بخشی از مقاله
چکیده
امروزه معضلاتی چون گسترش شهرنشینی، افزایش جمعیت، نیاز به ساخت بناهای مختلف با حداکثر سرعت و در نتیجه بی توجهی به نیاز های مختلف فیزیکی و روحی روانی انسان، منجر به بروز چالش هایی چون افزایش انزوا، بی اعتمادی، عدم میل به همکاری و کاهش سطح تعاملات در ارکان مختلف جوامع شده است. نظریه ها و رویکرد های مختلفی برای چاره جویی این بحران ها مطرح شده اند، یکی از این مفاهیم که طی چند دهه گذشته مورد توجه قرار گرفته است، سرمایه اجتماعی می باشد. سرمایهاجتماعی عبارت است از ارتباطات و شبکههای اجتماعیای که میتوانند حس همکاری و اطمینان را در میان افراد یک جامعه پدید آورند. به طور کلی میزان سرمایه اجتماعی در هر گروه یا جامعهای نشان دهنده میزان اعتماد افراد به یکدیگر است.
همچنین وجود میزان قابل قبولی از سرمایهاجتماعی موجب تسهیل کنشهای اجتماعی میشود، به طوری که در مواقع بحرانی میتوان برای حل مشکلات از سرمایهاجتماعی به عنوان اصلیترین منبع حل مشکلات و اصلاح فرآیندهای موجود سود برد. در این تحقیق با تمرکز بر فضای مصنوع به عنوان کالبد زندگی انسان، توانایی معماری در تسهیل ایجاد سرمایه اجتماعی بین کاربران یک فضا مطالعه شده و برخی راهکارهای معماری ارتقاء سرمایه اجتماعی در یک محیط مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این مقاله حاکی از آن است که روش هایی چون ایجاد فضاهایی با عملکرد چندگانه، توجه به انعطاف پذیری، رعایت مقیاس انسانی و محدود کردن امکان برخی فعالیت های شخصی، در ارتقاء سرمایه اجتماعی یک محیط موثر می باشند.
واژه های کلیدی: سرمایه اجتماعی، اعتماد، تعامل، فضای مصنوع
مقدمه
فضا از سویی، همزمان، وسیله و نتیجه، پیش شرط و پیامد عینی کنش و روابط اجتماعی است و از سوی دیگر بستری است که فرآیندها و عمل اجتماعی در آن ساخته و بازتواید می شوند. فضاهای شهری به عنوان عرصه های زندگی اجتماعی، مکان هایی برای جامعه جویی، وابستگی و مبادله اجتماعی و برخورد رسمی با دیگران می باشند. این فضاها با در نظر گرفتن عملکردشان، تواناییگسترش حوزه عمومی را داشته و قادرند بر شکل گیری پیوندها و معاهدات اجتماعی، اعتماد، انسجام و مشارکت اجتماعی تاثیر مثبت یا منفی بگذارند. همچنین می توانند حس همیاری، همراهی، تلاش جمعی، آزادی و ... یا عکس آن را به مخاطب خود القا کنند - ربانی و حبیبی، . - 1390 به تعبیر دیگر فضا های شهری قادرند علت کنش های اجتماعی بین افراد یک جامعه باشند و به فعالیت های اجتماعی سمت و سو ببخشند.
فضا های مختلف به مثابه محیط و اشیاء بی جان نیستند که درون آن ها فرایند اجتماعی رخ بدهد، بلکه فضا ها خود سرشار از فرایند های اجتماعی اند. فضاهای شهری دارای زبانی هستند که می توانند با مخاطبان خود رابطه برقرار کرده و کنش و روابط اجتماعی را تحت تاثیر خود قرار دهند.هر اجتماعی با توجه به شاخص های فرهنگی پذیرفته شده در آن اجتماع، اقدام به ساخت و برنامه ریزی فضا های کالبدی مناسب با جامعه خود می کند. در دیدگاه جامعه شناسان فرهنگ گرا، شهر و ساختار شهری عموما علت بوجود آورنده یک شیوه زندگی یا شکل فرهنگی خاص در نظر گرفته می شود. فرهنگ گرایان شهری، شهر را معمولا کانون یادگیری اکتسابی، ارتباطات، جمع های خصمانه، جاه طلبی، فرد گرایی، آزادی، تنهایی و گمنامی، بی تفاوتی و ابزار گرایی می دانند - ربانی و حبیبی، . - 1390
با دگرگون شدن تعاملات سنتی در فضاهای مدرن و افزایش ارتباطات غیر شخصی و ابزاری، پیوند های اجتماعی کمرنگ شده و مردم فاصله اجتماعی خود را حتی در فشار جمعیت حفظ می کنند. از سوی دیگر امروزه به ویژه در کشورمان عرصه های اجتماعی و فضاهای شهری یا از میان رفته اند یا تغییر چهره داده اند. اغتشاش در محیط شهری و شکل گیری فضاهای گم شده و بی هویت که فاقد عناصر ارتباطات اجتماعی و تعاملات انسان ها با یکدیگر و محیط هستند به یک امر عام تبدیل شده است.زندگی بشردر نیمه نخست قرن گذشته متاثر از سرعت و میزان تغییرات شهرنشینی با غفلت از زندگی اجتماعی ساکنین سبب بروز ناهنجاری های اجتماعی نظیر افزایش جرم، انزوا و افسردگی ساکنین و تضعیف نهادهای کارآمدی چون محله شد، بگونه ای که حوزه های مختلفی چون جامعه شناسی، معماری، برنامه ریزی شهری و در پی یافتن راهکارهایی اقدام و تلاش کردند یکی از مفاهیمی که جهت رفع این معضلات دردهه پایانی قرن گذشته مطرح شد، مفهوم سرمایه اجتماعی بود؟در این تحقیق ضمن توضیح مفهوم سرمایه اجتماعی و اشاره مختصر به ابعاد و شاخصه های آن، بر آنیم تا با ارائه برخی راهکارهای معماری، پیشنهاد هایی برای طراحی فضای مصنوع با رویکرد ارتقاء سرمایه اجتماعی ارائه نماییم.
