بخشی از مقاله
چکیده
ارتباط شهر و جرم از آن روست که برخی ویژگیهای کالبدی فضاهای شهری میتواند پرورش دهنده جرایم خاصی باشد و بر پیشگیری وضعی از جرایم و احساس امنیت تأثیر گذار است. لذا هدف اصلی این پژوهش سنجش میزان اثرگذاری عوامل کالبدی بر احساس امنیت در محلات شهری و ارایه راهکارهایی جهت حذف عوامل ناامنی در محلات میباشد. روش تحقیق در این بررسی توصیفی است.
بدین منظور با استفاده از نظریههای مرتبط به موضوع پژوهش، شاخصهای کالبدی مورد نظر به دست آمده و مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج بررسیها نشان میدهد که احساس امنیت شهروندان در محلات شهری با عوامل کالبدی محلات ارتباط دارد. لذا با شناسایی این عوامل در محلات و مشخص شدن میزان اثرگذاری آنها و شناسایی نقاط ضعف محلات میتوان با اقدامات مؤثری در پیشگیری از جرایم، تدابیری را تدوین و اجرا نمود. به همین منظور با توجه به نتایج حاصل از مطالعات پژوهش، در پایان پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت کالبدی محلات جهت افزایش ضریب ایمنی ارائه شده است.
مقدمه
انسان از ابتدای پیدایش تاکنون بر اساس ذات آفرینش و حکم غریزی به دنبال توسعه و تکامل بوده و فراز و فرودهای این مسیر در طی تاریخ، همواره دست مایه پژوهشگران برای دست یابی به زندگی مطلوب و ایده آل بوده است. در میان همه نیازهای بشر، نیاز به امنیت از مهمترین و اساسیترین نیازهای زندگی تعریف و جایگاه خود را در رأس نیازهای انسان قرار داده است
بنابراین امنیت از مقولات بسیار مهم و رایج حیات بشری از گذشته های دور تا امروز بوده که ضمن پشت سر نهادن تحولات عمده در گذر زمان، نه تنها اهمیت آن کاهش نیافته، بلکه هر روز بر اهمیت آن نیز افزوده شده و ابعاد وسیعتری یافته است. امنیت اولین عاملی است که موجب می شود انسانها کنار هم آیند و در مسؤولیتهای اجتماعی مشارکت جویند. توسعه و پیشرفت جامعه و برخورداری از فرصتها و ظرفیت های لازم اجتماعی و فرهنگی همواره نیازمند بهره مندی از امنیت است. لذا دستیابی به میزان مطلوبی از احساس امنیت و شناسایی علل و آسیب آن همواره یکی از دغدغههای همیشگی بشر بوده است.
در ادبیات برنامهریزی و طراحی شهری مفهوم امنیت به معنی امنیت شهری و امنیت در محیط شهر مطرح است. شهرها به عنوان مکانهای زیست اکثریت جمعیت در جوامع معاصر، باید از زاویه تأثیری که بر مقوله امنیت میگذارند مورد توجه قرار گیرند. ارتباط بین شهر و جرم از آن روست که ویژگیهای فضایی-محیطی شهر میتواند پرورش دهنده جرایم خاصی باشد.[3] لذا امنیت ارتباط مستقیمی با فضا و ساخت شهری دارد که در رویکرد های جدید شهرسازی عنوان شهر ایمن مطرح میشود و در آن هر فضای شهری مناسب تا حد زیادی تأمین کننده امنیت و فضای نامناسب، از بین برنده امنیت و زمینه ساز انواع آسیبها و معضلات اجتماعی است .
