--1388ص(632 طرح شهرها به مرور از طریق فعالیت افراد گوناگون با انگیزه ها و استعدادهای مختلف در طول دوره های طولانی زمان شکل می
گیرد. نتیجه کار معمولاً،محیط شهری بسیار خودبه خودی و اغلب آشفته ای است که برای استفاده کننده تصور و درک آن دشوار بوده و در نتیجه بیگانه است و در نتیجه همین عامل می تواند فضای شهری را برای بهره وران آن بیگانه گرداند و تنش و اضطراب را در او افزایش دهد . ف در زیر ، برای تشریح مسائلی که می تواند در مطلوبیت و نامطلوب بودن محیط تاثیرگذار باشند ، پرداخته شده است.
2.2.1 -شرایط و کیفیتهای نامطلوب محیط و منظر در سلامت روانی :
الن آیزاک3 بیان احساسی الگوهای خاص محیط را در دو دسته تنش و استرس قرار داده است و عوامل به وجود آورنده تنش را چنین ذکر می کند : نبود پایداری و تعادل ، وجود کنتراست شدید ، رنگ و نور شدید و آزار دهنده ، صداهای ناموزون و کر کننده ، بوهای ناخوشایند ، عناصر نا آشنا در محیط ناشناخته ،فرم و خطوط با زاویه تند ، حرارت نامناسب ، نبود یا محدودیت حرکت ، به این موارد می توان ازدحام ، سر و صدای شهری ، دود سیگار ، سخت و نرم ، ابهام در طرح ، نازیبایی و اغتشاش بصری و عدم امنیت را افزود که برخی از آنها ممکن است افراد را آماده پرخاشگری کنند . تحقیقات نشان داده است که هرچه محرک های طبیعی
¡ قابل پیش بینی و کنترل باشند ، فشار روانی وارد شده بر فرد کمتر خواهد بود . در صورتی که فرد قادر به کنترل محیط خود نباشد
¡ امنیت محیطی او کاهش می یابد و تنش بر او حاکم می گردد. تهدایت نژاد--1376ص(42
در زیر به اختصار ، به شرح عوامل نا مطلوب محیطی پرداخته شده است :
الف – اقلیم های نامناسب :شرایط نامساعد اقلیمی و جوی باعث نامرغوبیت محیط و منظر شده و امکان ایجاد یک فضای شهری آرامش بخش را سلب می کند .
ب – ایجاد تنش و اضطراب : تحقیقات وسیع نشان می دهد که تظاهرات تنش ، مانند برانگیختگی سیستم عصبی مرکزی و افزایش سطح هورمون های تنشی تاثیرات باز دارنده مهمی بر عملکرد سسیستم ایمنی بدن دارد و کاهش عملکرد ایمنی نیز مقاومت فرد را در مقابل عفونت ها بیماری ها کاهش می دهد .
عوامل فشار روانی ممکن است تغییرات محیط اجتماعی، شرایط محیطی و یک سری نیازها باشد و آنچه باعث این پژوهش مربوطه می شود ، عوامل و شرایط محیطی است که بر میزان ارضاء نیازها تاثیر گذار بوده از این طریق باعث بروز تنش یا آرامش می شود. پ – موانع حرکتی : اگر مسیرهای حرکت ناهموار باشند و یا پستی و بلندیهای غیر متعارف داشته باشند موجب لغزش می شوند . پله برای عده زیادی از مردم یک مانع حرکتی استل
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
طرح پله ، تناسبات و دستگیره های آن بسیار اهمیت دارد ، بخصوص اگر پله در فضای باز قرار گرفته باشد و امکان خیس شدن و یخ زدن آن نیز وجود داشته باشد . در هایی که بیش از حد سنگین هستند یا سریع بسته می شوند از موانع دیگرحرکتی هستند . نشانه گذاری روشن محیط و طراحی کالبدی خوانا به ناشنوایان کمک می کند . با وضع قوانین فدرال ، ایالتی و محلی در آمریکا طی سالهای گذشته ، طراحان موظف به بر طرف کردن موانع حرکتی محیط ساخته شده هستند . همچنین در مورد چگونگی دسترسی عموم مردم به محیط های مختلف بحث های ارزشی زیادی شده است .تجان لنگ ،1386،ص (147 ت - آلودگی بصری :در اینجا منظور از آلودگی بصری ، هم پیچیدگی و تعدد بیش از اندازه اجزاء و عناصر محیطی است که به
دلیل اضافه بار اطلاعاتی منتقل شده به شخص ممکن است تنش ایجاد کند و هم وجود اجزاء عناصری است که به دلیل بی نظمی در چیدمان و یا عدم تجانس با بستر محیط .که حس نامطلوب ناشی از وجود اغتشاش ونهایتاًتنش در فرد مشاهده کننده ایجاد می کنند . نازیبایی های محیط کهعمدتاًتحت تاثیر کیفیت نامطلوب رنگ ، بافت ، نور و فرم و ترکیب آنها قرار می گیرد ، براحساس فرد نسبت به محیط تاثیر گذار است . مناظر ویران و مخروبه با کوچه های کثیف و آلوده ، نواحی فرسوده و مناطق متروک صنعتی ، از این نوعند .
