بخشی از مقاله
چکیده
برآورد نیازهای اجتماعی انسان و تامین فرصت های لازم در زمینه کسب تجارب اجتماعی او، مستلزم وجود فضا و قرارگاه کالبدی است و فضاهای عمومی ظرفیت عظیم در پاسخ به این جنبه از حیات انسان در جوامع شهری محصوب می شوند به طوری که این عرصه ها فرصتی برای توسعه اجتماعی فرد به لحاظ تعاملات اجتماعی و تجربه مشارکت در حیات جمعی شهرها هستند و پاسخگو بودن آنها توسعه فردی و اجتماعی و نیز رشد تعاملات مطلوب انسان - انسان و انسان - مکان را در شهرها به همراه دارد.
لذا طراحی صحیح این عرصه ها در جهت پاسخگویی به نیازهای مذکور خود نمود و اهمیت بیشتری پیدا می کند و این موضوع در کشور عزیزمان ایران و در حال حاضر از آن نظر قابل توجه است که به عقیده بسیاری از صاحب نظران شهرساز و معمار امروزه عرصه های عمومی به عمل آمده از یک بی هویتی و بحران مکان رنج برده و در ادامه این پدیده ها ناخواسته بر حیات جمعی و رفتارهای اجتماعی تاثیرات مخرب و منفی خواهند گذاشت.
لذا مقاله حاضر پژوهشی در باب بررسی موئلفه های بر قرار کننده رضایت شهروندی در عرصه های عمومی و نحوه برقراری آنها می باشد و نتایج به دست آمده که با استفاده از روش تحقیق تحلیلی، توصیفی و کتابخانه ای صورت گرفت بیانگر آن است که سه موئلفه دسترسی به خدمات، امنیت اجتماعی و هویت مکانی به عنوان مهمترین عوامل تاثیر گذار بر رضایت شهروندان از فضاهای عمومی شهری می باشند و در ادامه مشخص شد که برقراری این موئلفه ها، علاوه بر تامین رضایت شهروندی موجب تامین نیازهای انسان و در نهایت باعث رشد و تعالی او از ابعاد مختلف می گردد.
-1 مقدمه
فضای شهری مفهوم متعالی تری از یک فضای ساده و بی آلایش است به گونه ای که علاوه بر پوشش خصیصه های کلی یک فضا، معیارهای زیبایی شناختی و ارزش های پیچیده اقتصادی و اجتماعی را نیز شامل می شود و در شهرها، کانون تجربه حیات جمعی شهروندان هستند. علاوه بر این، فضاهای شهری در کیفیت زندگی مردم در شهرها نیز نقش موثری دارند که این نقش، امروزه در شهرهای سراسر جهان مورد توجه مسئولین شهری قرار گرفته است.
طراحی صحیح فضاهای عمومی نیز مستلزم توجه همه جانبه معماران، طراحان شهری، برنامه ریزان و مسئولان شهری را می طلبدو از آنجا که به کلیه شهروندان تعلق دارند می باید به نحوی صحیح طراحی و برنامه ریزی شوند که افراد و گروه های مختلف در آن سهیم بوده، بتوانند به نیازهای روزمره خود در آن پاسخ داده و در عین حال آن را متعلق به خود بدانند. لذا اهمیت این موضوع شالوده این تحقیق است که به بررسی موئلفه های رضایت شهروندی در طراحی عرصه های عمومی، نحوه برقراری و همچنین نتایج و پیامدهای آن بر حیات شهروندی بر اساس روش تحقیق تحلیلی، توصیفی و کتابخانه ای می پردازد.
-2 مرور ادبیات
فضاهای عمومی فضایی هستند که غریبه ها در آن سهیم میباشند .مردمی که اقوام، دوستان یا همکار ما نیستند. این فضاها عرصه سیاست، مذهب، داد و ستد، ورزش و فضایی برای همزیستی مسالمت آمیز و برخوردهای غیرشخصی هستند که Cullen آن را عرصه نمایش زندگی می داند
فضاهای عمومی، متعلق به همه افراد، بدون توجه به تفاوتهای طبقاتی، جنسیت، نژاد، سن و سایر تمایزات فردی و اجتماعی، محل تعاملات اجتماعی افراد و گروه های مختلف و نیز بستر شکل گیری شبکه های اجتماعی میباشد. چنان که Oldenburg آن را فضایی که فرد متعلق به خود میداند و در آن احساس راحتی میکند، دانسته و به آن واژه فضای سوم، یعنی فضایی در کنارخانه و محل کار اطلاق میکند .فضایی که میزبان تجمعات شاد، غیر رسمی، داوطلبانه و منظم افراد میباشد.
عرصه های عمومی شامل الگوهای مختلف فضاهای تجمع در شهرها همچون ورودیها، گرهها و میادین - شهری، محلی و تشریفاتی - ، مسیرها - پاکزاد، 1384، - 5- 4، خیابان ها، پلازاها، پارک ها، زمینهای بازی، سیتی هال ها، مال ها و سایر فرم های فضاهای تجمع میباشند که همه در یک ویژگی اشتراک دارند و آن هم حضور و تعاملات اجتماعی افراد در آن است.
تبیین ابعاد و ویژگیهای فضای عمومی رضایت بخش، همواره توجه بسیاری از محققین را به خود معطوف داشته و مطالعات و دیدگاه های فراوانی نیز در این زمینه وجود دارد. به عنوان مثال Lerup در مطالعه خود در سال 1972 بر فضاهای عمومی شهر استکهلم، به چهار محور زیر در تبیین ویژگیهای فضاهای عمومی موفق اشاره میکند :
-1 تأمین قلمرو، امنیت، ساختار منسجم، تداوم و خوانایی و قابل پیشبینی بودن فضا.
