مقاله عصر مجازی و چالش های پیش رو

بخشی از مقاله

عصر مجازي و چالش هاي پيش رو

چکيده
عصر جديد، عصر پر شتاب ارتباطات خوانده مي شود که همه امور انساني را در بر گرفته است . ورود بسيار ساده و سريع ، حداقل محدوديت براي دسترسي، برقراري ارتباط با سراسر دنيا به اشکال مختلف وعدم وجود محدوديت زماني ومکاني، دسترسي به پايگاه هاي اطلاعاتي مختلف ، و شرکت در فعاليت هاي اقتصادي، علمي، فرهنگي، هنري، مذهبي. . از ويژگي هاي بي بديل آن به شمار مي رود. وسعت عمل و انعطاف بي حد آن گاهي منجر به تغييرات اساسي در ارکان جامعه شده است . چرا که آشنايي با دگر جوامع ، خواسته يا ناخواسته هنجارهاي جديد به ارمغان مي آورد تا آنجا که هنجارها و ارزش هاي جامعه خودي در آن محو و يا کمرنگ مي گردد. اين مقاله ضمن اشاره به چنين چالش هايي که محصول تکنولوژي و عصر نوين ارتباطي است . راهکار نظارت اجتماعي را به عنوان عامل مقابله با آن بر شمرده و بر امر به معروف و نهي از منکر به جهت حفظ ارزش ها و هنجارهاي جامعه ديني تاکيد مي نمايد. بدان معنا که از فرايند امر به معروف و نهي از منکر به عنوان نوعي کنترل اجتماعي توسط هر شخص ياد شده است .

واژگان کليدي: فضاي مجازي، تغيير ارزش ها و هنجارها، نظارت اجتماعي، امر به معروف و نهي از منکر

مقدمه :
زماني که فرد به جامعه پا مي گذارد فرايند جامعه پذيري رخ مي دهد بدان معني که پاره اي از ارزش ها و هنجارها دروني مي گردند. اما دنياي امروز جوامع را دستخوش تغييرات اجتماعي و فرهنگي شتابنده نموده است . از مواردي که تاثير بسزايي در اين تغييرات داشته است ، رشد سريع تکنولوژي و فناوري هاي نوين ارتباطي است که سبب تغيير در ارزش ها و هنجارهاي اخذ شده از جامعه مي گردد.
فضاي سايبر٣(مجازي) فضاي گسترده ، مؤثر و نافذي است که درکليه امور و فعاليتهاي بشري راه يافته است و نيزگاهي انسان را به جهاني ديگر مي برد. اين اصطلاح توسط ويليام گيبسون رمان نويس ، ابداع گرديد براي تشريح فضاي اطلاعاتي که توسط شبکه هاي کامپيوتري ايجاد شد(شاو٤، ٢٠٠٨: ٨٩). «فضاي کاملا متفاوت درآنچه تا بحال درگير آن بوده ايم ، چنان است که گاهي يک انسان بسيار ضعيف از نظرمالي، جسمي و يا قدرت دنيوي مي تواند انسانهاي بسيار ديگري را در عرض مدت بسيار کوتاهي غافلگير کند و سرنوشت آنها را از مسيري به مسير
١- دکتراي برنامه ريزي درسي- استاديار و عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي خوراسگان (اصفهان )
٢- دانشجوي کارشناسي ارشد برنامه ريزي فرهنگي دانشگاه آزاد اسلامي خوراسگان (اصفهان )– باشگاه پژوهشگران جوان