ث – آلودگی صوتی :سرو صدا در سطح اجتماعی – روانی با تحریک اعصاب و ایجاد ناراحتی ، روی وضع روانی و روحیه شخص اثر می گذارد و باعث کاهش در تطابق یافتن انسان با محیط کار و حتی با محیط خانواده و اجتماع می گردد .
ج – آلودگی بویایی : بعضی از بوها برای انسان ناخوشایند و بعضی دیگر خوشایند هستند . بعضی از آنها تداعی خوشایند و بعضی تداعی منفی دارند . بوها نیز مانند صداها تحت تاثیر حرکت هوا هستند ، اما قدرت و ماهیت هر بویی خاص منبع آن است . انسان در تشخیص بوها خیلی قوی نیست ، اما توانایی بویایی انسان در زندگی روزمره بهتر از توانایی هایی است که در علم فیزیک عنوان شده است.فتجان لنگ ،1386 ،ص(89
این ویژگی منفی نیز به حدی بر مطلوبیت فضا تاثیرگذار است که می تواند فضا را برای فرد غیر قابل تحمل کند . این ویژگی ، به دلیل تاثیر عمیقی که بر دستگاه لیمبیک می گذارد ، اگر به طور مداوم وجود داشته باشد ممکن است باعث تحریکات عصبی و تغییر رفتار گردد .
چ- آلودگی هوا : از آنجا که آلودگی هوا پهنه هایی وسیع تر از یک مکان رفتاری خاص را در بر می گیرد ، کنترل آن در طراحی یک مکان چندان امکان پذیر نیست لیکن به دلیل تاثیر شدید آن بر سلامت و رفتار انسان لازم است مورد توجه قرار گیرد و تا حد امکان از طریق تاثیر بر خرد اقلیم ، اثرات آن تعدیل گردد .
ح – ازدحام: ادوارد هالصریحاً4 اظهار می دارد که امراض ، جنایات و ازدحام ارتباط و همبستگی مشخصی با هم دارند . با توجه به ارتباط تنگاتنگ موجود میان ازدحام و عدم ارضای برخی از نیازهای اساسی انسان یعنی حس خلوت و حس کنترل و اختیار ، به نقش اساسی ازدحام در ایجاد تنش و کاهش سطح سلامت می توان پی برد . ( ر.ک.ب. ادوارد هال ، (1387 خ – اطلاعات محرک ( انگیزش ) بیش از حد : تصمیم گیری های بسیار زیاد ، کار بیش از حد و عملکرد زمان که موجب آمدن
فشار زیاد بر فرد می شود . این نوع استرس به ندرت نتیجه محیط است ، بلکهعموماًمشخصه ای از رابطه فرد با محیط است ، که بر مبنای چگونگی شخصیت فرد ، توقعات یا شرایط فرهنگی و اهداف شخصی می باشد .
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
د- فقدان محرک (انگیزه ) یا اطلاعات : در محیط های ایزوله شده اتفاق می افتد ،برای اینکه افراد رفتار بهنجار داشته باشند، نیاز به کشمکش و رقابت دارند .
-2.2.2 عوامل مطلوب محیط در سلامت روانی الف – آرامش بخشی : احساس آرامش با قرار دادن عناصر آشنا و دوست داشتنی در محیطی آشنا به دست می آیند . نظم مورد
انتظار ، سادگی استفاده از مقیاس کوچک،صداهای خوشایند و ملایم ، حرارت قابل قبول ، فرم ها ، خطوط و فضاهای مواج و نرم ، کنتراست کم ، نور ملایم ( غیر مستقیم ) ، رنگهای هم خانواده ( سفید ، آبی ، سبز ) حرکت آسان و بوهای خوشایند ،در ایجاد آرامش موثرند .
ب – مزایای منظر و چشم اندازهای سبز :کیفیت های ذاتی در طبیعت مثل غروب خورشید ، هوای تمیز ، آب های معدنی ، گیاهان سبز ،...عموماًبرای تاثیرات تسکین دهنده بر روی مردم در نظر گرفته می شوند . علاوه بر برخی از مزایا و سودمندیهای گیاهان سبز ، مثل بهبود کیفیت هوا در خیلی از تحقیقات و مطالعات ثبت شده است و در بسیاری از تحقیقات اخیر ، به تاثیر چشمگیر گیاهان سبز ، بر روی سطح استرس ، ترس ، عصبانیت و حواس نشان داده شده است .
پ – کاهش ترس : طبق نظر روانشناسی به نام دیپاک جوپرا داده ها و دریافت های حسی ، مکانیزم شیمیایی بدن را در یک صدم ثانیه تغییر می دهند . بنابراین قرار گرفتن در یک محیط تنش زا به صورت اتوماتیک ، موجب تسریع فرآیند پیر و فرسوده شدن و ترویج بیماریها و نابسامانیها در شخص می شود .
ت - کاهش خشم و ترس : هانی من 19875، در پایان نامه خود ، درباره گیاهان و استرس ، میزان عصبانیت ، ترس و اثرات مثبت را در سه گروه از مردم ، که اسلایدها را تماشا می کردند ، اندازه گیری نمود . -1 مناظر حومه شهرها -2 فضای شهری با مناظر -3 فضاهای شهری بدون منظر سبز . مقایسه ها نشان میدهد که سطح ترس و عصبانیت بصورت چشمگیری در گروه هایی که اسلایدهای مناظر حومه ای و فضای شهری با مناظر سبز کمتر بوده است و تاثیرات مثبت در گروه فضاهای شهری بدون مناظر سبز ، بصورت قابل توجهی پایین تر از سایرین بوده است. تلسطفکسلثعآ (p.g101 , 1987
ث – تغییر حالتها و بهبود احساس : یکی از ویژگی های مثبت گیاهان سبز تاثیر آن در حالات روانی مردمی است که با باغچه ها و باغها زندگی می کنند ، پژوهشگران متعددی مثل اولریچ ، هانی من ، مارکوس و برنز . تاثیر زندگی گیاهان سبز بر احساسات و هیجانات را بررسی نموده اند. .هانی من (1987) در پژوهشهای خود به این نتیجه رسیده است که عناصر طبیعی ، نقش بسزایی در بهبود شرایط روانی انسانها ایفا می کنند و پاسخ های روانشناسی بشری ، بطور قابل ملاحظه ای تحت تاثیر حضور یا عدم حضور گیاهان در بافت شهری قرار گرفته است.ت ( pg.23, 1995, Marcus, c.c. and Marni B
ج -ارتباط فعال با طبیعت : طبق دایره المعارف بریتانکا ( 2003) 6 یکی از پیشنهادات برای بهبود و عملکرد فضای سبز در شهر ها این است که مردم در فضای سبز مشارکت داشته باشند .
چ - تامین رضایت روحی :در مطالعات پژوهشی بر روی موضوع طبیعت و رضایت از زندگی ، نشان داده شده است که کار بر روی طبیعتمستقیماً سطوح رضایت از زندگی را در میان مردم تحت تاثیر قرار خواهد داد و این خود می تواند در درک هرچه بیشتر آرامش تاثیر گذار باشد .
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
ح – ایجاد ارتباط معنوی و روحانی با طبیعت : بسیاری از فرهنگ های باستانی و فلسفه هایی مثل ذن و شینتو و صوفیسم ، بر ارتباط تصویری بین اشخاص و گیاهان تاکید داشته ، بیان می دارند که تصاویر نقش بالایی در ارتباط بین افراد و گیاهان دارند . برخی از این تصاویر آگاهانه و برخی دیگر نا آگاهانه می باشند ، اما در عوض بر زندگی افراد تاثیر می گذارد .