مفهوم "رهیافت فرصت" در جرم شناسی که به مکان وقوع جرم توجه میکند بر این اصل استوار است که برخی موقعیتها و مکانها به علت فرم خاص خود فرصت بیشتری را برای وقوع جرم ایجاد میکنند. عواملی مانند روشنایی، معابر، نحوه پراکنش کاربری ها، کیفیت محیط مسکونی، فرم فضا از عوامل و شاخصهای کالبدی موثر بر میزان ایمنی در محلات شهری میباشند، که عدم رعایت استاندارد در آنها، در کیفیت محیط شهری و بروز زمینههای ناامنی مؤثر است.
اگر در نتیجه فرآیند طراحی شهری، فضایی با ویژگیهای کالبدی مناسب که درخور عنوان فضای شهری امن و قابل دفاع است، خلق نشود؛ استفاده کنندهگان از این فضاها همواره در این اماکن ترس از وقوع جرم خواهند داشت که این امر در ادامه، عدم حضور شهروندان در فضاهای باز عمومی، محلات مسکونی را به دنبال داشته و مسبب آثار زیان باری مانند؛ کاهش سرزندگی فضاهای عمومی و اختلال در کیفیت طراحی شهری میگردد.
همچنین موجب کاهش نظارت اجتماعی و نهاتاًی ناامنی هرچه بیشتر این فضاهای شهری را در پی خواهد داشت ..[4] لذا یکی از شیوههای کنترل و پیشگیری وضعی از بزهکاری و جرم و در نهایت افزایش احساس امنیت کاهش فرصت بروز جرایم از طریق طراحی فضاهای شهری به گونهای است که ایمنی و امنیت را تأمین کند. لذا شناسایی عوامل کالبدی مؤثر بر احساس امنیت و شناسایی فضاهای ناامن که موجب کاهش پویایی نظام شهری است، از نکات بسیار مهمیاست که طراحان و برنامهریزان شهری در مدیریت شهری به منظور اقدامات پیشگیرانه همواره باید آن را مورد توجه و بررسی قرار دهند. لذا در این مطالعه سعی شده است تا نقش ویژگیهای کالبدی-فضایی محلات شهری بر احساس امنیت شهروندان مطالعه شود. سنجش نقش ویژگیهای کالبدی-فضایی محلات شهری در احساس امنیت برای پیش بینی، کنترل جرم و ناامنی و افزایش ضریب امنیت شهروندان مقولهای ضروری است..
مفاهیم ومبانی نظری پژوهش
واژه امنیت از قدمتی به دیرینگی تاریخ بشر برخوردار است و حتی از جهتی، واژه امنیت بر مفهوم اجتماع و جامعه مقدم است.[5] به اعتقاد مازلو روانشناس معروف، احساس امنیت پس از نیازهای فیزیولوژیکی مهمترین نیاز بشر است.[6] تعاریف متعددی از امنیت وجود دارد که در این بخش به مهمترین آنها اشاره میشود:
پژوهشگران امنیت را به طور کلی به معنای حمایت از ارزشها و مقابله با خطرها و یا دشمن میدانند.[7] تعاریف مندرج در فرهنگ لغات درباره مفهوم کلی امنیت، بر روی " احساس آزادی از ترس " یا " احساس ایمنی" که ناظر بر امنیت مادی و روانی است، تأکید دارند
در فرهنگ معین امنیت به معنای ایمن شدن و در امان بودن تعریف شده است.[9] در فرهنگ عمید امنیت به معنای آرامش و آسودگی تعبیر شده است.[10] برخی دیگر نظیر پاتریک مورگان معتقدند که امنیت مانند سلامتی یا منزلت، نوعی شرایط است که به آسانی تعریف و تحلیل نمیپذیرد.
در تامین امنیت در بافت محلات شهری شاخصهای کالبدی متعددی دخیل هستند. در ادامه این پژوهش سعی شده تا مهمترین شاخصهای کالبدی مؤثر بر افزایش امنیت محلات مورد بررسی قرار گیرند.