سرمایه اجتماعی
اصطلاح سرمایه اجتماعی قبل از سال 1916، در مقاله ای توسط هانی فان از دانشگاه ویرجینیای غربی مطرح شد.اما اولین بار در سال 1961، کتابی در امریکا بوسیله جین جیکوبز نوشته شد که اصطلاح سرمایه ی اجتماعی را بکار برد و منظورش این بود که در حاشیهنشینهای شهر، ویژگیها و خصلتهایی وجود دارند که آنها میتوانند به خوبی با همدیگر ارتباط برقرار کنند و گروه هایی را تشکیل دهند که خودشان مسائل و مشکلاتشان را حل کنند. در اصل، در آنجا منظور از سرمایه ی اجتماعی، نوعی همکاری و هم فکری خودجوش و از درون گروههای محروم حاشیه نشین بود - توسلی، . - 2:1384
گلن لوری اقتصاددان نیز همچون ایوان لایت جامعه شناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه 1970 برای توصیف مشکل توسعه اقتصادی درون شهری به کار برد - فوکویاما، . - 10 :1379سرمایه ی اجتماعی از جمله مفاهیم چند وجهی در علوم اجتماعی است که در اوایل قرن بیستم به صورت علمی و آکادمیک مطرح و از سال 1980 وارد متون علوم سیاسی و جامعه شناسی شد و ابتدا توسط جاکوبز، بوردیو، پاسرون و لوری مطرح میشود، اما توسط کسانی چون کلمن، بارت، پانتام و پرتز بسط و گسترش داده میشود - ازکیا و غفاری؛ . - 278 :1383اصولا برای انجام فعالیت های مختلف نیاز به وجود سرمایه ای است که برپایه آن بتوان برنامه های از پیش تعریف شده را به مقاصد و اهداف تعیین شده گره زد.
زندگی در عرصه های جمعی نیز اقتضائات خاص خود را داشته و شهروندان از طریق ارتباط و تعامل سازنده با یکدیگر می توانند امور مشترک را محقق سازند. مجموعه ای از شبکه ها با نقش واسط و ارتباط دهنده ارزش های مشترک خود را با سایر اعضا شبکه به اشتراک گذارند. تقسیم بندی انواع سرمایه های موجود از توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی حکایت دارد. سرمایه اجتماعی به مجموع های از هنجارها، شبکه ها و سازمان هایی اطلاق می شود که مردم از طریق هریک از آنها قدرت و توانایی هایی را کسب می کنند، که آنها را قادر به تصمیم گیری و تدوین سیاست می سازد. طبق این ایده، مشارکت در گروه های اجتماعی، نتایج سودمندی برای فرد و جامعه دارد و زمینه های لازم را برای فعال نمودن اقشار مختلف و ایجاد ظرفیتهای مهمی درآنها فراهم می کند - عبدالهی، . - 1392سرمایه ی اجتماعی مجموعه منابعی است که همانند روابط خانوادگی در سازمان های مختلف جامعه وجود دارد و بر رشد شناختی یا اجتماعی افراد موثر است.
سرمایه ی اجتماعی به پیوندها و ارتباطات میان افراد جامعه به دیده ی منبع با ارزشی می نگرد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب اعتلای جامعه می شوند. این سرمایه بسیار پر ارزش می باشد و از آن به عنوان »ثروت نامرئی یک کشور« قلمداد می شود. اگر سرمایههای اجتماعی در جامعه ای آرامآرام فراموش شوند؛ تضعیف هنجارهای اخلاقی و اعتماد اجتماعی، از مهمترین آسیبها است.به منظور جمع بندی می توان گفت سرمایه اجتماعی، در برگیرنده آن قسمت از روابط اجتماعی می شود که افراد را در کسب کارآمدی و ارتقای نتایج در زندگی اجتماعی یاری می کند و الگو های سازمان اجتماعی به ویژه اعتماد، روابط دو سویه و رفتار متقابل مهم ترین منابع سرمایه اجتماعی به شمار می روند - پورجعفر، . - 1388 سرمایه اجتماعی قابلیت نهفته در روابط میان افراد یک جامعه است که باعث انجام امور آن جامعه می شود و در مجموع می توان عنوان کرد، سرمایه اجتماعی منبعی برای تسهیل روابط میان افراد می باشد - فرح، . - 1388
سرمایه اجتماعی و فضای مصنوع
فضای مصنوع به عنوان ظرف زندگی انسان، نقش انکارناپذیری در جهت دهی به فعالیت های فردی و اجتماعی آدمی دارد. فضا قابلیت و امکان یک کارکرد خاص را برای انسان فراهم می کند و او را در رسیدن به نیازهایش یاری می دهد. بدین جهت، توجه به فضای مصنوع و معماری به عنوان یکی از عوامل تسهیل کننده سرمایه اجتماعی برای کاربران یک فضا، امری ضروری می باشد.برای ارزیابی جوامع و فضا های شهری از حیث میزان سرمایه اجتماعی موجود در آن ها، به عناصر و مولفه های تشکیل دهنده این مفهوم نیاز خواهیم داشت. اندیشمندان مختلف نظریات گوناگونی در مورد ابعاد سرمایه اجتماعی داشته اند که کمابیش در بسیاری از موارد از نظر مفهومی با یکدیگر مشترک می باشند. جیمز کلمن برای سرمایه اجتماعی پنج شاخص پیشنهاد می کند: - 1تعهدات ایجاد