(Gharipour , Mohamad ,2004,P.g33-46)
-2.3تعامل انسان و محیط و طراحی شهری
انسان در وهله اول از طریق حواس خود با محیط و محرکها و شرایط محیطی ، ارتباطی فیزیولوژیک برقرار می کند . ادوارد هال ، حواس انسان را در دو گروه قرار می دهد،ف یکی گیرنده های فاصله که در ارتباط با اشیاء دور می باشند ( چشمها ، گوشها و بینی ) و دیگری گیرنده های بلافاصله که برای
درک جهان نزدیک ( جهان لامسه ) به کار می روند ( تاثیراتی که انسان از طریق پوست ، غشای خارجی اعضاء و ماهیچه ها دریافت می کند . ) از آنجا که پوست به هر دونوع گرمای تشعشعی و هدایتی می تواند پاسخ دهد ، پس پوست هم جزء گیرنده های غیر مستقیم و هم جزء گیرنده های مستقیم است.(هال ،1387،ص(50 در نتیجه در این قسمت ، به بررسی ادراک فضا از طریق حواس 5 گانه پرداخته شده است :
الف – فضای شنیداری : گوش تا فاصله شش متری کارایی بسیار زیادی دارد . در حدود 30 متری ، تنها ارتباط صوتی یک طرفه آن هم با قدرت صوتینسبتاًآرامتری در مقایسه با فاصله محاوره ای وجود دارد . در فراتر از این فاصله ، علائم شنیداری که انسان از آنها تاثیر می پذیرد به سرعت کاهش می یابد.تهال ، 1387، ص (51 ب – فضای دیداری : اولین حسی که تحریک می شود بینایی است . چون کافی است انسان چشم خود را باز کند تا تغییرات رنگ
و حرکت را ببیند . احتمال می رود که چشمها در جمع آوری اطلاعات تقریباً، صد برابر کارایی بیشتری نسبت به گوشها ، در حالت هوشیاری و عادی داشته باشند.( هال ، 1387، ص (51 پ- فضای بویایی : بو نسبت به بینایی و صدا ، محفوظات عمیق تری را انتقال می دهد . وجود بوهای مختلف نوعی احساس
زندگی را در فضا پدید می آورند . این تنوع و تبدیل ها به افراد کمک می کنند تا اشخاص را در فضا مکان یابی کنند.تهال ، 1387 ، ص (54
ت -فضای حس لامسه : برخی از کیفیت های حسی و ارتباطی ظریف مربوط به پوست ، با وجودی که با درک انسان از فضا ارتباط دارندمعمولاًنادیده گرفته می شوند . امروزه حس لامسه ، به حس فشار و تماس ، حس گرما و سرما و حس درد تقسیم شده است . گیرنده های عمیق پوست حس فشار را به سیستم اعصاب مرکزی هدایت می کنند و با ایجاد بازخوردی ، انسان را قادر به حرکت های خاص عضلات می نمایند . گیرنده های سطحی یا خارجی پوست ، احساس گرما ، سرما ، لامسه و درد را به سیستم اعصاب مرکزی هدایت می کنند.(هال ، 1387،ص(75 جداره های خیابان و مصالحی که در خیابان استفاده می شود می تواند این حس را پیش از پیش تحریک کنند.