برخی از جرم شناسان روشی را مورد مطالعه قرار دادهاند که تأکید اصلی آن بر ویژگیها و عوامل شهرسازی و معماری در بروز جرایم شهری میباشد .[12] این نظریات برای نخستین بار به صورت مدون توسط جفری با نظریه کاهش جرایم از طریق طراحی محیطی آغاز گردید. پس از آن نظریه پردازان دیگری از جمله، آنجل و وود به بیان نظریاتی در ادامه رویکرد پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی پرداختند.
در واقع بر اساس نظریات موجود احساس امنیت ارتباط مستقیمی با عوامل شهرسازی و شکل کالبدی شهر دارد که امروزه در مطالعات با عنوان شهر ایمن مطرح میشود. به عبارتی رفتارهای ناهنجار اجتماعی ارتباط معناداری با مکان و محیطهای به خصوصی را نشان میدهد. فضای شهریصرفاً فضاهایی نیستند که در آنها جرم رخ دهد بلکه طراحی و ساماندهی مناسب فضاها با استفاده از اصول طراحی شهری میتواند عامل بازدارنده در ارتکاب جرایم و احساس ناامنی باشد.[13] از آنجایی که این پژوهش نیز با تأکید بر اثرسنجی شاخصهای کالبدی تدوین شده، لذا به تفکیک شاخصهای کالبدی و نقش آنها بر احساس امنیت، به شرح زیر بیان گردیده است.
نور پردازی تحقیقات پژوهشگران نشان میدهد که روشنایی زیاد و مناسب، قدرت بینایی را افزایش داده و ادراک اشیا را دقیقتر و تمیز اجزا و حرکات آنها را آسانتر میسازد، نور مناسب به مردم کمک میکند که ببینند و دیده شوند. بنابراین نور دو کار انجام میدهد، نخست اینکه به کسی که ناظر یک وضعیت است کمک میکند که واضحتر ببیند. این امر موجب میشود با افزایش قوه احساس تحت مراقبت بودن، ارتکاب جرم کاهش یابد. دوم اینکه مردم را تشویق میکند در محل بمانند زیرا رؤیتپذیری بیشتر مانع جرم میشود. از لحاظ تأثیر رنگ نور؛ نور سفید خلق و خوی انسان را بهبود میبخشد. مقدار نور، رنگ نور، زیبایی نور، فواصل چراغها نسبت به یکدیگر اثر قابل توجهی بر کاهش جرایم خیابانی دارد
کیفیت شبکه معابر از آنجایی که معابر بخش عمدهای از مکانهای عمومیشهر را تشکیل میدهند، نقش تعیین کنندهای در حیات اجتماعی شهر دارند. به همین منظور باید به گونهای طراحی شوند که امنیت و آرامش استفاده کنندگانشان را فراهم آورند. در واقع یکی از عواملی که موجب ارتقاء امنیت فیزیکی و روانی فضا میگردد، کیفیت شبکه معابر و پوشش آن برای شخص عابران پیاده و سواره میباشد. خیابان هایی که با رعایت سرعت محلهای طراحی میشوند، برای پیاده روی و دوچرخه سواری امنتر میباشند.
الگوی کاربری زمین و فعالیتها امنیت یک فضا به کاربریهای محاط کننده آن بستگی دارد و باید تدابیری برای کاهش اثرات منفی کاربریهای خلوت و متروک که مشکل ساز هستند، اندیشیده شود. ایده کاربریهای مختلط که در طی دهه 1960 توسط جین جیکوبز مطرح شد، هنوز هم به خوبی در دانش طراحی نفوذ نکرده است. برای نمونه در انگلستان و در راستای ارتقاء امنیت در فضاهای عمومی شهری، سیاست کاربری های مختلط تشویق شد و مخلوطی از مشاغل کوچک، خانهها و اداره ها در مراکز شهری و ایجاد آپارتمانها در طبقات بالای مغازهها در طرحها اعمال شد تا میزان فعالیت و بنابراین امنیت را افزایش دهد.