ديگر سوق دهد»(حسيني، ١٣٨٣: ١١). تبادلات فرهنگي در آن مهيا مي گردد و مي تواند موضوعاتي چون هويت ، دين ، زبان ، ادبيات ، رسوم و ديگر ابعاد فرهنگ را به چالش بکشد. با چنين شرايطي همانگونه که امروزه بوضوح مشهود است ديگر افراد به تنهايي و با استفاده از باز دارنده ها و يا نظارت دروني نمي توانند حافظ ارزش ها باشند. چرا که تاثيرات حاصل بسيار پر شدت است و يا حتي فرد به لحاظ ويژگي هاي شخصي در برابر انحرافات و کژي ها ناتوان است . مسلما کنترل اجتماعي لازمه نجات از بحران است اما اين مقاله در صدد بررسي نوعي خاص از نظارت اجتماعي است که نه گروهي ويژه بلکه تک تک افراد را عهده دار اين مسووليت مي نمايد. همواره در جامعه ديني براي هدايت جامعه و بهبود اجتماع از امر به معروف و نهي منکر به عنوان نظارت اجتماعي بهره مي برند. بدان معني که هر فرد خود را مسوول و ناظر بر اعمال بداند. که در آيات قران ، احاديث و متون اسلامي به کرات به آن اشاره شده است . چرا که از نگاه دين مبين اسلام سرنوشت انسان ها به يکديگر گره خورده است . اين مقاله ضمن بررسي عواقب و چالش هاي پيش رو در عصر ارتباطات به بيان پاره اي از تغييرات حاصل از آن و آنچه که بايد انجام داد مي پردازد.

فضاي مجازي :
فضاي سايبر در معنا به مجموعه هايي از ارتباطات دروني انسانها از طريق کامپيوتر و مسائل مخابراتي بدون در نظر گرفتن جغرافياي فيزيکي گفته ميشود. يک سيستم آن لاين نمونه اي از فضاي سايبر است که کاربران آن ميتوانند از طريق ايميل با يکديگر ارتباط بر قرار کنند. بر خلاف فضاي واقعي، در فضاي سايبر نياز به جابجاييهاي فيزيکي نيست و کليه ي اعمال فقط از طريق فشردن کليدها يا حرکات "ماوس " صورت ميگيرد (سالر، ٢٠٠٨). اينترنت ، مي تواند سبک زندگي را تغيير دهد به گونه اي که ديگر نياز به تماس هاي رو در رو نباشد. فضاي مجازي قلمرويي است که بوسيله طيف هاي الکترومغناطيسي والکترونيکي، داده ها را از طريق کامپيوترهاي شبکه اي شده و زيرساختهاي فيزيکي مرتبط ، ذخيره ، تعديل و مبادله مي کند. اين فضا از دهه ١٩٩٠ همان اينترنت خوانده شد(ويکيپديا به نقل از مهدوي واکبري، ١٣٨٦، ص ١٩). به معناي ديگر در اين فضا همه چيز مجازي فرض مي شود و نهايتا بدون حضور فيزيکي، همه فشارها و معضلات معطوف به اذهان مي گردد. اريکسون ٥ فضاي مجازي را يک جهان جديد، يک جهان موازي که به وسيله کامپيوترها و خطوط ارتباطي جهان بوجود آمده تعريف مي کند. يک مرحله جديد، يک توسعه جديد و قوي در توسعه فرهنگ و تجارت انساني با نشان تکنولوژي(ريد، (1994ارتباط از طريق اينترنت اگر چه داراي محدوديت هايي است که قدر مسلم هر چه پيش مي رود با توسعه و رشد اين فتاوري از اين محدوده