بخشی از مقاله
چکیده
مدیریتشهری با هدف تقویت فرآیند توسعه پایدارشهری و بهبود کیفیت زندگی شهروندان، نقش بسزایی در هدایت مسائل آتی کلانشهرها برعهده دارد. رشد روز افزون شهرنشینی در سالهای اخیر زمینه ساز ایجاد آسیبهای جدیدی در شهرها و کلانشهرها شده است که نقش مدیریت شهری را بهبود و حل این مسائل و مشکلات افزایش داده است. اسکان غیررسمی از باقدمتترین آسیبهایی است که در سکونتگاهای انسانی، پابهپای رشد شهرها خودنمایی نموده است. با توجه به اینکه کلانشهر تهران، به عنوان پایتخت کشور ایران، از قابلیتها و جاذبههای ویژهای برخوردار است، بررسی موضوع حاشیهنشینی و اسکانغیررسمی درآن مطلوبیتهای ویژه علمی و کاربردی دارد.
بررسی آثار و ابعاد، کالبدی و اجتماعی دراین نوع سکونتگاهها، قابلیت شناخت زمینههای بروز بحرانهای شهری را فراهم میسازد. بحرانهایی که در صورت عدم مدیریت زمینهساز مشکلات فراتر از سطح محلی و منطقهای خواهد بود. این مقاله با بررسی این نوع سکونتگاهها و با استناد به اطلاعات و آمار جمعآوری شده در دورههای مختلف تاریخی، اسکان غیررسمی در کلانشهر تهران را، ناشی از مهاجرتهای داخلی استان تهران دانسته و با تمرکز بر چرخه پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی مدیریت بحران به ارائه راهکارهای مدیریتی میپردازد.
واژههای کلیدی: حاشیهنشینی ، سکونتگاه غیررسمی ، مدیریت منطقهای یکپارچه، توانمندسازی، کلانشهر تهران.
1 مقدمه
پدیده حاشیهنشینی به مفهوم امروزین آن، در کشورهای پیشرفته جهان بوجود آمده و با صدور برنامههای اقتصادی اینگونه کشورها تحت عنوان برنامههای رشد و توسعه در کشورهای جهان سوم گسترش یافت. مناطق صنعتی فعال به عنوان قطبهای جاذب جمعیت، به فراخوانی نیروی کار از نقاط مختلف کشور خویش و یا دیگر کشورهای جهان پرداخته و مازاد جذب نشده این نیروها را در سکونت گاههایی نامناسب و یا سرپناههایی سرهمبندی شده در نقاطی بخصوص از شهر گردهم آوردند و در این راستا حاشیهنشینی چهره زشت خویش را آشکار ساخت. بنا بر برآورد برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحدد »بیش از 50 درصد ساکنان شهرهای کشورهای کمدرآمد و 20درصد کشورهای با درآمد متوسط، در سکونتگاههای غیررسمی زندگی میکنند... بنابر تحقیقات سازمان ملل متحد در بسیاری از شهرهای دنیا ،بخش غیررسمی شهر حدود 60 دصد از اشتغال جمعیت شهری را در اختیار دارد...2003 - «،-UN . - HABITAT
در مکزیکوسیتی بیشتر از یک سوم جمعیت در ساختمانها و محلههایی بدون آب زندگی میکنند و نزدیک یک چهارم این ساختمانها، فاقد شبکه دفع فاضلاب است. در آنکارا دو سوم جمعیت - یعنی قریب یک میلیون نفر - در مساکن » گنجه کوندو « که در ترکی به معنی » ساخت آشیانه « است به سر میبرند. در کلکته هند، حدوداً یک سوم جمعیت به صورت حاشیهنشینی زندگی میکنند که از آن میان نیم میلیون نفر بیخانمان هستند.این افراد شوربخت در کنار خیابان به صورت فشرده میخوابند، میخورند و زندگی میکنند و در جوی کنار خیابان استحمام میکنند و هر روز اجساد افرادی که در طی شب در اثر گرسنگی یا بیماری مردهاند، جمعآوری میشوند در ایران نیز پس از ورود و استقرار سرمایهداری وابسته، پدیده حاشیهنشینی بوجود آمد و رشد آنعمدتاً از سال1320 به بعد شدت یافت.
گفتنی است که اصلاحات به اصطلاح عمیق نیز از همین عصر به بعد صورت پذیرفت. پس از بروز تغییرات عمده در سالهای 1331 و 1342 ، رشد حاشیهنشینی به حدی رسید که دستگاه حکومتی و پژوهشگران اجتماعی را بر آن داشت تا برای رفع آن، چارهاندیشی کنند. وجود بیش از یک هفتم جمعیت شهرهای تهران، مشهد، تبریز، اهواز، بندرعباس، کرمانشاه، زاهدان و سنندج در سکونتگاههای غیررسمی و رشد سریع آن، هشداری برای اهتمام جدی به حل این مسأله است - سند ملی ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی،. - 1 :1382هنگامی که جمعیت به طور متناسب و هماهنگ با توانهای جغرافیایی و زیرساختهای اقتصادی و اجتماعی توزیع نشده باشد، دو پدیده اتفاق میافتد: - 1 در برخی از نقاط شهری و نواحی پیرامونی کم تحرک پدید میآید؛ - 2 در برخی نقاط دیگر تحرک شدید و فعالیت بیش از حد و تمرکز و تراکم شدید جمعیت اتفاق میافتد - امیریان،:1385 . - 7 این دو پدیده باعث ظهور حاشیهنشینی و سکونتگاههای غیررسمی و کالبد نامناسب میشود.