کیفیت محیط مسکونی کیفیت و وضعیت ظاهری آپارتمانها و مرغوبیت آنها، سرسبز بودن، دسترسی مناسب داشتن و.... عواملی هستند که تأثیر به سزایی در نوع جرم ارتکابی در محلات دارند.[17]به عبارتی عدم مراقبت و به هم ریختگی محیط مسکونی مانند؛ وجود آشغال، خرابهها، انجام برخی رفتارهای آنومیک و ضد هنجار را در این مکان ها افزایش خواهد داد. پل هانری شومبادولو، متخصص جامعه شناسی شهری دانشگاه سوربن پاریس معتقد است وجود ساختمانهای مخروبه در محلات به ویژه برای اطفال و جوانان خطرناک است و موجب کاهش امنیت در سطح محلات میشود.
تفکیک عرصههای عمومی و نیمه عمومی و خصوصی هر موجود زنده بنا بر خصلت خود مدعی قلمرو خاصی است. و از آن در مقابل دیگران دفاع میکند. قلمرو عبارت است از استفاده از عناصری که محدوده مالکیت را تعیین میکنند مثل حصار، سنگفرش، نورپردازی و غیره. تفکیک مناسب عرصهها باعث تقویت احساس مالکیت و در نتیجه افزایش نظارت بر محیط میشود.
همچنین آنچه اهمیت دارد، روشن شدن وضعیت فضاهای گمشده در فضاهای شهری است. برخی از تعاریف این فضاهای شهری استفاده نشده و گمشده بر مبنای این واقعیت است که دارای فعالیتهای انسانی یا زیرساختهای مناسب نمیباشند و برخی دیگر بر این عقیدهاند که آنها بدون فعالیتهای شهری و در برخی موارد آلوده رها شدهاند. عدم استفاده از این عرصههای شهری سبب میشود که به کاربریهای غیر قانونی و نادرست تبدیل شوند. این استفاده نادرست از عرصههای رها شده شهری در کنار نبود نظارت و حس مالکیت باعث ایجاد جرم و ناامنی در سطح این عرصهها و در نهایت کاهش امنیت محلات میشود.
پوشش گیاهی نظریات متعددی در زمینه تأثیر گذاری پوشش گیاهی بر امنیت استفاده کنندگان از فضاهای شهری و مخصوصاً فضای سبز وجود دارد. در فضاهای عمومیهمانند پارکها وجود درختان با ارتفاع بالا و حجم زیاد باعث شده تا فضای بدون دفاعی را برای استفاده کننده در شرایطی که کنترل نباشد ایجاد کند پوشش گیاهی باید به صورتی باشد که امکان دید برای شخص وجود داشته باشد اگر فرد احساس کند که دیده میشود و تحت نظارت و کنترل محیط قرار دارد، ترس از محیط برایش برداشته شده، در نتیجه با آرامش و اطمینان خاطر بیشتری از فضا استفاده مینماید.
در راستای موضوع پژوهش حاضر تحقیقاتی انجام شده است که در زیر به برخی از آنها اشاره میشود:
در سطح جهان جین جیکوبز در کتاب »زندگی و مرگ شهرهای بزرگ آمریکا«، به مسأله امنیت و عوامل بازدارنده فضایی و کالبدی شهرها و محلات اشاره مینماید. جیکوبز معتقد است که محلههایی که کاربریهای متنوعی نظیر تجاری، اداری و تفریحی دارند، نسبت به محلههایی که فقط تک کاربری هستند امنتر هستند. نواحی چند کارکردی در طول روز و شب شهروندان را به خود جلب کرده و بدین وسیله نظارتی غیر رسمی در این اماکن را فراهم مینمایند.
