بخشی از مقاله
چکيده
نوشته ي حاضر با ورود به عرصه ي شناخت شناسيها در حوزه ي حق با بار معنايي سـنگين و گستره ي مفهومياش با رويکرد نظري در آيات و احاديث - به اقتضاي حد سخن و بهره منـدي از روش هاي عقلي و شهودي که گـزينش رجحـان حقـوقي را در پـي دارد بـه نصـوص حقـوقي و مصداق هاي مفهوم شناختي و ماهوي، اشارتي نموده به بيان ضرورت پوشش حقـوقي در جامعـه ي اسلامي که منتج به احياي اصول و هدايت انسان در مسير مقصد غايي يعنـي مظهـر ربـوبي اسـت پرداخته است بدان اميد که ترسيم شايسته اي را از ماهيت و مفهوم شناسي حقوق شهروندي، ارائـه دهد، بمنه و توفيقه !
کليد واژگان : انسان و مرتبۀ غائي، حق و حقوق ، مفهوم شناختي و ماهوي، نص ، رجحان
فتعالي الله الملک الحق طه - ١١٤
خطبه ي سخن امير مؤمنان علي، عليه صلوات المصلين ، ميفرمايد: ... فالحق اوسع الأشياء في التواصف و اضيقها في التناصف !
پس ، حق گسترده تر از آن است که وصفش کنند ولي به هنگام عمل ، تنگنايي بيمانند دارد!
[خطبه ٢١٦ نهج البلاغه ، با ترجمه مرحوم محمد دشتي- ١٣٧٩ هفتم - قم ]
گفتار يکم - شناخت شناسيها
حق
مفهوم کليدي در فرهنگ اسلامي است و در بردارنده ي طيفي گسـترده از معنـا کـه در بخشـي از
کاربردها بر ثابت و يقيني بودن هستيها و در بخش ديگر از کاربردها بر بايسته هاي کنشي دلالت دارد. و بدين رو، حق به عنوان يک واژه ، با توجه به طيف وسيع معنايي، بار مفهومي سنگين را بـه دوش کشيده است . [دائرة المعارف بزرگ اسلامي ج ٢١ ص ٩٧] و، از آن جا که بازگشت همه ي معاني حق در لغت ، به معناي ثبوت است که ميتواند حقيقي يا تکويني باشد و جعلي يا اعتباري، توانايي خاصي است و براسـاس همـين توانـايي، بـا «حکـم » اصطلاح زوجي فراهم آورده اند که مبناي تقسيم به دو نوع «حق الله » و «حـق النـاس » شـده اسـت حقوقي که به شهادت يا يمين و سوکند اثبات ميشوند. [همان ص ١٠١ برگرفته ] بر اين رو، فقهاي شيعه در ماهيت حق ، نظراتشان سه دسته ميشود: نظر دسته ي اول ، اين که حق مترادف با ملک دانسته شود دسته ي دوم ، حق را به معناي سلطنت ميدانند
دسته ي سوم ، حق را اعتباري خاص ميدانند که آثار مخصوص به خود دارد. البته ، بر هر سه دسته ، نقدهايي وارد شده است و طرفداران هر کدام ، در مقام دفاع برآمده و يا نظرشان را مقيد نموده اند. [همان - با تصرف ] با توجه به اشارتي که بر دو دسته بودن از کاربردهاي حق [يقيني بودن هستيها، بايسته هـاي کنشي] رفت اين اصطلاح در راستاي بسـط فرهنـگ قرآنـي بـه ويـژه در احاديـث ، در گسـتره ي «هست » و «بايد» ظهور يافته است که نسبت حق با حکم نيز، زاده ي همين بسط فرهنگي اسـت و نشئت ديگر اين که ، حق دو سويه گشته که اگر کسي بر ديگري حقي دارد در مقابل آن نيز حقـي است که بايد ادا گردد [همان ص ٢٠٨]
گستره ي مفهومي
بازتاب اطلاق هاي کاربردي حق به مثابه ي «هست » را در احاديثي که نگـرش عـدالت مآبانـه دارند [هم چون خطاب برگرفته از باور به خداوند متعال که تو حقي و وعدة تو حق است ] و حـق ناظر به «بايد» را که اعم از بايسته هاي اخلاقي يا شرعي اسـت و در قالـب روايـاتي از معصـومان عليهم السلام ، نمود دارند [هم چون حديث علوي که ميفرمايد انسان ستوده کسي است که حقي را ببيند پـس ذيحق را بر آن ياري رساند- نهج ميثمي خطبه ٢٠٥] ميتوان پي گرفت .
آن چه ، ضرورت تبيين سخن ما در ماهيت و مفهوم شناسي حق مـيباشـد کنکـاش در فضـاي احاديث است که نشان ميدهد تنها، مسئله ي شرح حقوق نيست بلکه نگاهي اجرايي و تحققي بـه حقوق و نيز سلسله مراتبي در اداي حقوق در جريان هست .
اميرمؤمنان علي عليه صلوات المصلين ، خطاب به فرماندار اصفهان - طي نامه اي ، مينويسـند: ... و انا موفوک حقک ، فوفهم حقوقهم
همان گونه که ما حق تو را ميدهيم تو هم بايد نسبت بـه حقـوق آنـان وفـادار باشـي [محمـد
دشتي- ترجمه نهج - نامه ٢٦ ص ٥٠٦]
نصوص حقوقي
آيات صريح قرآني و خطبه هاي حضرت محمد مصطفي صلوات الله عليـه و آلـه ، کلمـات و بيانات حضرت امير علي عليه السلام بويژه نامه ي ايشان به مالک اشتر نخعي و رسالۀ الحقوق امـام علي بن الحسين - زين العابدين ، از اصـيل تـرين منـابع حقـوقي شـيعه بـراي معرفـت مـاهوي و مفهوم شناختي در راستاي چگونگي روابط سياسـي، اجتمـاعي، اقتصـادي و حکـومتي در جامعـه اسلامي است .
اين نصوص حقوقي شيعه ، تفسير جامع و مشخصي از آيين و نظام اسلامي و الهي مبتنـي بـر آيات قرآنياند که مبنا و ماهوي شان ، اخلاق و مسائل اخلاقي[به عنوان رکني از ارکان سه گانه و ضلعي از مثلث تعليماتي معارف اسلام ] است و شامل کليه ي اجزا و شئون جامعه ي بشري است .
اين همه مسائل اخلاقي به دو دسته ي مقوله اول : «حقوق الله » و مقوله دوم : «حقوق والدين و حقوق متقابل انسان ها» تقسيم ميشوند که «حقوق الله » خاستگاه و منشأ دو نوع بعدي است .
[دائرة المعارف تشيع ج ٦ ص ٤٠٤ يا تصرف ]
حقوق
واژه ي حقوق که جمع حق هست در دو معني به کار ميرود:
