بخشی از مقاله
نقش عوامل کالبدی در ایجاد امنیت محیطی در محلات سنتی
(نمونه موردی محله فیض آباد کرمانشاه)
چکیده
بی تردید یکی از مهم ترین مسائل در دنیای امروز توجه به ایمنی و آرامش می باشد که این مهم جز با ایجاد امنیت در سطح وسیع شهر و در بخش جزیی تر آن محلات، محقق نمی گردد که البته گاهی کاستی هایی در امنیت هست که آن را می توان به دلایلی چون نحوه طراحی منازل منتسب ساخت زیرا ساختار آنها به دلیل نوع فرهنگ حاکم برآن بافت ،یا نوع گونه بندی بافت های شهری می باشد که آنها را بدون دفاع و آسیب پذیر ساخته است، و این سببی است بر پایین آمدن میزان امنیت در آنها ، که موجبات وقوع جرم در آن محلات را نیز بیشتر کرده است.لذا با توجه به اینکه معماری در بافت های مختلف، حال باهر نوع کاربردی ، به منظور ایجاد آرامش و گسترش امنیت است، پس می بایست معماری را به سمت ایجاد فضاهایی که امکان جرم خیز بودن را به حداقل ممکن می رساند سوق دادو ایجاد این نوع نگرش و عملکرد درباره معماری با تکیه بر طراحی محیطی (cepted) قابل دسترسی می باشد. محدوده فیض آباد به عنوان یک بافت قدیمی و فرسوده و به لحاظ معماری خاص و دارا بودن کوچه های پیچ در پیچ و باریک و وجود ساختمانهای مخروبه ،محله ای با معضلات دو چندان است ، در این تحقیق سعی گردیده مکان هایی که از دید ساکنین فاقد امنیت بوده و کمتر مورد استفاده قرار می گیرد شناسایی شده و راهکارهایی جهت ایجاد حس امنیت در آنها ودر نهایت ساماندهی این محله ها ارائه گردد.روش مورد استفاده در این تحقیق ،تحقیقی توصیفی بوده که با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و جمع آوری اطلاعات محیطی (ارائه پرسشنامه ) و تکمیل توسط ساکنین می باشد .
کلید واژه : بافت فرسوده ، جرم خیزی ،فیض آباد ، طراحی محیطی ،cpted
1
مقدمه
تلاش ما برای یافتن این کیفیت در زندگی خودمان ،چیزی است که همه ی انسان ها به دنبال آن اند و موضوع اصلی در ماجرای زندگی هرکسی است. این تلاش همان طلب اوقات و حالاتی است که در آن زنده تریم بافت تاریخی فیض آباد ، با این کوچه های تودرتو و دالان های تاریک ،و خانه های تو در توش زمانی برای مردم این شهر سرچشمه عواطفی پایدار و مکانی امن بوده است، اما اکنون سرچشمه مصیبتی است که شهروندان معاصر در آن احساس نا امنی می کنند. درست است بازگشت تاریخ امری غیر ممکن است اما می توان با طراحی مناسب و هم خوان با محیط هویت فراموش شده و امنیت را به آن باز گرداند. براساس نظریه cpted شرایط محیط کالبدی هم می تواند به ارتکاب جرم کمک کند و هم می تواند مانع از وقوع آن شود . طراحی مناسب میتواند فضاهای مقاوم در برابر جرم ایجاد نماید و از وقوع بسیاری از جرایم جلوگیری کند . اگر محیط به نحوی طراحی شود که بتواند موجب بهبود نظارت افراد شده ، تعلق ساکنان را به قلمرو خود بالابرده و تصویری مثبت از فضا ایجاد کند ، فرصت های مجرمانه کاهش خواهد یافت و مجرمان از ارتکاب جرم باز خواهند ماند . (حیدری؛(1390 رویکرد cepted (پیشگیری از جرایم با استفاده از طراحی محیطی ) را می توان نوعی رویکرد هدفمند در جهت طراحی کارآمد و هوشمندانه مولفه های محیطی با بکارگیری بهینه محیط مصنوع در کاهش جرائم دانست که بطور موثری در افزایش سرمایه اجتماعی،بهبود کیفیت زندگی و افزایش میزان رضایتمندی شهروندی و در نتیجه بهبود رفاه جامعه تاثیر بسزایی دارد.