برای تعریف نیازهای انسانی مدلهایی تدوین شده است . یکی از آنها که برای تبیین قابلیت های انسانی محیط ، ساخته شده و مورد استفاده طراحان محیط قرار گرفته است ، سلسله مراتب انگیزش ها یا نیازهای انسانی (آبراهام مازلو ) است.( برای مطالعه بیشتر ، ر.ک.ب : پاکزاد ،1385،ص(33
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
علاوه بر آن در اینجا برخی از نیازهای عمده انسان در ارتباط با محیط به صورت موردی مطرح می گردد :
- 2.3.1 نیازهای زیباشناسانه
لغت زیباشناسی (استتیک ) در اصل یونانی است و به معنی ادراک است . علم زیباشناسی به معنی وسیع کلمه به بررسی و روشهای احساس محیط و موقعیت فرد در داخل آن می پردازد.ت گروتر . .1386 ص( 94 تجربه ، دانش و عوامل روانی – اجتماعی ، همگی در ارزیابی زیباشناختی موثرند. ت گروتر ، 1386،ص (97
الف - زیبا شناسی حسی :زیبا شناسی حسی از انگیختگی نظام ها ی حسی در محیط حاصل می شود . طرفداران این زیبایی شناسی مانند (سانتایانا ) با موضعی تجربه گرا معتقد به تجربه و احساس در محیط با تمام حواس پنجگانه هستند . این تجربه به خصوص با حرکت در محیط و ایجاد رابطه تنگاتنگ با آن کامل می شود مانند حرکت در راههای یک باغ و احساس نسیم باد ، صدای آب ، خش خش برگها و احساس بوی رایحه گلها و دیدن و مشاهده جزئیات در هر لحظه.(جان لنگ ، 1386،ص(208 ب - زیبا شناسی نمادین زیبا شناسی نمادین به معانی تداعی کننده و لذت بخش محیط می پردازد . محیط نظامی از نمادها است که به مفاهیم ارزشها ، معانی و چیزهایی شبیه به آن بیان عینی می بخشد . در اینجا دو رویکرد مطرح است،ف
رویکرد معنا شناسی به جای اتکا به الگوی ساختار محیط بر معنای عناصر محیط متکی است . معنا تداعی آگاهانه میان موضوع یا اثر و یک نگاره است . رویکرد نشانه شناسی با نظام های فرهنگی معانی محیط های طبیعی و ساخته شده سرو کار دارد . هر نماد و سمبل می تواند نشانه یک معنا و سود مندی خاص باشد.(جان لنگ ،1386،ص(210
- زیبا شناسی فرمی:زیباشناسی فرمی رویکردی گشتالتی دارد و مربوط است به ساختار هندسی محیط . موضوع ارزشهای فرمی
¡ لذت بخش بودن ساختار یا الگوهای محصول یا فرآیند هنری موردنظر است.تجان لنگ ،1386،ص(209
باید توجه داشت ، که آثار طراحی شهری به دلیل وجود عملکرد از شعار فوق تبعیت می کند . برای آنها اشکال خالص و اولیه ساده شده مانند مکعب ، هرم و ... حائز اهمیت است . چون شخص برای درک آنجا لازم نیست به طور کامل آن را وارسی کند ، بلکه با یک هیات کلی روبه رو می شود و این همان رویکرد گشتالت ادراک است .
- 2.3.2 نیازهای روانشناسانه:
الف - امنیت: مهمترین نیاز برای درک ، شناخت و استفاده از مواهب محیط ، تامین نیازهای امنیت و ایمنی است . در صورت عدم تامین امنیت ، ذهن فارغ نخواهد شد و بنابراین فرصت های خود را صرف امکانات دیگر نخواهد کرد . این نیاز از عدم احساس خطر شروع می شود . دور ماندن از مزاحمت دیگران و محافظت از عوامل اقلیمی و مهمتر از همه ، امنیت هایی که عدم وجود آنها موجب از دست دادن موقعیت اجتماعی فرد خواهد شد ، مانند : امنیت اجتماعی ، اقتصادی ، شغلی ، مالی ، بهداشتی و ... در بر می گیرد.(پاکزاد ، 1385 ، ص (36
ب - آزادی انتخاب:فرد در هر موقعیت سعی می کند محیط کالبدی اش را سازماندهی کند آزادی انتخاب جنبه مهمی از رفتار فرد در ارتباط با محیط کالبدیش است . میزان آزادی انتخاب فرد ، در یک قرارگاه کالبدی معین علاوه بر ساختار دائمی و طراحی آن ، به پیشامدهایی که لحظه به لحظه در آن اتفاق می افتد نیز بستگی دارد ، مانند تغییر نور و صداو دمای محیط ، آزادی انتخاب مفهومی کلیدی در درک خلوت ، قلمرو و احساس ازدحام است . و بنابراین لازم است مورد توجه طراح قرار گیرد.