-2 وجود تسهیلات مناسب در فضا، پاسخگویی، راحتی و آسایش مکان.
-3 میزان اطلاعات، شور و هیجان مکان که مستلزم وجود ابعادی چون پیچیدگی و رمزآلودگی، آموزش، امکان بیان خود، گوناگونی و تضاد، انتخاب، هویت یابی، خلوت جوئی و دلبستگی در فضاست.
- 4 تعاملات اجتماعی
مطالعه دیگر در این زمینه مربوط به تحقیقات Van raaij در سال 1983 می باشد که با هدف شناخت عوامل مؤثر در جلب مردم به فضاهای عمومی صورت گرفته و نتایج آن به شرح زیر است:
-1 نحوه ارزیابی عموم از مکان.
-2 ویژگیهای کالبدی.
-3 مفید و مؤثر بودن.
-4 نحوه دسترسی.
-5 ویژگیهای اجتماعی.
Lynch & Hack نیز به ویژگیهایی زیر در این رابطه اشاره دارند:
-1 تنوع مکان: با هدف پاسخگو بودن مکان برای افراد و گروههای مختلف. -2 کیفیات بصری مکان: با تأکید بر وحدت و خوانایی مکان.
-3 انطباق با نیازها و اهداف کاربران که مستلزم شناخت الگوهای رفتاری کاربران در مکان و نحوه ارزیابی آنها از آن میباشد
همچنین Gehl یکی از برجسته ترین محققین در زمینه احیای فضاهای عمومی، در مطالعات خود پیرامون فضاهای شهری دانمارک دستاورد تحقیقات خود را در قالب سه محور زیر خلاصه نموده که هر یک دارای شاخص های خاص خود میباشد:
-1 حمایت: حمایت کاربران در برابر ماشین، جرم و شرایط اقلیمی؛
-2 آسایش: در هنگام انجام فعالیتهای مختلف مثل :امکان قدم زدن، نشستن، شنیدن، صحبت کردن، توقف، دیدن مناظر و بازی.
-3 لذت: از ابعاد و تناسبات، شرایط مطلوب اقلیمی، کیفیات زیبائی شناسانه و تجارب حسی مثبت.
Marcus & Francis در سال 1990 نیز فضاهای عمومی موفق را با ویژگی های زیر تعریف می نماید: -1 فضاهای قابل رؤیت برای عابران و دارای مرز و محدوده.
-2 فضاهایی که پذیرای گروه های مختلف کاربران شامل ساکنین، کارمندان، خریداران و بازدیدکنندگان و...باشد.
-3 فضاهایی که در ساعات مختلف، نور مطلوب داشته باشند.
-4 فضاهایی که امکان نشستن رسمی - نیمکت، صندلی و .. - و غیررسمی - لبه ها، پله ها و .. - را داشته باشند.
-5 فضاهایی مشتمل بر فضاهای سبز با انواع مختلف.
-6 فضاهایی که با یک مکان کانونی یا مشخصه ویژه طراحی شود مثل فضاهایی که برای رویدادهای خاص مثل جشن ها شکل میگیرند.
-7 فضاهایی که افراد را به قدم زدن تشویق نمایند.
-8 فضاهایی که انواع فضاهای نشستن برای افراد و گروه های مختلف به ویژه زنان، کودکان و سالخوردگان داشته باشند
-9 فضاهایی که دارای حوزههای تعریف شده با کاربرد نیمه خصوصی درون خود باشند.
-10 خلق فضاهایی که امکان لذت بردن از تجارب مختلف را دارا هستند. فضاهایی که در عین لذت بردن از زیبایی های فصلی از شرایط مختلف جوی در امان بوده و در آن قدم بزنند، تماشا کنند، صحبت کنند، بایستند، نگاه کنند، صحبت کنند، بخورند، بنشینند، بخوانند، منتظر بمانند.
-11 تامین ورودی های پارکینک های ماشین و دوچرخه . - Marcus & Francis, 1990,23-54 -
Carr در مطالعات خود که به همراه تنی چند از محققین انجام داده است فضای عمومی موفق را با ویژگیهای زیر تبیین می نماید:
- فضای دموکراتیک: که خلق چنین فضایی مستلزم امکان دسترسی گروه های مختلف به مکان، آزادی در فعالیت ها، ادعای قلمرو و مالکیت می باشد.
- فضای پاسخگو: به معنای پاسخگویی فضاهای عمومی به نیازهای اولیه انسان شامل استراحت، آرامش، امنیت و آسایش فیزیولوژیکی و ذهنی، اشتغال غیرفعال، اشتغال فعال و کشف و راز.
- فضای پرمعنا: که این ویژگی مبتنی بر ارتباط مطلوب انسان و مکان است که خود باویژگی های کالبدی و اجتماعی مکان در رابطه است . - Carr et al, 1992, 241/259 -
Lennard و همکارانش نیز بر پایه مطالعات خود بر فضاهای عمومی به ویژگیهای زیر در طراحی فضای عمومی موفق اشاره دارد:
- تصور و تشخص مکان: این ویژگی معطوف به کالبد مکان بوده و ضمن آن که فضاهای عمومی را تماشائی مینماید، تصور قوی از شخصیت و هویت آن در ذهن کاربران خود ایجاد مینماید.
- حس مکان و تجارب به یادماندنی: حس مکان در فضاهای عمومی از طریق تعریف و تعین مکان که در اولین مواجهه فرد با مکان وی را تحت تأثیر قرار میدهد در رابطه است