این تحقیق به بررسی مکانهای دارای معضل در بافت فرسوده (محله فیض آباد ) که سبب بروز جرم می باشند پرداخته و راهکارهای طراحی محیط مناسب در ساماندهی این محله ارائه می شود.
ابزار گردآوری اطلاعات
دراین تحقیق جهت گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شده است . با منابع کتاب شامل کتب یا مقالات ، اسناد، پایان نامه های دانشگاهی ، نقشه ها و منابع مرتبط با موضوع گردآوری و مطالعه شده است. همچنین نمونه های مورد نیاز پژوهش از طریق مطالعات میدانی و استفاده از پرسشنامه که توسط ساکنین تکمیل گردیده اخذ شده است .
2
-1 مفهوم امنیت در شهر اسلامی
اضطرار در بقاء اجتماع و دین منجر به تقویت بعد اجتماعی امنیت در آن گردیده است. در تئوری های شهرسازی معاصر ، رابطه عاطفی میان فرد با فضا، و تخصیص قلمروهای فضایی به گروه های خاص اجتماعی ،نقش مهمی را در برقراری آرامش و امنیت ر فضا ایفا می نماید (Masch&Manor,1998.Newman,1996). .لکن ،در رویکرد اسلامی،دین، ناظر به زندگی اجتماعی است و برای برقراری عدالت اجتماعی آمده است (طباطبایی ؛.(1367 فی الواقع ،انسان برای طی کردن سیر استکمالی خود ، نیازمند تعاون است و بدین خاطر ، نیازمند امنیت است و برای نائل شدن به امنیت ،ناگزیر به تن دادن ، قوانین اجتماعی است . به همین خاطر است رفتارهایی چون امر به معروف و نهی از منکر ، امری است واجب که بقاء و امنیت جامعه را تأمین می نماید . 3به این ترتیب،امنیت در فضای شهری ، نه بر اساس حوزه بندی و تفکیک گروه های اجتماعی و نه بر اساس خصوصی سازی فضا و یا فضایی امن برای ارتباطات خصوصی ، بلکه ؛بر اساس اختلاط همه طبقات اجتماعی و حفظ کرامت انسانی ،مفهوم می یابد و بر خلاف رویکردهای انسان محور که امنیت قلمرو عمومی را بیشتر بواسطه ایزوله سازی طبقات اجتماعی ،منافع گروهی و قطبی شدن فضا ، جستجو می کنند 4، امنیت فضا بر اساس منافع عمومی و ادغام گروه های مختلف اجتماعی در فضا ،تحقق پیدا می کند .
اصولاً،اگر از آنچه که از معنای سکونت در محیط اسلامی،به معنی آرامش متبادر می شود ، استفاده می شود ، در مقابل ، عرصه غیر سکونت ، عرصه کشاکش و اضطراب بیشتری می باشد . به همین خاطر ، معمولاً امن ترین و با ارزش ترین فضاها در بخش های درونی احداث می شدند ( محمد زاده ؛1388ص.( 90 به تعبیر اشرف قسمت های بیرونی را فضاهای تجاری کم اهمیت و قسمت های درونی را فضاهای تجاری با ارزش در بر می گرفت (اشرف ؛1353ص (49-7
واقعیت این است که فضای شهری اسلامی ،به دلیل بعد اضطراری زندگی اجتماعی و همچنین بعد کاری و همچنین کم رنگ بودن حس مالکیت فضایی و ازدحام،انتظار امنیت روانی در آن کمتر از عرصه خصوصی و یا فضاهای شهری غربی است و به همین دلیل عرصه های شهری ، بیشتر محمل نزاعات اجتماعی بوده است . در همین رابطه محسن مهدی متفکر عرب در کتاب فلسفه تاریخ ابن خلدون ( هر چند به اغراق ) معتقد است که : " زندگی در شهر مسلمانان ، ساکنانش را وادار می کند تا همه نیروهای خود را برای تهیه کالاهای مورد نیاز ( اضطرار ) به کار برند و وقتی که تهیه این کالاها از راه مشروع ممکن نگردد، متوسل به دروغ،دزدی، دغلکاری، حیله و نیرنگ می گردند ." ( مهدی ؛1358ص( 273 .