بخشی از مقاله
چکیده
پیادهروی از عمدهترین فعالیتهایی است که در فضاهای شهری صورت میگیرد. طراحی و برنامهریزی برای حرکت آسان و مستقل در مسیرهای پیاده تأثیر به سزایی در افزایش ایمنی و سهولت دسترسی عابرین به ویژه اشخاص دارای معلولیت خواهد داشت. گروههای دیگری نظیر سالمندان، مادران همراه با کالسکه کودک، بانوان باردار و سایر افرادی که به دلایلی موقتاً دچار محدودیت حرکتی میشوند نیز در جامعه زندگی میکنند که به دلیل مشکلات و موانع موجود، امکان حضور مستمر و عادی خود را در محیط شهری از دست میدهند.
امکان بهرهبرداری برابر از امکانات زندگی، از حقوق انکارناپذیر تمامی افراد هر جامعه است. بدین ترتیب بناها و فضاهای شهری باید به گونهای طراحی یا مناسبسازی شوند که امکان بهرهگیری گروههای مختلف جامعه از خدمات و تسهیلات همگانی که به دلیل عدم هماهنگی شکل فیزیکی محیط با گستره توان جسمی آنها سلب شده است فراهم شود.
معابر پیاده از مهمترین فضاهای شهری هستند که هم بعنوان جزئی از سیستم حمل و نقل درون شهری و تأمین دسترسی کاربری های مختلف، و هم به عنوان یک فضای عمومی شهری عمل میکنند. مقاله حاضر دربرگیرنده بخشهایی از نتایج پروژه تحقیقاتی » پیش نویس ویرایش سوم ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد معلول جسمی و حرکتی« است که در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به اجرا درآمد.
هدف از تدوین ضوابط، ساماندهی وضع موجود، تأمین بستر کالبدی مناسب برای حضور فعال افراد و ایجاد فرصتهای مساوی برای اقشار مختلف در دسترسی بدون مانع، مستقل و راحت به ساختمانهای عمومی و فضاهای شهری است. در این مقاله پس از شناسایی و بررسی موانع و مشکلات و ارزیابی وضعیت موجود، رهنمودهای طراحی و مناسبسازی عناصر سازنده مسیرهای پیاده ایمن، بدون مانع و قابل دسترس، همچون ضوابط ابعادی، کفسازی ها، پیشامدگی ها و موانع، اختلاف سطح ها، علائم و مبلمان شهری ارائه خواهد شد.
.1 طرح مسئله
شهر مجموعه ای است که براساس نیازها، فعالیت ها و رفتارهای ساکنین آن شکل گرفته است. انسان ها بسته به نیازهای فردی یا گروهی خود فعالیت کرده و الگوهای رفتاری خاص خود را عرضه می کنند. فضاهای شهری بر فعالیت ها و رفتارهای ساکنین تأثیر زیادی دارند. میزان سازگاری فضا با فعالیت ها و رفتارهای جاری در آن معیار مهمی برای سنجش میزان سلامت، توانایی و هماهنگی یک جامعه است. جامعه شکوفا، توانمند و سالم نیاز به فضاهایی دارد که نه تنها در جهت آسایش و رفاه افراد و گروه ها عمل نماید، بلکه رفتارهای مطلوب را تشویق و رفتارهای ناشایست را از خود دور کند.
مسیرهای پیاده از عناصر اصلی در ساختار شهرها هستند که ارتباط و اتصال نقاط مختلف شهر را میسر می سازند. در میان کلیه سفرهای انجام شده در یک شهر، سفرهای پیاده همیشه مهمترین روش انجام سفر بوده و خواهد بود. طبق آمار ارائه شده در شهرهای بزرگ ایران پنجاه درصد و در شهرهای کوچک و متوسط هفتاد و پنج درصد سفرها به صورت پیاده انجام می شود.
حرکت پیاده طبیعی ترین، قدیمی ترین و ضروری ترین شکل جابجایی انسان در محیط است و پیاده روی هنوز مهمترین امکان برای مشاهده مکان ها، فعالیت ها و احساس شور و تحرک زندگی و کشف ارزش ها و جاذبه های نهفته در محیط است. پیاده روی دارای اهمیت اساسی در ادراک هویت فضایی، احساس تعلق به محیط و دریافت کیفیت های محیطی است. چهره شهر بیشتر از طریق گام زدن در فضای شهری احساس می شود. شهر بدون حضور زنده عابر پیاده، سرزندگی و نشاط خود را که از مهم ترین ویژگی های کیفی محیط شهری است از دست می دهد. بدین ترتیب لازم است با ارائه راهکارهای طراحی، مناسب سازی و اجرای مسیرهای پیاده، بستر کالبدی مناسب برای حضور پویا و فعال همه شهروندان فراهم گردد.
.2 اهداف و پیشینه مناسب سازی
در بسیاری از بازسازیهای انجام شده پس از جنگ جهانی دوم در کشورهای اروپایی، به مسئله معلولیت توجه کمتری شد. لیکن پس از گذشت چند دهه، در پاسخگویی به مشکلات ایجاد شده، مناسبسازی فضاهای عمومی و انطباق آن با نیازهای حرکتی معلولین جسمی و حرکتی در دستور کار کشورهای مختلف قرار گرفت. تجارب حاصله که موجب مطرح شدن این مسأله در گستره بینالمللی گردید نیز نشان میدهد که چگونه با بکارگرفتن تمهیداتی ساده و رفع موانع موجود میتوان امکان حضور بخش بزرگی از جامعه را که دچار محدودیتهای جسمی و حرکتی هستند برای انجام امور شخصی فراهم آورد.
