بخشی از مقاله
چکیده
از جمله مشکلات فراروی شهرهای امروزی نه تنها در کلانشهرها بلکه در بسیاری از شهرهای میانی و حتی برخی شهرهای کوچک، سکونتگاههای غیررسمی میباشد که متاثر از فضای سیاسی حاکم بر کشور، مناطق و شهرها شکل گرفته و رشد کردهاند. اما قدر مسلم برای توانمندسازی اجتماعی- اقتصادی ساکنین، نوع، ماهیت و فرآیند مداخلات از جمله مفاهیمی است که جایگاه ویژه ای در مدیریت نوین شهری در این محلات دارد. کلید موفقیت در بازآفرینی پایدار این محلات، از طرفی به دیدگاههای مداخله گرایانه مدیریت شهری و از طرف دیگر به دیدگاههای مشارکت جویانه ساکنین بر میگردد.
ظرفیت سازی قانونی برای هموار کردن بستر مداخلات محلی در راستای مدیریت یکپارچه شهری برای تحقق توانمندسازی، هدفی است که در این تحقیق مورد پیگیری قرار گرفته است. این مقاله از نوع کاربردی بوده و با روش توصیفی و تحلیلی و استفاده از ابزار پیمایش میدانی، مصاحبه و بررسی اسناد موجود در ترکیب با مطالعات کتابخانه ای، انجام شده است. یافتههای تحقیق در چهار محله هدف شهر سبزوار نشان میدهد که پیاده سازی مدیریت یکپارچه شهری با مشارکت 22 نهاد و اداره و نمایندگان معتمدین محلی در قالب ستاد مرکزی بازآفرینی و 5 کمیته تخصصی ذیل ستاد، راهگشاترین شیوه برای توانمندسازی این جوامع میباشد اما موانع قانونی و حقوقی پیش رو، مستلزم واگذاری برای اختیارات در چارچوب حکمروایی محلی میباشد که از جمله مهمترین موانع تجربه شده در محلات هدف سبزوار، عدم برخورداری از سند مالکیت اراضی دولتی و وجود معارضین بدون سند مالکیت رسمی، موانع حقوقی واگذاری خدمات از طرف نهادهای خدمات رسان در راستای قانون منع فروش و واگذاری اراضی فاقد کاربری مسکونی، معضل حدنصاب زمین برای صدور پرووانه ساختمانی، عدم واگذاری اختیارات قانونی در خصوص تامین اعتبار در چارچوب کمیته برنامه ریزی شهرستان در تعریف پروژههای اولویت دار را میتوان نام برد که در پایان راهکارهایی در چارچوب ظرفیت ستاد بازآفرینی پایدار شهرستانها در قالب حکمروایی محلی برای موانع مذکور پیشنهاد گردیده است.
کلید واژهها : سکونتگاههای غیررسمی، مدیریت یکپارچه شهری، حکمروایی شهری، بازآفرینی شهری ، سبزوار
مقدمه
رشد فزاینده ابعاد شهرنشینی و شکل گیری مقیاسهای جدیدی از رشد شهری در چند دهه اخیر موجب شده است که شهر و شهرسازی معاصر با چالش های نوینی مواجه شود . زندگی مدرن شهری با تراکم ناموزون جمعیت، مناسبات و روابط اجتماعی را سرد و شکنند ه کرده و باعث کاهش سرمایه اجتماعی و معضلات ارتباطات مؤثر اجتماعی شده است. در چنین فضایی همکاری و همیاری به حداقل رسیده، روابط اعتماد آمیز اجتماعی کاهش و غریبگی افزایش یافته است و همه این مسائل باعث ایجاد فضای بی روح و مانعی برای رشد و توسعه پایدار شهرها شده است. از طرف دیگر بروز مسائل مختلفی، چون رشد سکونتگاه غیررسمی، فقر، آلودگی، تخریب محیط زیست و غیره که ناشی از ضعف برنامه ریزیها گذشته در مقیاسهای مختلف بوده، باعث شده است که عملکرد بهینه سیستم شهر مختل گردد و در نتیجه شهر نتواند در مسیر توسعه پایدار واقع شود.