ابن خلدون نز شهر نشینی را پدیده ای منفی دانسته که طی آن آدمیان خصائل بادیه نشینی را فراموش کرده ، به دغلکاری ، دنیای پر شر و شور پر آشوب شهر ، روی می آوردند (ابن خلدون ؛.( 1357 بنابراین ، در این نگرش ، امنیت در برابر ترس عنوان شده کما اینکه پیران عنوان می کند که " جامعه ایران، جامعه ای نا امن و مبتنی بر زور و ترس نهادینه شده است و این نا امنی نهادینه شده ، دائماً بازتولید می گردد ." (پیران؛1384ص(33 به نظر می رسد که اضطرار حضور حکومت در فضای شهری که در دیدگاه های غربی به منزله تجاوز به حریم شخصی و کاستن سطح امنیت روانی فضا ، قلمداد می گردد ، در فضای شهری اسلامی ، در جهت
برقراری امنیت بیشتر ، می باشد . ( جعفری ؛1376ص.( 357
بنا براین ،امنیت در فضای شهری اسلامی ، بیش از آن که بر اساس ابعاد روانی داشته باشد ، و بر کنترلهای قانونی و ایمن سازی نظم (تانکیس؛1388ص(23 ، تاکید داشته باشد، و یا اینکه سردر گمی حاصل از نبود نشانه ، موجبات نا امنی و اضطراب در فضای شهری باشد
3
(لینچ ؛1376ص (457-475 ، مبتنی بر محیطی سالم ، بر گرفته از اعتقادات و دستورات حق است . اصولاً ریشه امن به ایمان بر می گردد و اجتماع نا امن ، اجتماع ، بی ایمان است . در تأیید این موضوع ، در آیات متعدد به موضوع امنیت در شهر ها ، اشاره شده است آیات : ...»
ابراهیم گفت : پروردگارا این سرزمین را شهر امنی قرارده و من و فرزندانم را از پرستش بتان دور نگهدار « (ابراهیم ( 35: و .... » پروردگارا این سرزمین را شهر امنی قرارده و اهل آن را روزی ده ) « بقره ( 126: ، نشان می دهد .ه امنیت در شهر اسلامی ،در پیروی اهل آن از حق و دستورات الهی و سپس در پاسخدهی به نیازهای مادی، قابل تحقق است . پیامبر اکرم (ص) می فرماید هرکه تنش سالم است و در جماعت خویش ایمن است و قوت روز خویش دارد سراسر جهان مال اوست .(نهج الفصاحه ؛1377 ص .( 733 بنا براین ، در چنین فضایی، چندان به ایجاد قلمروهای شخصی، تفاخرات و تمایزات اجتماعی جهت برقراری امنیت ، تاکید ندارد . آنچه بیشتر موجب نا امنی می گردد ، دوری از مدار حق و تفاخر گروهی بر گروه دیگر است (طباطبایی ؛1386ص 590 ).در این نگرش ، از امنیت به مثابه برکت یاد شده که پایه اصلی نعمات دیگر است . حضرت علی (ع ) در رابطه با نعمت امنیت می فرماید : » هیچ نعمتی گواراتر از امنیت نیست ) « شهیدی ؛1376ص.(858 اصولاً هر شهر و دیاری که فاقد امنیت است ، همه نعماتش را از دست خواهد داد (طباطبایی ؛1376 ص (366 آیه از قرآن به تنواع نعمت ها در شهر سبا اشاره دارد که به دلیل انحراف از حق به عذاب ،الهی دچار شدند (سباء:(15 در تفسیر این آیه آمده است که آنها ، نعمات خدارا ناچیز شمردند ، آبادی و امنیت را ساده انگاشتند ...،اغنیا بر تهیدستان فخر فروشی کردند و آنها را مزاحم حال خویش پنداشتند و خداوند ، عذاب خود را بر آنها نازل نمود (طباطبایی ؛1386ص. ( 59
