بخشی از مقاله
چکیده
منابع متعددی وجود دارند که در آنها یکی از اهداف انگلستان از سلطه سیاسی بر ایران و بهطبع بر منطقه استراتژیک سیستان حفظ هندوستان از تهاجم سایر دول قدرتمند همچون روسیه دانسته شده است. هدف سیاسی و دفاعی دولت انگلستان این بود که حریم وسیعی از حکومتهای پوشالی محلی را بهدورِ هندوستان برقرار سازد و ایران را هرچه بیشتر از مرز سند دور گرداند. ازاینرو برای پیادهسازی سیاست سرزمین سوخته در سیستان، رودخانه هیرمند از جایگاه ویژهای برخوردار بود.
زیرا بهعنوان تنها شاهرگ حیاتی منطقه سیستان بود که سرچشمه آن در خارج از مرزهای طبیعی و سیاسی کشور قرار داشت و به همین دلیل میتوانست اهرم فشاری برای منطقه سیستان باشد و با شکستن سدها و منحرف کردن کانالهای آب و ازبینبردنِمزارعِدهقانانِ سیستانی راه دسترسی به هند را مسدود سازد. دولت انگلستان برای تکمیل پروژه خویش کوشش کرد خوانین محلی و سرکردگان ایلات بلوچستان را نیز دستنشانده خود ساخته و با استفاده از درگیری میان حاکمان محلی ایران و افغانستان سعی میکرد حاشیهامنِ مناسبی برای هندوستان ازبابتِمزاحمتِاحتمالیِ ایرانیان فراهم سازد. بدین ترتیب انگلیسیها سلطه سیاسی خویش را بر سیستان گسترش دادند و یکی از علل موفقیت آنان عدم توجه دولت مرکزی ایران به تحرکات مأموران انگلیسی در سیستان بود.
مقدمه
سیستان سرزمین حماسهها و ماسهها، با فراز و نشیبهای فراوان خود همواره یکی از کانونهای پرتلاطم تاریخ ایران بوده است. از سویی سیستان آنچنان جایگاه مهمی در تاریخ ایران دارد که بدون آن تاریخ سرزمینمان ناقص است. از سوی دیگر، سرگذشت سیستان بهخودیخود جدا از کلیت تاریخ ایران نیست و نمیتوان برای آن قالبی جدا فرض کرد و این واقعیتی است که ما خصوصاً در بررسی تاریخ این سرزمین در دوره قاجاریه و معاصر، به آن برخورد میکنیم. برخی از نویسندگان سعی کردهاند برای سیستان سرگذشتی جدا فرض کنند و به بررسی سیستان منفصل از تاریخ کشورمان بپردازند و برای آن شناسنامهای مستقل بهوجود آورند،اما این کارِ آنها بهدلیل نگرش سطحی، و نه همهجانبه و کلنگرانه با شکست و ناکامی روبهرو شده است.
جریانات و اتفاقات یک ناحیه از کشور، همچون سیستان، متأثر از عوامل و جریانات مختلف داخلی و خارجی است و نمیتوان بدون شناخت آنها، به شناختی صحیح و کامل در این مورد دست یافت. محقق برای شناخت سیستان عصر قاجاریه باید اطلاعات و منابع مختلفی را مطالعه کند و زمینهها و آگاهیهای گوناگونی داشته باشد، ازجمله: تاریخ ایران را خوب بشناسد. از سرگذشت همسایگان شرقی ایران بهخوبی آگاه باشد.
به تاریخ استعمار و دول استعمارگر خصوصاً استعمار بریتانیا آشنا باشد و از جریانات و سرگذشت جهان و اوضاع بینالمللی آن روزگار مطلع باشد، همچنین منطقه سیستان را بشناسد و با جغرافیای تاریخی آن آشنا باشد. آداب و رسوم، فرهنگ و زبان و اصطلاحات آن را بفهمد و دریابد. در این پژوهش کوشش شده تا با استفاده از منابع تاریخی و اسناد و نوشتهها، اهمیت جایگاه سیستان در تاریخ معاصر ایران مشخص شود وسیاستِسرزمینِ سوخته انگلستان در دوره قاجار مورد کنکاش قرار گیرد.
اهداف استراتژیک انگلستان در منطقه سیستان
در منابع متعددی هدف انگلستان از سلطه سیاسی بر ایران و بهبعِت آن بر منطقه استراتژیک سیستان حفظ هندوستان از تهاجمات سایر دول قدرتمند که ازجمله آنها میتوان به روسیه و فرانسه و نیز ایران اشاره نمود، نوشته شده است. »هدف سیاسی و دفاع دولت انگلستان از هند هیچ ابهامی نداشت؛ میخواست حریم وسیعی از حکومتهای پوشالی محلی به دور هندوستان برقرار سازد و ایران را هرچه بیشتر از مرز سند دور گرداند« - آدمیت، . - 248 :1362 با این وصف دیگر استقبال کمپانی هند شرقی انگلستان از محمود افغان امری غیرطبیعی بهنظر نمیرسد.