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
پ- خلوت:در تعاریف مربوط به خلوت یک ویژگی مشترک وجود دارد. نکته اصلی این تعاریف ، توانایی کنترل افراد یا گروهها بر تعامل دیداری ، شنیداری و بویایی با دیگران است. برای مثال ، راپاپورت (1977)7 خلوت را (( توانایی کنترل تعامل اجتماعی ، حق انتخاب و امکان تعامل اجتماعی دلخواه فرد )) تعریف کرده است. وستین چهار مقصد را که با خلوت تامین می شوند ، تشخیص داده است. خلوت ، استقلال فردی را تامین می کند ، هیجانات را تخفیف می دهد ، به خود ارزیابی کمک میکند و ارتباطات را محدود و از آن محافظت می کند . بنابراین ، خلوت از جهت رابطه بین فرد و گروه و مابقی جامعه قابل اهمیت است.تجان لنگ،1386 ،ص (165
ت – قلمروی شخصی: قلمرو و حریمهامعمولاً حوزه هایی هستند که پیرامون یک فرد یا شیء به گو نه ای تعریف می شوند که به آن تعلق داشته با شند.
تامین خلوت و کنترل قلمرو مکانی در طراحی محیط اهمیت ویژه ای دارد ، زیرا بعضی از نیازهای اساسی انسان از قبیل هویت ، انگیزش و امنیت از این طریق قابل ارضاء هستند.(جان لنگ ،1386 ،ص170ف ث- تعاملات اجتماعی:ایجاد و برقراری تعامل اجتماعی بین افراد را می توان از طریق طراحی محیطهایی که خصوصیات اجتماع
پذیری و گرد هم آورنده دارند ، تقویت نمود . با توجه به اینکه از اهداف اصلی فضاهایی که قابلیت آرامش بخشی دارند ، تعامل اجتماعی بین مردم و تشویق آنهابه انجام کارهای گروهی می باشد . می توان از این گونه محیط ها ، جهت دستیابی به نتایج بهتر ، استفاده نمود .
– 3.2 چگونگی ایجاد آرامش در یک پیاده راه شهری : -3.2.1 با استفاده از محرکهای طبیعی و مصنوعی
الف -استفاده از ویژگیهای بصری گیاهان سبز:تقریباً در تمامی موقعیت های طراحی سایت ، جوامع گیاهان بیشترین اثر را در نحوه درک در آن مکان دارند . همچنین در اکثر مواقع ، گیاهان بهتر از هر ماده دیگری ، مورد استفاده طراح، می توانند ویژگی بصری مکانی را تعیین کنند . بنابراین لازم است که طراح گیاهان را در جداره ها به عنوان مصالح بصری بشناسد.
ب -رنگ:رنگ در بیان حالت یک مکان بسیار موثر است . برگهایی که به رنگ سبز روشن هستند ، فضا را با روح و شادتر می سازند ، از این جهت محیط و منظرهای بهاری که رنگ روشنتری دارند ، زنده تر به نظر می رسد . رنگهای روشن شادتر و رنگهای تیره غم انگیزترند . رنگ در گیاهان از رنگ گیاه ها ، میوه ، برگ ، پوست و شاخه ها حاصل می شود . در یک خیابان نیز رنگ جداره ها و تابلوها و رنگ نورها و کف سازی ها و ... می توانند رنگین کمانی دلپذیر را حاصل کنند ، که شهروندان از دیدن آن به اوج لذت برسند. (افسانه وکیلی – تاثیر رنگ بر سلامت ) پ-نور:نور یکی از مهم ترین عوامل کیفی و نمادین بوده و از نظر کارکرد عملی از جایگاه ویژه ای در معماری و شهرسازی
برخوردار است. اصلی ترین کارکرد نور ، چه طبیعی و چه مصنوعی، روشن کردن فضا و فرم های ساختمانی است که آنرا روشنایی می نامیم. با این حال نور با استفاده از نبوغ معمارانه و توجه به سه عامل -1 زیبایی شناسی -2 مفهومی و معنایی و - 3 نمادین جهت تعریف مجدد فضاهای شهری مورد استفاده قرار میگیرد که آنرا نورپردازی می نامیمل
( Article , lynette yisreal , umkc)
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
سیمای شهری چه در روشنایی روز و چه در تاریکی شب می بایست دارای شکل و محتوی باشد. نور در طراحی شهری دارای کیفیات و ویژگیهای متفاوت از قبیل ابزار اطلاع رسانی، شناساندن در مناطق و محلات و افزایش بار هویتی مراکز، نمایان کردن نشانه ها، میراث فرهنگی و طبیعی و فضاهای شهری همچون پیاده راهها و میادین می باشد. ت جایگاه نور در طراحی شهری،همشهری ،(86/4/12 ت -آب:در فضای شهری که میزان سرو صدای محیط ، ماشینها ، مردم و صنایع ... زیاد می باشد و آب به عنوان کنترل کننده سروصدای محیط به کار می رود . در این گونه فضاها ، صدای ایجاد شده ریزش یا حرکت آب می تواند پوششی بر روی صدای آزاردهنده محیط بوده و فضایی دلپذیر بوجود آورد.