-2 انسان و امنیت
امنیت مفهومی ذهنی و نسبی است که بر پایه اصول متعدد در یک جامعه پایدار استمرار می یابد . در نگرش های سنتی به مقوله امنیت اغلب کاربرد نیروی انتظامی و تهدید محوری مورد توجه بوده ، در حالی که مطالعات امنیتی انتقادی و جامع نگر امروز ،گروههای اجتماعی می توانند نه تنها از ناحیه ابزار نظامی بلکه از طریق عوامل محیطی یا اقتصادی مورد تهدید قرار گیرند.(رهنمایی؛1385ص(180 برای ایجاد احساس امنیت و حفظ ایمنی فضاها در سطوح مختلف روش ها و روند های گوناگونی از طریق صاحب نظران و کمیته های بین المللی ارائه گردیده است که هریک با تمهیداتی در پی رسیدن به فضای شهری امن برآمده اند . (الماسی فر؛1389ص(24 حضور فعال مردم در شهر ، از عوامل افزایش امنیت در فضاهای شهری است. و تسلط و دیدن این فضاو دیده شدن توسط مردم موجب ایجاد حس ایمنی است . احساس انسان در فضا وابسته به قلمرو یا فضاهایی است که به او تجربه حس امنیت می دهد و این گونه نواحی بر رفتار انسان اثر می گذارند و اولین ایده ای که باید مد نظر قرارگیرد ، اصل قطعیت تأثیر معماری بر محیط است که بیان می دارد محیط فیزیکی تأثیر تعیین کننده ای بر رفتار انسانی دارد . مردم بر محیط خود اثر می گذارند وآن را تغییر می دهند ، همانطوری که فضا بر آنها اثر می گذاردو آنها را تغییر می دهد.(کارمونو؛1391ص(212 در نتیجه انسان بر انواع فضاهایی که احساس مختلفی را از قلمرو در او ایجاد کند رفتار خاصی را بروز می دهد.این قلمرو ها از دید ادوارد هال به چهار دسته صمیمی ، خصوصی ، اجتماعی و عمومی تقسیم می شوند بطوری که مرز بین این حوزه ها مشخص نبوده و در فرهنگ های مختلف در هر درجه بندی ، طیفی از دور تا نزدیک وجود دارد . (ادیب زاده؛1387ص.(1160 فضاهای شهرهای سنتی ایران بواسطه حضور پایدار شهروندان دارای روحیه سرزندگی و شادابی بوده اند .در چنین فضاهایی تعاملات سازنده اجتماعی و مراودات شهروندی ، امکان برخورداری از نوعی نظارت شهروندان بر محیط ها و عرصه های عمومی را فراهم آورده است که از اصول حاکم بر طراحی شهرهای سنتی ایران و در واقع نوعی استراتژی برای افزایش امنیت بشمار می رفته است . (بمانیان؛1388ص(150حال آنکه در این زمان فضاهای موجود در این محلات بواسطه نوع طراحی در گذشته و عدم حس مالکیت مردم در حال حاضرسبب بروز جرم میگردند.لذا از طریق فرهنگ سازی نیز می توان دیدگاه جاری مردم را نسبت به فضاهای عمومی شهری و مناطقی که در آن زندگی می کنند ، تغییر داد و حتی آن را اصلاح کرد .در هر صورت باید مردم بپذیرند که تنها خودشان هستند که می توانند با مساعی و مشارکت بیشتر در طی حرکتهای عمومی به بهبود ساختار بپردازند. . (پورجعفر؛1387ص(82 تقویت انگیزه های اجتماعی
4