ها کاسته مي شود اما بي شک صاحب مزاياست . بر اساس نظر والتر(١٩٩٦) ارتباط کامپيوتري بين افراد مي تواند بيش از حد خصوصي شود زيرا اين ارتباط کامپيوتري و فرستادن پيام فوايد ارتباطي زيادي نسبت به تعاملات چهره به چهره سنتي دارد. در مقايسه با موقعيتهاي چهره به چهره معمول ، که تعداد علائم غير کلامي کاهش مي يابد. فرستندة پيام بسيار شخصي به طور استراتژيکي توانايي زيادي را براي گسترش ومجميعه مقبلت همبيش شهروند مسئيل دانشگبه آزاد اسلمي واحد خيراسگبن)اصفهبن ( تصحيح سخن خودش و يا تسهيل سخنراني برگزيده خود براي ديگران را دارا است (ص ٢٣). استون ٦ و پن بيکر 7 (٢٠٠٢) دريافتند که برخي از مردم به اين جهت از چت رومهاي آن لاين استفاده مي کنند تا راهي براي مقابله با لطمات روحيشان باشد(ص ١٧٣-١٨٣). کاپلان ٨ (٢٠٠٥) اشاره مي کندکه افراديکه از مشکلات رواني (مثل مهارت پايين اجتماعي و تنهايي) رنج مي برند تمايلشان براي تعاملات اجتماعي آن لاين به عنوان يک جايگزين براي ارتباط چهره به چهره بيشتر مي شود چرا که دريافته اند مورد تهديد کمتري قرار مي گيرند و زمانيکه با ديگر افراد آنلاين در تعاملند مورد محبت بيشتري قرار مي گيرند(ص ٧٢١-٧٣٦). ناديده گرفتن قوانين رسمي محاوره ي فيزيکي توسط اينترنت توانسته است کمک شاياني به اين روابط کند و سخن گفتن با هرکس هر چند بيگانه را آسان سازد. البته اين آساني گاهي اوقات به گسستن پاره اي از حرمت ها نيز مي انجامد. ارتباطات اينترنتي به افراد امکان مي دهد در بحث هايي که ضرورت اجتماعي ندارد نام يکديگر را بخوانند و به راحتي از دشنام و کلمات توهين آميز استفاده کنند. بدين ترتيب گفتگوها و بحث هاي اينترنتي زبان خاص افراد بلند مرتبه را بازبان افراد پايين دست ادغام مي کند(استراتون ، ٢٠٠٠: ٩). اين نتيجه ناشناخته بودن و ناشناخته ماندن است هر چند اين روابط به قوت روابط واقعي نيست . نکته قابل توجه در ارتباط اينترنتي اين است که خصوصياتي از قبيل سن ، جنسيت ، نژاد، لهجه ، طبقه اجتماعي، جذابيت چهره ، سبک لباس پوشيدن ، جذابيت فيزيکي، هوش و. . معيار تفاوت ما درباره افراد در دنياي مجازي قرار نمي گيرد. پس مسأله اصلي ارتباطات اينترنتي نبود حضور فيزيکي است که فريبکاري و جعل هويت واقعي را ممکن مي سازد. (قانعي، ١٣٨٦: ٢) پس معلوم است امکان بروز فريبکاري که باز محصول عدم شناخت کافي افراد گفتگو کننده از يکديگر و رو درو نبودن مي باشد در موقعيت هاي مجازي به راحتي شکل مي گيرد. هر چند با رشد ارتباطات مجازي و تجربه اندوزي توسط کاربران اين معضلات کم کم رنگ مي بازد. چرا که عدم آگاهي جاي خود را به فراست و زيرکي مي دهد.