ث - استفاده از رایحه ها:بعضی معتقدند که واکنش عمومی به برخی از رایحه های روغنهای طبیعی ، باعث آرامش و لذت و کاهش و تسکین استرس می شوند یا بر احساسات از طرق مختلف تاثیر می گذارند .
-3.2.2از طریق فعالیت های مرتبط - 3.2.2.1 فعالیتهای نمایشی:
الف - هنر :هدف هنر ، علاوه بر خلق یک محصول و کار زیبا و پرورش هنرمند ، جهت کمک به افراد می باشد ، تا بتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و احساس خوبی نسبت به خودشان پیدا کنند و در پذیرفتن مسائل و مسئولیت های زندگی راحت تر عمل کنند . این روش ، محدوده وسیعی از کارهای هنری را در بر می گیرد ، همانند نقاشی ، مجسمه سازی ، کلاژ ، برای نمایش در آوردن افکار و احساسات درونی ، هنر درمانی می تواند فعالیتی باشد که به طور خصوصی و انفرادی و یا دسته جمعی صورت گیرد
، امامعمولاً نتایج بهتری در فعالیتهای گروهی بدست می آید
ب- موسیقی،فموسیقی واقعیتی سازمان یافته است ، رویدادی واقعی که در زمان اتفاق می افتد و توجه لحظه به لحظه فرد را جلب می کند .برای کودکان و سالمندانی که دنیای ذهنی پراکنده ای دارند ، نظم موسیقی تجربه سازمان یافته مطلوبی است که می تواند آنها را از آشفتگی احساسی دور کند تا توانایی پیش بینی کردن فعالیت و ارتباط با موسیقی را به دست آورند . موسیقی نوعی محرک احساسی قوی و تجربه ای چند حسی است . موسیقی شامل اصواتی است که می تواند شنیده شود ( تحریک شنوایی ) و ارتعاشاتی که می توان احساس شود ( محرک حسی ) و اجراهای زنده آن تحریکات بینایی را به وجود می آورد . حرکت با موسیقی با ایجاد تحریکات کهتقریباً چشم پوشی از آن غیر ممکن است توجه افراد را جلب می کند . از این گذشته ، ریتمها و ملودیهای انتخابی می تواند با ایجاد تاثیرات مطبوع به ضعف توجه اشخاص کمک کند و از طریق تجربیات سازمان یافته موزیکال تقویت آن را تسهیل کند
.
پ- تئاتر :فحرکات موزون رقص، آواز، موسیقی ، پانتومیم و شکلهای دیگر نمایشی، یک نیاز بشری برای بیان تئاتر یا سمبولیک ، چه از نظر بازیگر و چه دید تماشاگر بوده است. بنابراین ، عجیب نیست که تئاترجای خود را به تدریج در موارد خاصی مانند آموزش ، تعلیم و تربیت ، روان و روان درمانی بازکند. بنابراین در یک فضای شهری حضور تئاتر می تواند در سرزندگی و آرامش بیش از پیش آن مکان مناسب باشد .
- 3.2.2.2 فعالیتیها:
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
الف - تفریح – ارتباط با طبیعت :تفریح و استفاده از اوقات فراغت یک نیازمندی اساسی بشر برای رفع کسالت ، خستگی و دلتنگی است که فرد با فعالیت های انتخابی به رشد و توسعه ظرفیتهای جسمی و روحی خود می پردازد . بدیهی است که همگام با پیشرفت صنعت و تکنولوژی و همراه با زیاد شدن بار سنگین زندگی جدید انسان ، احتیاج به استراحت و آرامش بیشتر احساس می شودلف ب- ورزش :در این بین امکان حضور ورزش در یک فضا نیز می تواند تاثیرات مثبتی در فضا داشته باشد و مردم را به ورزش کردن
ترغیب نماید .