جامعه و ارتقاء نظارت عمومی در کنار افزایش شفافیت فضاهای عمومی و عناصر مستقر در محیط های شهری و رفع نابسامانی های کالبدی و منظر بخشی از سازو کارهای ایجاد محیط های امن شهری را تشکیل می دهد . (ایلکا؛1390ص(310 جیکوبز در کتاب مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی (1961) ،سه مشخصه لازم را برای ایجاد شهری امن اینگونه توصیف کرده است :
-1تعیین حدود واضح فضای عمومی و خصوصی
-2تنوع کاربری و اختلاط آن ها در سطح شهر
-3 سطح بالایی از کاربری پیاده در پیاده روها
لذا انواع فضاهای شهری ، کاربری، کارکرد شهر در بروز جرم یا پیشگیری از آن مؤثرند ،برخی از فضاهای شهری مستعد و تسهیل کننده بزهکاری و برخی دیگر مانع وبازدارنده آن هستند. (پورجعفر؛1389ص(66
-3 اهم فعالیتها در زمینه کاهش جرم با استفاده طراحی محیطی
-3-1 پیاده روها :
عرض مناسب پیاده رو
ایجاد فرهنگ پیاده روی در سفرهای کوتاه و درون محله ای
زمینه سازی جهت استقرار فعالیت در پیاده روها
-3-2 خیابا نها و پارکینگ ها :
تداوم فرم حرکتمثلاً پیاده /سواره/دوچرخه
قابلیت پارک کردن در کنارخیابان .
طراحی خیابان بصورت وونرف که با گذاشتن موانع و نوع کف سازی حرکت ماشین را در خیابان به حداقل می رساند .
جابجایی زیر گذرها به تقاطع های سطحی.
-3-3 ساختمانهای مجاور معابر :
بعد از ساعات کار فعالیتهای اوقات فراغت در مکانهایی که بی استفاده مانده اند انجام شود .
روشن کردن فضاهای داخل مغازه ها.
خودداری از ایجاد مجموعه های بزرگ مسکونی بدون در نظر گرفتن اقدامات امنیتی کامل .
5
-3-4 عناصر شهری :
اصلاح روشنایی معابر گذاشتن تلفن های اضطراری حتی بصورت مجانی
محل استقرار اتوبوس نزدیک ورودی ها باشد و نه در جاهای خلوت. بکارگیری علائم صحیح
علائم مشخص راهنمایی برای استفاده کنندگان به جاهایی که در پارک باید بروند .
-3-5 استفاده از مراقبین :
استفاده از نیروی پلیس چه بصورت ملبس و چه بصورت لباس عادی. استفاده از نیروهای مردمی در خیابانها .
-3-6 استفاده مرکب از فضاها کاربری مختلط (mixed use)
تداخل پارک با فضاهای تجاری خصوصی.
برونگرا شدن فضاها ی تجاری یا بخشی از آن در جهت کمک به زنده کردن فضای خیابان .
تجاری -مسکونی مختلط (مغازه ها ) امنیت بهتری را ایجاد می کند .
تلفیق کاربریهای عمومی -خصوصی / شهری -تجاری .
✓ نگهداری فضاها
✓ مکان یابی عملکردها
✓ حمل و نقل
✓ استفاده از ابزار امنیتی (ادیب زاده؛1387ص(1167
-4 معرفی محدوده مطالعه
-4-1 جایگاه محله فیض آباد در شهر : در شمال محله خیابانهای سیلو و امیری ، در شرق آن خیابان جلیلی و در غرب آن خیابان مدرس ، و در جنوب نیز به خیابان نواب محدود میگردد. محله یکی از محلات قدیمی است که حول مرکز تاریخی شهر شکل گرفته است و قدمت آن به بیش از یکصد سال قبل بر می گردد که از مهمترین ویژگی های آن بشمار می آید .که در دهه های اخیر همراه با تحولات اجتماعی ،اقتصادی ، فرهنگی ، و کالبدی سیری از بافت قدیم به بافت فرسوده را طی نموده است .