آثار و تبعات اينترنت
با زندگي روزمره ي ميليون ها نفر همراه شده است ، اما نوعي اضطراب از عدم شناخت کامل پيامدهاي استفاده از آن بوجود آمده است . اينترنت براي افراد فرصت هاي مختلف بوجود آورده است . تأثير اينترنت بر جامعه داراي دو قطب خوشبيني و بدبيني است . آنان که معتقدند اينترنت بايد جهان را متحول کند درباره موقعيت هايي که اينترنت عرضه مي کند خوشبين هستند. «اينترنت براي گفتگو و تعامل افق هاي جديدي را گشوده و به مردم امکان مي دهد تا وقوع مسايل را به نفع خود تغيير دهند. همچنين اشکال نوين اتحاد و همبستگي را تسهيل مي کند»(اسلوين ، ١٣٨٠ ص ٤٤). اما استول ٩ (١٩٩٥) فرهنگ ارتباط شبکه اي را به عنوان دنياي غير واقعي و
بافتي معلق در پوچي توصيف کرده و مي گويد: شايد جهان شبکه اي ما، دروازه اي جهاني به آزادي نباشد. . آيا استفاده نادرست از فن آوري، مشارکت فعال را ترغيب مي کند يا مشارکت منفعل را؟ و نيز عنوان مي دارد: اين بي مکاني ما را تشويق مي کند تا از وقت و زمان زميني خويش چشم پوشي کنيم آن جايي که ناتواني و يأس فراوان است و ابعاد مهم تعامل بشري با نام پيشرفت مدام تحقير مي شود(استول ، ١٩٩٥: ٢-٤). بعضي ها اينترنت را بيش از هر رسانه ديگري به عنوان فاسد کننده جامعه و پوچ کنندة زندگي روزمره مطرح مي کنند زيرا اينترنت افراد و سازمان ها را به فضا - زماني مجازي هدايت مي کند که به نظر مي رسد در مقابل با حقيقت قرار دارد و در مقابل آنچه که آنها آن را با احساسي کاذب انجام مي دهند سايه مي اندازد. بعلاوه ، نگراني اشخاص و سازمان ها در استفاده از اينترنت ، خطر متفرق شدن و از دست دادن قدرتي است که از متلاشي شدن تجربياتي حاصل مي شود که خود منتج به شرايطي مي شود که به جاي تسهيل عملکرد، در راه آن مانع ايجاد مي کند. (اسلوين ، ١٣٨٠: ٤٧). بايد گفت عواقب و پيامدهاي استفاده از اينترنت ، حاصل جاذبه ها و دافعه هاي پرتنش آن است که به فراخور استفاده آن متغير است . کاسلز(١٩٩٨) در اثر سه جلدي خود با عنوان " عصر اطلاعات : اقتصاد، جامعه و فرهنگ " با نگاهي نگران به تعامل در اجتماع آينده عنوان مي کند يک «منطق شبکه » به شکل پويا و به خودي خود در حال گسترش ساختار فعاليت بشري، در حال تغيير همه محدوده هاي زندگي اقتصادي و اجتماعي است (کاسلز، ١٩٩٨: ٣٣٧). مطمئنا نمي توان به صراحت اين مساله را تاييد کرد چرا که اينترنت سبب بوجود آمدن فرصت هاي بيشماري شده است . از جمله شهروند مجازي که فوايد بسيار آن زبانزد است . درآمدن افراد به صورت يک شهروند الکترونيک از ديگر محاسن و ابعاد مثبت آن است که مي توان گفت در سرعت عمل جامعه ، کاهش هزينه ها و جلوگيري از اتلاف وقت مثمر ثمر است . «توسعه اقتصاد پايدار و قابل رقابت ، ترفيع مديريت شهري، اجراي طرح جامع شهر، بهبود بخشيدن به کيفيت خدمات و بالا بردن استانداردهاي زندگي شهروندان همراه با حفظ هويت فرهنگي، آموزشي، تجاري، فني و تخصصي به صورت يکسان به همه شهروندان مي تواند نمايانگر بخش ديگري از اهداف يک شهر الکترونيکي تلقي شود»(جلالي، ١٣٨٢، ص ١٤). اما رسيدن به اين همه ، وراي گذر زمان و مشکلات خاص خود بسياري از ارکان جامعه را تحت تاثير قرار مي دهد. حتي ارزش ها، نوع انحرافات و جرايم را هم دگرگون مي سازد. تجاوز به حريم خصوصي افراد، ترويج مطالب غير قانوني يا زيان آور و همچنين کلاهبرداري اينترنتي، سرقت