برعکس، فعالیت مجرمان در اماکن خلوت بیشتر جریان مییابد.[20] ری جفری که خالق رویکرد »پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی« یا به اختصار""CPTED است، به تأثیرات عواملی نظیر طراحی فضای شهری، روانشناسی، فیزیولوژی و زیست شناسی در بروز ناامنی اعتقاد دارد. او همچنین معتقد است که برای پیشگیری از جرایم باید هر دو جنبه اثرات محیط بر رفتار انسان و همچنین زمینههای ژنتیکی در بروز جرم، لحاظ گردد.
رویکرد CPTED نیز از جمله رویکردهایی است که به مسأله پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی و استفاده مناسب از محیط کالبدی ساخته شده، که میتواند باعث کاهش ترس و وحشت از جرم و بهبود کیفیت زندگی گردد، توجه نموده است.[22] بمانیان و محمودی نژاد - 1388 - ؛ در کتاب امنیت و طراحی شهری ضمن بررسی ابعاد مختلف امنیت و تعاریف آن از دیدگاه اسلام، به سنجش امنیت کالبدی شهرها با تأکید بر رویکرد CPTED میپردازند. در نهایت راهکارهای اجرایی و راهبردی جهت افزایش امنیت شهری براساس رویکرد CPTED پیشنهاد شده است
ادیبی سعدی نژاد وعظیمی به سال - 1390 - ، در زمینه تبیین امنیت در محیط شهر با تأکید بر 6 پارامتر کالبدی در شهر بابلسر مطالعهای را انجام دادند و در نهایت محلات براساس شاخص کالبدی رتبهبندی شدند.[24] ستوده، سارا - 1390 - ، در پایان نامه خود به بررسی خصوصیات کالبدی مؤثر بر احساس امنیت در محله جلفای اصفهان پرداخته است.
نتایج تحقق نشان میدهد که بین عوامل کالبدی و روابط اجتماعی در محدوده مورد مطالعه و امنیت رابطه معناداری وجود دارد و در نهایت راهکارهایی برای ارتقاء امنیت هم از نظر کالبدی و هم از نظر اجتماعی ارایه شده است.[25] پژوهش حاضر سعی دارد تا با بررسی مولفههای کالبدی موثر بر امنیت محلات شهری نسبت به ارائه پیشنهادات سازنده برای افزایش ضریب امنیت محلات با استفاده از طراحی مناسب کالبدی محلات اقدام کند.
مدل مفهومی پژوهش
پس از بررسی مفاهیم و نظریات مرتبط با موضوع پژوهش و پیشینه آن، در نهایت شاخصهای کالبدی موثر بر ایمنی شهروندان در 5 سطح طبقه بندی شدند و مدل مفهومی پژوهش به شرح زیر تدوین شده است.
نتیجه گیری و جمعبندی
احساس امنیت یکی از مباحث بسیار مهم در کیفیت زندگی شهری محسوب میشود. گسترش شهرنشینی و افزایش بی رویه شهرها باعث افزایش میزان جرایم و انحرافات اجتماعی شده است. وضع موجود شهرها در این زمینه و با هدف جلوگیری از پیشروی جرایم شهری؛ مسؤولین، برنامهریزان و طراحان شهری را به اندیشیدن در رابطه با حل این معضل وادار ساخته است. در صورتی که نقش و اهمیت اثر گذاری عوامل کالبدی بر احساس امنیت به درستی درک شود و در هنگام ساماندهی فضاها به عنوان یک اصل مهم به آن توجه شود میتواند راهگشای بسیاری از مسایل در مورد امنیت محلات شهری و فضاهای شهری محسوب شود.
با شناخت عوامل تأثیر گذار کالبدی و رعایت استانداردهای طراحی در محیط مسکونی، میتوان تا حد زیادی فرصتهای بروز جرم در محلات شهری را کاهش داد و در راستای به حداقل رساندن ارتکاب جرایم شهری گام برداشت. نتایج حاصل از مطالعات تحقیق نشان میدهد ویژگیهای کالبدی بر احساس امنیت در محلات شهری تأثیر گذار است.