6
جدول : (1) مساحت
مساحت شهر کرمانشاه مساحت بافت فرسوده مساحت محله فیض آباد
9560 هکتار 1050 هکتار 32/64 هکتار
نقشه (1) محدوده محله های بافت فرسوده شهر کرمانشاه و موقعیت محله فیض آباد در آن
-4-2 عناصر مهم اطراف موثر بر محله
مسجد فیض آباد (جلیلی (51)( ، تکیه بیگلربیگی (55)،سرای همدانی (توکل ) و خانه های چون حاج علی اکبر (56) ،رنده کش (47) ،از عناصر شاخص معماری این محله به حساب می آید .علاوه بر اینها حسینیه آل آقا (48) ، مسجد معتمد (49) ،حسینیه دارالشفاء((50 ،مسجد نظام 53) )، حمام نظام (54)،زورخانه فردوسی (57)،و کلیسای مسیح((58 نیز از بناهای مهم فیض آباد هستند.
در وضعیت موجود این محله به فضـای شهری مهمـی مثل میدان آزادی (گاراژ) ، میـدان جلیـلی (52)، میـدان نواب صـفوی ( وزیری ) مرتبط است.
7
نقشه((2 فعالیتها و عناصر مهم موثر بر محله ماخذ : درجستجوی هویت شهری کرمانشاه، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری1388
-4-3 شناخت محله فیض آباد
شاید شاخص ترین محله بافت قدیم کرمانشاه، فیض آباد باشد . به عبارتی چنانچه بخواهیم هویت شهری کرمانشاه را در بافت محلات جستجو کنیم بهترین الگویی که بشود باز شناخت همین محله است . با این توصیف ویژگی هایی که در خصوص محله ها ی شهر کهن بر شمردیم به نوعی در این محله قابل شناسایی است.سلسله مراتب فضایی از بازار تا هشتی خانه ، توالی و تنوع در معابر و تناسب و محصوریت در کوچه ها و گذرهای فیض آباد مشاهده می شود .همجواری با »نهر آبشوران« ، فضاهای مطلوبی را ایجاد نموده و ارتباط تنگاتنگ با »ارگ حکومتی« و »سبزه میدان « باعث گردیده این محله از اهمیت خاصی برخوردار گردد.
فیض آباد یکی از محلات قدیمی است که حول مرکز تاریخی شهر شکل گرفته است و قدمت آن به بیش از یکصد سال قبل بر می گردد.محله فیض آباد در شمال محدود به ورودی شهر و گاری خانه ها می شده است . (سرخابی؛1388ص(192 یکی از ورودی های اصلی و قدیمی شهر کرمانشاه از شمال شرقی شهر و پل کهنه وارد فیض آباد می شده و پس از طی کردن مرکز این محله که تاریکه بازار بوده بطرف راسته بازار کرمانشاه ادامه می یافته است .محله فیض آباد مانند سایر محلات قدیمی با احداث خیابانهای جدید در یک بلوک اصلی شهری محدود شده بسیاری از بناهای با ارزش بافت قدیم کرمانشاه در همین محله فیض آباد قراردارد (عمران و بهسازی شهری ؛1379ص(2 محله فیض آباد به علت موقعیت خاص مکانی که در مرکز شهر کرمانشاه دارد دارای شرایط ویژه ای از نظر موقعیت شهری می باشد ساکنین قدیمی و اقشار متوسطاکثراً محله را ترک کرده و جای خود را به قشرهای جدید ی کهعمدتاً فاقد تمکن مالی ، با سطح بیکاری بالا و نرخ اشتغال سواد و درآمد پایین که از مهاجر ان و روستاها و سایر شهرها می باشند سپرده اند.که این امربا گذشت زمان موجب تخریب بافت گردیده و محله مذکور را جزء محلات بافت فرسوده قرار داده است . که به دلیل عدم حس تعلق ساکنین موجود به محله، این امر موجب شده است که محله با معضلات اجتماعی و جرائم شهری علی الخصوص اعتیاد ، حضور افراد مزاحم و پر خطر ، که گهگاه باعث ایجاد وقوع انواع جرایم در این محله می باشد روبرو گردد.
نقشه (4) نمونه ای از وضعیت بافت فیض آباد ماخذ: طرح منظر شهری فیض آباد، مهندسان مشاور تدبیر شهر