هويت و خلاصه انحرافات پوچ رايانه اي که محيط اين فضاي مجازي را ناامن کرده است را مي توان در اين زمره جاي داد. فن آوري اطلاعات (در صورت عدم کنترل و برنامه ريزي دقيق ) به مثابه يک ابزار اساسي در تعليم و تربيت برنامه ريزي نشده و به عبارتي غيرعمدي مي تواند نقش قابل توجهي در تخريب ساختارهاي اعتقادي، اجتماعي و اخلاقي جامعه داشته باشد. هرچند که به موازات ، بيشترين دستاوردهاي علمي را داشته و دارا بوده و عامل مهمي در ارتقاي آسايش ، آرامش و رفاه زندگي انساني محسوب مي شود (جلالي، ١٣٨٢، ص ٥٦). در اين رابطه پستمن (١٩٩٣) از اصطلاح تکنوپولي استفاده مي کند و بيان مي کند که : «تکنوپولي» نظامي است که در آن تکنولوژي به ويژه تکنولوژيهاي ارتباطي جاي هر باور، قدرت ، ارزش و اخلاقي را ميگيرد و جامعه را به قربانگاه معنويت و اخلاق مجميعه مقبلت همبيش شهروند مسئيل دانشگبه آزاد اسلمي واحد خيراسگبن)اصفهبن ( ميبرد. فرهنگ در اينجا اعتبار و تشخص خود را در تکنولوژي جستجو ميکند. ارضاي اميال و کاميابي خود را از تکنولوژي طلب ميکند و به دست ميآورد و بالاخره اين فرهنگ دستورالعملهاي خود را ازتکنولوژي ميگيرد....
رشد و نمو تکنوپولي زماني امکان پذير ميشود که سيستم ايمني و سازمان تدافعي مقابله با اطلاعات از هم فرو پاشد. (پستمن ، ١٣٧٢: ١٠٢).
جرايم اينترنتي که امروزه گوي سبقت از جرايم سنتي را گرفته است به معضلي بزرگ وپيچيده براي جوامع مبدل شده است و خلا قوانين موجود وپيچيدگي محيط آن براي وضع قوانين جديد نيز باعث شده تا مجرمين اينترنتي عرصه را براي خود باز تر ببينند و به آساني اين جرايم افزايش يابد و کلاهبرداري هاي مدرن شکل گيرد. از معضلاتي که عموما سرمنشاء بزه رايانه اي است وکليدکنترل آن باز در دست خانواده هاست اعتياد سايبري يا همان اعتياد به اينترنت است .
فرهنگ سايبر(مجازي) دنياي زنده اي از مفهوم آنلاين و توليد و بازتوليد ارزشمندي که در شکلي از اجتماع مجازي سازمان يافته است . اجتماع مجازي زيرمجموعه اي از فرهنگ مجازي جامعه است (فيوچس ١٠، ٢٠٠٨: ٣٠٣).
فرهنگ سايبر اين جهان مجازي مي تواند منجر به تغييرات گسترده اي شود و در پاره اي از موارد واقعيات اجتماعي را دگرگون کند. «هويت اجتماعي يک فرد به خصوصيات و مشخصات و تفکراتي اشاره مي کند که فرد آنها را از طريق اشتراکات اجتماعي و عضويت در گروه ها و مقوله هاي اجتماعي کسب مي کند»( مهدوي واکبري،
١٣٨٦، ص ٢١). در اين ميان از تنوع فرهنگي و يا يکسان سازي نام برده مي شود که به نظر مي رسد قدرت آنان که خالقان اينترنت اند بر ديگران مي چربد و خواه ناخواه فرهنگ مورد نظر خويش را ترويج مي سازند. اما حقيقتا آيا اين مشکل ، موجبات بحران هويت را فراهم کرده است ؟ در پاسخ بايد گفت گرچه هويت مجازي صرفا به واسطه يکسان سازي فرهنگي نيست اما ترويج اين فرهنگ از طريق اينترنت به آساني و در سطحي وسيع صورت گرفته است و اينکه اينترنت به بحران هويت دامن زده است شکي نيست . هويت بوجود آمده در فضاي مجازي متغير وگسترده است . در فضاي مجازي هر کس مي تواند چندين نام غير واقعي داشته باشد. تا آنجا که بعضي از تحقيقات نشان از افزايش نگرانيها در رابطه با کاربردهاي مشکل ساز اينترنت و تأثيرات امراض بالقوه ناشي از آن داشته است (يانگ ١١ و راجرز١٢، ١٩٩٨؛ برد١٣ و ولف ١٤، ٢٠٠١؛ ديويس ١٥، ٢٠٠١ وکاپلان ١٦، ٢٠٠٢).