سکونتگاههای غیررسمی به عنوان یکی از نشانههای توسعه ناپایدار، نمود فضایی روند شهری شدن فقر به مثابه یک الگوی سکونتی ویژه هستند. درایران به علت مسائل خاص جغرافیائی و مهاجراتهای روستا به شهر، رشد سکونتگاههای غیررسمی به یک پدیده معمول در نظام شهرنشینی تبدیل شده است و میتوان گفت این شیوه سکونتی در حقیقت بازتابی از بی عدالتی در توزیع فضایی فرصتها و دستاوردهای توسعه در جامعه است و به تبع شهرنشینی شتابان و پیش گرفتن رشد بر توسعه، شکل گرفته و رشد یافتهاند - صرافی و محمدی ، . - 59 : 1384 بنابراین ساماندهی وضعیت این سکونتگاهها تبدیل به یکی از مهمترین دغدغههای مدیران شهری شده است.
طی دهههای اخیر و متاثر از دگرگونیهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ، رویکردهای جدیدی برای ساماندهی فضای جغرافیایی شهرها برای حل معضلات ناکارآمد برخی بافتهای شهری که روند رو به اضمحلال را پیش گرفته بودند مطرح شده است که آخرین و جدیدترین این رویکردها بحث بازآفرینی پایدار شهری است که به دنبال احیاء ارزشها و باززنده سازی این ارزشها با تکیه بر توانمندیهای درون اجتماعات محلی ساکنین آنها میباشد. در حقیقت بازآفرینی شهری در چارچوب پارادایم توسعه پایدار شهری به دنبال پایداری اجتماعی در محلات هدف میباشد.در راهبردهای توانمندسازی بر توانمندسازی در سه عرصه تأکید میشود توانمندسازی ساکنین، توانمندسازی محلات و در کنار این ها توانمندسازی مدیریتی. مدیریت یکپارچه شهری در راستای تحقق حکمروایی خوب شهری، کلید انسجام بخشی به مدیریت حل مسائل و مشکلات محلات هدف جهت بازآفرینی ارزشها در این محدوده ها می باشد.
مدیریت یکپارچه نیز نیازمند ظرفیت سازی اداری و نهادی میباشد. رویکرد هم افزایی، برگرفته از نظریه سرمایه اجتماعی و به عنوان یکی از نتایج حکمروایی و مدیریت یکپارچه شهری و در حقیقت اساس آن میباشد تشریح و تبیین هم افزایی در مدیریت را میتوان به سیستم و ساختار بدن انسان تشبیه کرد چرا که تمام اجزا در کنار عملکرد خود، نیازمند همراهی و هماهنگی با سایر اجزا میباشند بنابراین برای به کمال رسیدن هدف بازآفرینی محلات هدف، باید سازمانها و نهادهای مدیریتی مختلف با همدیگر در سطوح مختلف همگرایی و هم افزایی نشان بدهند و این سبب شکل گیری فرهنگ همکاری سازمانی می گردد که تحقق عبارت هم افزایی نهادی است - مشکینی و همکاران، . - 140 :1391
آنچه در مدیریت بازآفرینی سکونتگاههای غیر رسمی در چارچوب قوانین تشکیل ستادهای ملی، استانی و شهرستانی دیده شده است، ترکیب نهادهای سیاست گذاری - از جمله شرکت مادر تخصصی عمران و بسازی شهری، استانداری، فرمانداری و ادارات کل و ادارات راه و شهرسازی شهرستانها - ، نهادهای عمومی - شورای شهر و شهرداری - ، نهادهای اداری و خدماتی - شرکتهای خدماتی آب ، برق ، گاز و - 000 و نهادهای خصوصی - از جمله شورایان و معتمدین محلی - میباشد بنابراین زمینه قانونی تشکیل مدیریت یکپارچه شهری تعریف شده است اما مسأله اینجاست که آیا ظرفیت فرهنگی و اداری آن نیز وجود دارد.