-2 چارچوب نظری
رشد سریع شهرنشینی در کشورهای روبه توسعه از یک سو و محدودیت ظرفیت های تولیدی از سوی دیگر، عامل بروز مشکلات عدیدهای در توسعه پایدار شهرهای این کشورها می باشد. اولین پیامد چنین روندی پیدایش انواع سکونتگاه های غیررسمی، حاشیهنشین ها می باشد. - صیدی، . - 1389 حاشیهنشینی باعث ایجاد اختلالات ارتباطی و بروز بحران رفتاری در بین اقشار جامعه می شود - گیاکومین و همکاران1، . - 2009 یکی از چالش های اصلی نظام شهری در کشورهای در حال توسعه و از جمله در ایران وجود نوعی از سکونتگاههای ناپایدار شهری تحت عنوانسکونتاگاههای غیررسمی می باشد.
این امر بحران های زیادی را در ابعاد مختلف اقتصادی - اجتماعی، کالبدی، زیست محیطی و سیاسی ایجاد نموده است. - شیعه، - 1389 کلانشهر از دیدگاه سیستمی به سیستمهای باز و پیچیده شبیه است. این پیچیدگی را میتوان در ترکیب شدن زیرساختها، ابزارآلات، ماشینها با جامعه انسانی یافتاصولاً. تشکیل شهرها بر مبنای نیاز به امنیت و تجمع منابع در یک محل بوده است که خود زمینه ساز کشش جمعیتی و توسعه بیشتر خود میشود. حرکت کشاورزان به شهرهاغالب شدن مشاغل غیرکشاورزی در آنها زمینه تقسیم کارهای تخصصی را فراهم نمود. شهرهای پیش از صنعتی اصولاً مرکز نخبگان و ثروتمندان بود و حضور فقرااصولاً در خارج از شهرها عادت بود.
اما با آغاز دوران مدرن، شهر هر چه بیشتر به فضایی گشوده تبدیل شد و محبوبیت ویژهای برای اقشار مختلف پیدا نمود. در این شرایط جمعیت-های هرچند زیاد میتوانستند در فواصلی هر چه نزدیکتر و در حاشیه زندگی کنند. این جمعیتهای حاشیهای که با نامهایی متفاوت چون زاغهنشینها ،زور آبادیها، حلبی آبادیها و... شناخته میشوند. حجم بزرگی از مطالعات جامعه شناسانه را به خود اختصاص دادهاند که همراه با هزینههای اجتماعی بسیار بالایی بوده است - فکوهی،. . - 1382 مفهوم حاشیه نشینی معانی واسامی گوناگونی برای خود دارد واغلب، به مساکن فاقد خدمات و نیازهای اولیه انسانی اطلاق می شود - گروبر و دیگران .3 - :2005
ظاهراً اولین تعریفی که درباره حاشیه نشینی ارائه شده، به سال 1812 برمی گردد که درآن، حاشیه نشینی به مکان های شلوغ ومراکزجرم خیز اطلاق می شد - ربانی وعلیزاده اقدم. - 68 :1390 در استفاده از کلمات برای بیان این نوع خاص اسکان، روایتهای متفاوتی وجود دارد. سکونتگاههای بیضابطه، سکونتگاههایکنترلنشده، زاغهنشینی ،آلونکنشینی، فقرنشینی اغلب از حاشیه نشینی به عنوان یک معضل اجتماعی نام برده می شود. اما این پدیده در حقیقت نتیجه ای است از تخریب سیستمانیک روابط حاکم قدیمی بر اقتصاد کشور - بویژه کشاورزی - طی دوران تکیه بر درامد نفت ورواج الگوی مصرف گرایی و گسترش واردات . - مشهدیزاده دهاقانی،1387 ، . - 142
تاکنون تعاریف مختلفی از مقوله حاشیهنشینی با توجه به اشکال مختلف حاشیهنشینی و تنوع عوامل تشکیل دهنده آن نیز ارائه شده است، تفاوت میان تعاریف حاشیهنشینی، ناشی از نگرشهای متفاوت به این پدیده است کما اینکه این تعاریف تحت تأثیر دیدگاههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی قرار داشته است. اما تعریفی که در این مقاله مورد نظر میباشد عبارت است از »حاشیهنشینی بخشهای مورد غفلت واقع شدهای از شهر که شرایط زندگی مسکن در آنجا به شدت پائین و نامناسب است. سکونتگاههای غیررسمی مناطقی هستند که مهاجران فقیر و مصیبت زده روستایی اولین خانه ارزان و کوچک خود را در آنجا بنا کرده و مشروع به جستوجو برای یافتن کار وشغل مناسب در همان حوالی زندگی میکنند...
زاغهای معمولاً در مکانهایی پدید میآیند که به هیچ عنوان برای سکونت انسان مناسب نیستند... - «هادیزاده بزاز،. - 1382 البتهقبلاً باید اشاره کنیم کهاصولاً اصطلاح حاشیه-نشینی خاص کشورهای درحال توسعه است. کشورهای توسعهیافته به دلیل تحولات اجتماعی و اقتصادی متفاوتی که پشت سر گذاشتهاند، بطور عمده دارای محله های فقیرنشین - به عوض حاشیهنشین - میباشند. حاشیهنشینی درکشورهای در حال توسعهغالباً از مهاجرین تشکیل میشود که بنا به علل مختلف، شهرهای بزرگ را هدف قرار دادهاند، ولی به دلیل پایین بودن سطح مهارتهای فنی و فقدان سرمایه کافی، قدرت ورود به متن اصلی شهر را نداشته و ناگزیر به پذیرش زندگی حاشیهای شدهاند. مکانگزینی این قبیل اجتماعات، اغلب در زمینهای نامرغوب و یا اراضی حاشیه شهرها و به صورت غیرقانونی صورت گرفته است.