نکته جالب اینکه در 12 محرم 1135 قمری12 / اکتبر 1722 شاه سلطان حسین شهر را بدون قید و شرط تسلیم محمود کرد و محمود در 25 محرم 1125 قمری25 / اکتبر 1722 وارد اصفهان شد و برتخت نشست - سیوری، . - 249 اولین هیئتهایی که به استقبال محمود افغان رفتند و به او خوشامد گفتند، هیئت فرانسوی مستقر در اصفهان و سپس اعضای کمپانی هند شرقی انگلیس بودند. لارنس لکهارت1 با توجه به منابعی که در دسترس داشته گفته است که نماینده و اعضای شرکت هند شرقی انگلیس صبح روز 24 اکتبر در قصر سلطنتی، اماناالله را ملاقات کردند.
او آنها را از سر مهر پذیرفته، و آنها همهگونه اطمینان برای ایجاد تسهیل در امور مورد علاقه دادهاند - لکهارت، . - 200 :1361 وی همچنین ادامه میدهد: »کشیش جان فراست2 پیشنماز شرکت هند شرقی و ماتیوس فن لایپزیک3 یک حسابدار شرکت و چند تن از ایرانیان این جمعیت را تشکیل میدادند« - همان: . - 195 با این سابقه بود که بعدها بنابه گفته دنیس رایت4، انگلیسیها بههیچوجه قصد نداشتند به ایرانیان اجازه دهند جاپایی برای خودشان در افغانستان باز کنند - رایت، . - 372 :1365 همچنین در کتاب تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی ایران و انگلستان آمده است که طرح کلی خطمشی انگلیس آن بود که از یکسو در جنگ با روسیه ایران را از جانبداری همسایه شمالیاش منع کند و از سوی دیگر امیر دوستمحمد خان را که از کشور ایران چیزی ندیده بود به گرفتن هرات و هجوم به خاک سیستان و تجاوز به مرزهای خراسان برانگیزاند.
لرد کرزن1 پیر سیاست انگلستان و فرماندار کل هندوستان با دقت و حساسیتی تمام درباره فعالیت روسیه در سیستان بیان میکند که جنبوجوشهایی را که - روسیه - سابقاً در امتداد مرزهای جنوبی و شرقی خراسان انجام داده است و فعالیت نمایندگان آن - روسیه - در خارج از حریم مشروع نفوذش در شمال ایران و آزمایشهایی که بر سبیل امتحان در پیشرفت به جانب سیستان نموده است، درواقع توجیهی جز این ندارد که در صدد است پایه قدرت بریتانیا را در جنوب ایران سست و در کار دریاهای جنوبی اعمال نفوذ کند و پایگاهی برای عملیات بحری خویش فراهم سازد - کرزن، - 711 :1373 و در جایی دیگر میافزاید: اگر روسیه به مشهد چشم دارد از آن جهت است که راه پیشروی او به هرات است و اگر بر سیستان با دیده غبطه مینگرد برای این است که وسیله دسترسی به بلوچستان میشود.
کلنل مکماهون2 در مورد فعالیت روسیه در سیستان و تهدید منافع انگلیس در منطقه نوشته است که هرگاه کسی در این باب تردید کند، بهتر است کوششهای فوقالعادهای را که رقیب ما روسیه در آن سرزمین بهکار میبرد بررسی کند و بداند چگونه آن دولت میکوشد نفوذ ما را از آنجا محو کرده، نفوذ خویش را جانشین آن سازد - احمدی، . - 403 :1378 وی در ادامه پیشبینی میکند که سیستان محل رویارویی جاهطلبیهای روس و انگلیس است که قطعاً در آینده آن را بدل به صحنه مهم سیاسی خواهد کرد - همان: . - 407 لذا اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از نفوذ دول روس و فرانسه ازسوی سیاستمداران انگلیس آغاز شد که ازجمله این اقدامات میتوان به سفرهای جان ملکم 3به ایران اشاره کرد.
همچنین دقتنظر مأموران اعزامی به سیستان که اسامی تعدادی از آنان در ادامه ارائه شده است، بسیار حائز اهمیت است تاجاییکه اعجاب محققان را نیز برانگیخته است. نمونه بارز این ادعا سفرنامه فوریه4به سیستان بوده - وقتیکه وی در ضبط نام جاها، ویژگیهای اقلیمی منازل میان راه - ساختمانهای دقیق میان منازل، کاروانسراها، آبانبارها، میزان نیروی لشکری و پادگان شهرها و...، اهمیت سوقالجیشی را نشان میدهد، خواننده را دچار شگفتی و تحسین میکند.