اينترت، تغيير ارزشها ي ونظارت اجتماعي :
اينترنت به عنوان رسانه اي که مي تواند به کار تامين مقاصد سياسي بيايد يا عاملي براي رشد اقتصادي باشد، مي تواند موجبات تغييرات فرهنگي را فراهم کند. از اين جهات ، اينترنت به افراد ميدان مي دهد تا عقايد، نظريات و ارزش هايشان را به ديگران عرضه کنند و به اين ترتيب به آنها امکان مي دهد که بهترين بهره را از اين ابزار ببرند(صديق بناي، ١٣٨٥). وسعت و گستردگي اينترنت ، آن را به ابزاري براي انتقال ، تغيير و تحول فرهنگ مبدل ساخته است . کاسلز١٧(١٩٩٦)، عنوان مي کنند که شبکه هاي ارتباطي نوين شامل فرهنگ ها، ارزش ها، وطرحهاي متنوعي است که ناشي از انديشه هاي گوناگون و شرکت کنندگان متفاوتي است (کاسلز، ١٩٩٦: ١٩٩). از زمان گسترش وسايل جديد ارتباط جمعي مساله تاثيرات فرهنگي همواره جزئي از دغدغه هاي انسان به شمار مي رفت و همواره اين پرسش ها در اذهان متبادر است که آيا اين رسانه ها در ارتقا يا تنزل کيفيت زندگي، فرهنگ و هويت انسانها نقش دارد؟ و اگر جواب آن مثبت است اين تاثيرات چه ميزان است ؟ هراندازه که به سوي جامعه مدرن پيش مي رويم به دليل افزايش تماس ميان فرهنگها، نوآوريها، سرعت تغييرات تکنولوژيک نيز افزايش مي يابد به گونه اي گاها دچار مشکلات ناشي از سرعت تغييرات فرهنگي هستيم . چرا که بسياري زماني کافي براي تطابق خويش با اين تغييرات را نداشته و يا با کمبود امکانات و توانايي روبرو بوده اند(طواف ، ١٣٨١: ٣١). چرا که بعضا عناصر معنوي هم آهنگ با عناصر مادي مانند فن آوريها تغير نمي کند و بدين ترتيب عقب ماندگي فرهنگي اتفاق مي افتد بدين معنا که «بعضي قسمتها به مراتب سريع تر از ساير قسمتها تغيير مي کنند و برخي ديگر از رشد کمتري برخوردارند که نتيجه اين امر «تاخر فرهنگي »١٨يا عقب ماندگي نسبي يک عنصر فرهنگي از ساير عناصر است » (قلي زاده ، ١٣٧٨: ٢٨). که اين خود به مراتب موجب مشکلات فراوان خواهد شد. عدم فرهنگسازي صحيح در استفاده از اين ابزار در کنترل اجتماع از خطا و انحراف نيز خلل ايجاد مي کند. در اين مسير به سختي قانون و تهديد جوابگوست و حتي با قيد تقويت هاديان و بازدارنده هاي دروني باز هم چونان جوامع واقعي افرادي هستندکه همواره به دنبال آنند تا از کوتاهي دست قانون استفاده سوء نمايند. و اينجاست که نه تنها نقش هر فرد در مراقبت از خود و ديگران پررنگ تر مي شود بلکه همين شيوه نظارت اجتماعي را دچار پيچيدگي بسيار مي نمايد.