مساله سکونتگاههای غیررسمی امروز فقط معضل کلان شهرها نیست بلکله شهرهای میانی و حتی برخی شهرهای کوچک را نیز مبتلا نموده است مورد مطالعه این پژوهش سکونتگاههای غیررسمی شهر سبزوار است که حدود 20 درصد از جمعیت شهر و حدود 15 درصد از مساحت شهر را به خود اختصاص داده است و در حال حاضر به عنوان پایلوت بازآفرینی شهری در غیرکلانشهرها مصوب وزارت راه و شهرسازی بوده و به عنوان دبیرخانه دو سالانه ستاد بازآفرینی کشور، نقش آفرینی میکند. هدف این پژوهش شناخت موانع و مشکلات فراروی ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی با تاکید بر چالشهای مدیریتی و ارائه راهکارهایی قانونی برای رفع موانع مذکور در کنار شناسایی مهمترین راهکارهای رفع موانع پیاده سازی مدیریت یکپارچه شهری در شهرهای میانی ایران میباشد. در همین راستا سوال پژوهش این است که مهمترین مشکلات و موانع موجود برای یکپارچگی مدیریتی در بازآفرینی محلات هدف در احیاء، بهسازی و نوسازی محلات ناکارآمد در شهرهای میانی و متوسط مقیاس ایران چیست و چه راهکارهایی می تواند در این مسیر راهگشا باشد؟
مبانی نظری
قبل از پرداختن به چارچوبهای نظری در ارتباط با سیر تحول نظریههای بهسازی بافتها و سکونتگاه های غیررسمی باید نظری داشته باشیم به تعاریف مدیریت واحد، مدیریت یکپارچه و بازآفرینی شهری .یکی از ایرادات اساسی مدیریت شهر سنتی، نظریه انتقادی پر مسئولیت بودن دولت و مدیریت شهری تمام دولتی است و دولتها به تدریج وظایف بیشتری را در زمینه اداره جامعه از جمله مدیریت شهری به عهده گرفتهاند که بسیار فراتر از توانایی مالی و اداری آنهاست بنابراین لزوم واگذاری امور و اختیارات و توزیع آن به نهادهای سطوح پایین تر در قالب نهادهای محلی، ضروری است و در اینجا بحث مدیریت یکپارچه شهری مطرح میشود.
مدیریت یکپارچه شهری مدیریتی است هم افزا با حضور تمامی ذی نفعان و ذی نفوذان شهری در چارچوب نهادی، سازمانی و قانونی مشخص به منظور ارتقاء سطح مدیریت شهری و پایدار نمودن زیست پذیری شهری. مطالعات نشان میدهد که در نظام مدیریت شهری موجود در شهرهای میانی کشور ، حضور نهادهای مردمی و خصوصی در فرآیند مدیریت و مداخله در جهت ساماندهی ، پایین بوده و این عامل منجر به قسمتی از ناکارآمدی مداخلات در سکونتگاههای غیر رسمی شده است و در همین راستا نیز هم افزایی نهادی به ویژه هم افزایی میان نهادی در نهادهای دولتی، عمومی و خصوصی گامی مهم چه بسا گام اول در مدیریت یکپارچه شهری در این محلات محسوب میشود - دویران و همکاران ، . - 63- 53 : 1391
منظور از مدیریت واحد شهری وحدت بخشی به مدیریت شهری است نه واگذاری وظایف، به عبارتی منظور ایجاد وحدت رویه در مدیریت شهری از طریق ایجاد مجموعه ای از اهداف و هماهنگی در سیاستها و برنامههای مدیریت شهری است این نوع مدیریت در واقع مدیریت افقی است نه مدیریت عمودی یعنی اینکه تمام سازمان ها و نهادهای درگیر در مدیریت شهری به صورت افقی و هماهنگ در کنار یکدیگر قرار می گیرند - پوراحمد و همکاران، . - 33 :1392بازآفرینی شهری نیز در حقیقت واژه ای است که در برگیرنده تمام مفاهیم بهسازی ، نوسازی ، بازسازی ، توانمندسازی و روان بخشی می باشد و از این طریق باعث خلق فضای شهری جدید میگردد.
بازآفرینی - معاصرسازی - یعنی تولید سازمان فضایی جدید، منطبق بر شرایط تازه و ویژگیهای نو که همگی در ایجاد روابط شهری جدید و یا تعریف دوباره روابط شهری کهن یا موجود موثر میافتد. هدف از اجرای سیاستهای بازآفرینی شهری و برنامههای تجدید حیات شهری، ارتقاء شرایط کیفی زندگی در سکونتگاهها از طریق ایمن سازی و مقاوم سازی ساختمانها ، توسعه و بهبود زیرساختهای شهری، تأمین