پ- کتابخوانی :اثرات مثبت و درمانی کتاب بسیار وسیع و گسترده می باشد و می تواند میلیونها انسان راعملاً زیر پوشش قرار دهد
.
ت - محیط:فمهمترین تاثیر پذیری انسان از محیط می باشد .اگر محیط با اندیشه طراحی شود ، محیط می تواند سعی در تعدیل محیط و فرد و بهره بردن از شرایط محیطی مناسب داشته باشد . کنترل و کاهش فشارهای محیطی ، فرصتی برای بهبود ، در اختیار فرد قرار می دهد و از طرف دیگر عوامل محیطی مناسب موجب تسهیل و تسریع ایجاد آرامش در فضا می شود . (sara om
arberry/van nostrnd reinhold / 1995/page 88-161)
- 3.2.2.3 طراحی حمایت کننده:
مرتبط بودن فشارهای روانی و سلامتیکاملاًتثبیت شده است و حجم بزرگی از تحقیقات علمی نشان داده اند که فشار روانی با ابعاد روحی ، فیزیولوژیکی و رفتاری سلامتی ارتباط دارد . با تکیه بر مفهوم فشار روانی می توان نظریه طراحی حمایت کننده را ارائه داد که اثرات طراحی را بر انسان به نحوی مجسم سازد کهمستقیماً با شاخص های قابل قبول از نظر علمی و تغییرات سلامتی مرتبط باشند .
الف - احساس تسلط،ف این مفهوم با سابقه ،برای بسیاری از طراحان آشناست ، حجم بزرگی از تحقیقات نشان داده است که برای افراد در شرایط گوناگون ، احساس تسلط کامل بسیار موثری بر میزان فشار روانی وارده و سلامتی است . شواهد علمی گویای این امر هستند که انسان نیاز شدیدی به تسلط و خودکفایی در ارتباط با محیط و شرایط دارد و بسیاری بررسی ها به این نتیجه رسیده اند که فقدان تسلط ، عواقب منفی ای مانند افسردگی ، حالات انفعالی ، فعال نبودن ، افزایش فشار خون و کاهش عملکرد سیستم دفاعی بدن مرتبط است . موقعیت ها و شرایطی که غیر قابل کنترل باشند معمولاً، نا خوشایند و پر تنش هستند .
ب- حمایت اجتماعی،فانسانها از تماس مکرر یا طولانی با خانواده و دوستانی که به آنها کمک می کنند و به فکر آنها هستند و یا هر نحو دیگر از آنها حمایت می کنند بهره های قابل توجهی کسب می کنند . این واقعیت که حمایت اجتماعی همواره خود عامل مهمی در فشار روانی وارده و سلامتی بوده است ، توجه به آن را در نظریه نوین درباره طراحی کاهش دهنده فشار روانی ایجاب می کند .
پ - سرگرمیهای مثبت،فتحقیقات در زمینه روانشناسی محیطی گویای این مطلب اند کهمعمولاً هنگامی که در محیط فیزیکی مقدار متعادلی تحریک ( انگیزش ) مثبت برای انسان فراهم کند ، این امر به سلامتی او تاثیری مثبت خواهد داشت . منظور مقدار تحریکی است که نه بسیار شدید و نه بیش از حد خفیف باشد . اگر به خاطر وجود صداها ، نور های شدید ، رنگهای روشن و سایر عناصر
اولین همایشملیشهرسازی و معماری درگذر زمان
محیطی ، مقادیر تحریک بالا باشد ، اثر کلی آن به احتنال زیاد تنش زا خواهد بود . از طرف دیگر قرار گرفتن در معرض تحریک محیطی ضعیف نیز در دراز مدت موجب کسالت و اغلب منجر به ظهور احساساتی منفی از قبیل افسردگی شودلف مفهوم سرگرمی مثبت گویای این نکته است که جدای ازصرفاًمیزان محرکها برخی عناصر محیطی به خصوص اهمیت ویژه ای در
کاهش فشار روانی بیمار و کمک به سلامتی او دارند . یک سرگرمی مثبت یک ویژگی یا عنصر محیطی است که احساسات مثبت را بر می انگیزند و توجه و علاقه را به خود جلب میکند بدون آنکه شخص را خسته یا به او فشار روانی وارد کند.
(sara om arberry/van nostrnd reinhold / 1995/page 88 -161)