در ابتدای امر تعریفی که از مناسبسازی ارائه شد شامل فراهم ساختن زمینه استفاده یکسان همه افراد از امکانات موجود جامعه بود که با هدف ایجاد تساوی فرصتها و رعایت حقوق افراد معلول و کمتوان برای حضور و مشارکت آنان در کلیه امور جامعه انجام میپذیرفت. بدین منظور لازم بود قبل از هر چیز نسبت به برطرف نمودن موانع فیزیکی ، معماری و ترافیکی موجود در محیط شهری و اماکن عمومی اقدام گردد. در روند تحول دیدگاهها، مفهوم تساوی فرصتها یا ایجاد جامعهای برای همه، از طریق تلفیق دو فرآیند »مناسبسازی« و »توسعه محیطهای بیمانع« بر اساس این نگرش پایه مطرح گردید که جامعه مناسب برای زندگی عموم جامعهای است که امکانات و تسهیلات موجود در دسترس و قابل استفاده همه مردم باشد و در اختیار کلیه اقشار قرار گیرد.
در مقرراتی که از سوی سازمان ملل متحد برای حقوق حرکتی معلولان و سالمندان تهیه شدهاست، هدف نهایی مشارکت و برابری کامل و تأکید بر طراحی بناها و فضای شهری به گونهای است که گروههای خاصی از مردم به دلیل محدودیتهای حرکتی از استفاده از آنها یا مراجعه جهت انجام امور مختلف محروم نشوند.
مفهوم مناسبسازی محیط در چند دهه گذشته به مرور تحول یافته و دامنه شمول بیشتری پیدا کردهاست. این مفهوم در ابتدا مترادف با رفع موانع فیزیکی در محیط ساخته شده و » محیط بدون مانع«1 به کار گرفته میشد. در دهه 80 میلادی این مفهوم با قابل دسترس شدن ساختمانها و محیط شهری و یا »طراحی قابل دسترس«2، دامنه شمول بیشتری یافت. در دهه 90 میلادی موضوع »طراحی همه شمول«3 مطرح گردید که مفهوم مناسبسازی را بسیار گسترش داد و مسائلی نظیر راحتی دسترسی به وسایل نقلیه عمومی، ورودیهای یکسان مناسب برای همه، نصب انواع راهنماهای صوتی و تصویری و لمسی، و طراحی اجزاء ساختمان برای استفاده همه مردم فارغ از میزان توانایی یا محدودیت آنها را شامل گردید.
در این روند حرکت، لزوم همزمان رفع موانع نگرشی به موازات رفع موانع فیزیکی مورد تأکید قرار گرفت. موضوع تأمین دسترسی و رفع موانع محیطی برای افراد معلول در سالهای اخیر در کشورهای در حال توسعه مورد توجه قرار گرفته است. انگیزه اصلی از طرح این موضوع در کشورهای جهان، نیاز قشر وسیعی از افراد جوامع به بهرهگیری از خدمات وامکاناتی است که به دلیل عدم هماهنگی شکل فیزیکی محیط با گستره توان جسمی انسان، امکان این بهرهگیری از آنان سلب شده است.
با این دیدگاه هدف از مناسبسازی ، فراهم آوردن فرصت برای همه اقشار جامعه فارغ از میزان توانایی یا محدودیتهای حرکتی آنها درجهت امکانپذیری دسترسی وتحرک مستقل، عادلانه ومحترمانه در فضاهای عمومی برای انجام وظایف محوله یا مقاصد خود است. در ایران نیز با تصویب قانون جامع حمایت از معلولان و لزوم مناسبسازی فضاهای شهری و اماکن عمومی بیش از پیش ضروری مینماید. در جهت تحقق ماده 2 قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، آئیننامه اجرایی مناسبسازی اماکن، معابر و ساختمانهای عمومی پیشنهاد شدهاست که در ماده 1 آن چنین عنوان شدهاست:
مناسبسازی: اصلاح محیط و تدارک وسایل حمل و نقل است به طوری که افراد معلول قادر باشند تا آزادانه و بدون خطر در محیط پیرامون خود اعم از اماکن عمومی و معابر، محیط شهری و بینشهری، ساختمانهای عمومی حرکت کنند و از تسهیلات محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با حفظ استقلال فردی لازم بهرهمند شوند.
رویکرد اصلی در فرآیند مناسب سازی، جستجوی معلولیتهای فضاهای شهری و در واقع معلول دیدن شهر است. بدین ترتیب با توجه به انتظاراتی که از مسیرهای پیاده وجود دارد، مشکلات و موانع شناسایی خواهند شد. علاوه بر آن، با تأکید بر تأمین دسترسی برای همه افراد و طراحی همه شمول فضاهای عمومی ، مسیرهای پیاده باید از ابتدا به گونه ای طراحی واجرا شوند تا برای همه انسانها، قابل دستیابی، دسترس و قابل استفاده باشند.
.3 طراحی همه شمول
دستیابی به جوامع پایدار نیازمند تلاش برای توسعه برنامه ها و سیاستهایی است تا افراد را به تعاملات اجتماعی و غنای فرهنگی تشویق سازد. بخش مهمی از پایداری اجتماعی، تضمین زندگی با کیفیت مناسب و مطلوب، مشارکت و همبستگی اجتماعی برای همه افراد در زمان حال و برای نسلهای آینده است.
